Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NOZDRZEK

Następne hasło: NOŻECZKA »

NOŻ (107) sb m

-ż (30), -z (4), -ſz (3), -sz (1), -ſch (1); -ż- (44), -z- (24).

nóż, noż-.

Fleksja

	sg	pl	du
N	nóż	noże	noża
G	noża	nożów, noży
D	nożowi
A	nóż	noże
I	nożem	nożmi	nożoma
L	nożu	nożach
inne	pl G a. A - noży

sg N nóż (21). ◊ G noża (13). ◊ D nożowi (1). ◊ A nóż (18). ◊ I nożem (23); -em (4), -(e)m (19). ◊ L nożu (1). ◊ pl N noże (4). ◊ G nożów (6), noży (2); -ów LibLeg (2), BielKron, SarnStat; -ów : -y LibMal (2:2); ~ -ów (1), -(o)w (5). ◊ A noże (9). ◊ G a. A noży (1). ◊ I nożmi (5). ◊ L nożach (3); -ach : -åch Strum (2:1). ◊ [du N (cum nm) noża (1) InwMieszcz 1558 nr 81. ◊ I (cum nm) nożoma (1) InwMieszcz 1575 nr 200.]

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) ‒ XVIII w.

Znaczenia

Narzędzie do krajania, cięcia, składające się z metalowego ostrza osadzonego na trzonku (107)
- W przen (1)

Narzędzie do krajania, cięcia, składające się z metalowego ostrza osadzonego na trzonku; culter Murm, Mymer¹ BartBydg, PolAnt, Mącz, Calep, Cn; culter coquinarius, machaerion Cn (107): OpecŻyw 427; ZapWar 1527 nr 2324 [4 r.]; Murm 140; Mymer¹ 29; BartBydg 38b; FalZioł V 95; Bowiem onich [zębów] pirwey potrzebuiemy ku rozgryzaniu y vkęſowaniu pokarmu gdyż nie zawſze noża możem mieć. GlabGad C3v; March² D3; BierRozm 13; Item theraſz na trzi krolye wthorunyv cztherzy thachri nozow vkradl krawczewy yednemv przedal ye za pyencz groſſi. LibMal 1545/94v; Item zeznal yſch skmyeczyewym brathem wpoznanyv wkramyech kradali. Nozi czapky, plothna vkradli LibMal 1545/98v; ſluzącz v Marczina ploczicha yeſth mu ſzyą wkradła do Comori przed kylkyem nyedziel, thamze skrzynką nozem othworzywſchi pyenyedzi wyelgą ſvmmą nyewye yako wyelka LibMal 1552/171v, 1545/95, 95v, 98v, 106v, 1546/121 (11); Rzkomo noż vpuśćiwſzy/ bárzo ſie rániłá RejZwierz 44v, 140v; TY też ieſzcze ſynu cżłowiecży weźmi noż oſtry [tolle tibi gladium acutum]/ weźmi brzytwę bárwierſką/ á wźiąwſzy ogol ſobie głowę y brodę BibRadz Ez 5/1; przeto wyiąwſzy noż ktory táiemnie [Lukrecyja] nośiłá pod ſzátámi/ zábiłá ſie im przed wſzytkimi ſámá. BielKron 104v; rzadki mąż ktoryby w łożu ſwym kilká nożow nie nálazł w Cżeſkim kroleſtwie. BielKron 319v, 32v, 75v, 303, 464v; Mącz 2c, 3a, 71b [2 r.], 357c; ieſliby zęby zćiął/ otworzyć mu ie nożem SienLek 55v, 171v; GórnDworz P3; BielSat D2; Támże potym/ gdy ie ná wet przynieſiono/ nożmi do niego ſzthurmowáli/y z łáſki Bożey że go y dobyli. RejZwierc 60v; y noż oſtrzeyſzy kiedy go ogniwkiem álbo muſadkiem pociągną. RejZwierc 112v; Obrony żadney/ [...] tylko ledwie noż przyłomiony w ſwym domu záchowáć mogą RejZwierc 188; y wziął wrękę ſwą ogień y noſz [et accipit in manu sua ignem et gladium]/ y ſzli obá poſpołu. BudBib Gen 22/6, Gen 22/10, Ios 5/2, I 119c marg, Ios 5/3, Iudic 19/29, Ez 21/33[28] [2 r.]; A do ważenia potrzebá trzech Oſób: dwu coby Synwagę dźierżéli ná Nożach przy laſkách: które laſki máią być chędogo vſtrugáné/ áby po nich nie były guzy. A to dla tego/ áby równo trzymáli Synwagę przy nich/ ná obu kóńcu przy nożách. Strum B2v, B2v, B3, [2 r.] B3v, B4; Tę zdrádę zdrádą Mnich mu tez nágrodził, Gdy niepochybnym nozem w brzuch vgodził. KlonKr F3; Culter Dicitur omne instrumentum quo aliquid scinditur ‒ Noz. Calep 276a 276a, 281a; KmitaSpit C2v; CzahTr L2; [Trzi tachri nozow proſtich po trzi groſche yedeⁿ za 3 groſche Koczielek y panewka za 12 groſchi Skrzinya theſch za 12 groſchy ZapWpol 1550 205/81v; Nóż zielazem oprawiony, pośrzebrzony, co jej [!] zowią plecz InwMieszcz 1574 nr 191; nożenki śrzebrne, białe, z łańcuszkiem i ze dwiema nożoma InwMieszcz 1575 nr 200, 1558 nr 81].

noż od czego [= z czego] (1): Noſi wacek odezłota Noſi noże ode ſrebra Noſi cżepek od biſioru LudWieś A3v.

W połączeniach szeregowych (4): Item Brony tha tha [!] aby przy ſzobye myely Naprzod drzewo, myecz a theſak tho ieſt kord a zadney yney rzeczy bandz tho maley albo wielkiey, tho ieſt ſthpicze deky noza MetrKor 26/62v; Ku ktorey rzecży lekarze maią mieć pewne nacżynie/ Iako noże Kleſzcże, haki/ y nożycze FalZioł V 34; BielKron 451v; żeby nam nie trzebá było żebráć ták wiele v cudzych kráin ſukien, zbróy, kos do koſzenia, y nożów: bobyſmy to domá mieli. SarnStat 296.

W porównaniach (3): RejJóz P4; Náukáć bowim bez obycżáyow yeſt yákoby noż bez okłádzin/ ktory yednem ſlowem zową brzeſſcżot/ á przetho yáko do nożá trzebá okłádzin/ ták do náuki obycżayow GliczKsiąż L7v.

W charakterystycznych połączeniach: noż niepochybny, ostry (4), prosty, przyłomiony, szczyrbaty.

Zwroty: »nożem krajać [co]« (1): Strzegą tego pilnie/ áby inſzym nożem kráiał mięſo á inſzym ſer BielKron 464v.

»noż ostrzyć« (1): Acuere cultrum, Das meſſer wetzen ader ſchleiffen. Noż oſtrzyć. Exterere aciem cultri idem Murm 144.

»[kogo] w gardło nożem przebić« (1): iednego vrodziwego młodzieńczyká Polaká w gárdło nożem przebili StryjKron 572.

»rozciąć [co] nożem« (1): potym weźmieſz trzećią cżęść y rożetnieſz ią ze wſząd nożem [et percute in gladio] BibRadz Ez 5/2.

»nożem [kogo, co] urzazać, wyrzazać, (po)rzezać« [szyk zmienny] (1:1:3): Gdzie karmny wieprz támo leżał: Nożem mu nogę vrzázał. BierEz C2v; LibMal 1547/124; Izali porzeżeſz ſkorę iego nożmi [Nunquid succides cultris pellem eius]? BibRadz Iob 40/26; Nożem ſzcżyrbátym nic żywego nie rzeże BielKron 464v; HistHel Cv.

»[kogo] nożem (za)kłoć« [szyk zmienny] (4): A dla tego zaden mądry kucharz piecżyſtego nie kole nożem aby iuſzicza nie wyciekała. GlabGad H3; Item zeznala yſch Barbarką paſzerbyczą ſwoyą dzyeweczką kraſcha yuſch chod y mową dobra mayacza, nozem wnoczi theſz wgardlo zaklola LibMal 1544/83v, 1544/83v; KochSat B2.

Wyrażenia: [»noż cyndalinowy«: cindalinowych noży 35 par – 1 fl. 15 gr InwMieszcz 1583 nr 247.]

»noż czeski« (1): vzyelymy [Tatarowie] my. [lege: mi] 26. kozvchow [...] pyecz tachrow nozow czeſkych 30 par botow męſkych LibLeg 11/97.

[»mały (a. mniejszy), więtszy noż krakowski«: tacher małych noży krakowskich za 22 gr InwMieszcz 1583 nr 247; półtrzecia tachra noży więtszych krakowskich InwMieszcz 1583 nr 247, 1583 nr 247.]

»noż oslany« (1): Vcżyń ſobie noże oſtre (marg) Wlaſnie noże ſkálne/ álbo noże oſláne/ álbo noże oſtrośći. (‒) BudBib Ios 5/2.

»noż do rzezania ofiar« (1): Secespita, Przinoſzká álbo nóż do rzezánia ofiar/ słoniową koscią obłożony. Mącz 377a.

»noż skalny« (1): BudBib I 119c marg cf »noż oslany«.

[»noż świ(d)nicki«: świnickich żółtych i czarnych nożów za półtrzecia zł InwMieszcz 1558 nr 247, 1547 nr 17.]

»noż ([wielgi]) węgierski« (1): wzyelymy [Tatarowie] my. [lege: mi] 26 kozvchow, za szeſcz grziwyen nozow vegierskych LibLeg 11/97; [z rogiem tacher wielgich węgierskich noży ‒ 18 gr InwMieszcz 1583 nr 247].

»noż wybruszony« (1): Przypatrza ſię złodźieiek dowćipny zdáleká/ A z nożem wybruſzonym przyſtępuie z lekká. KlonWor 36.

Zestawienia: »noż barwierski« (1): Scalper hoc est chirurgicum instrumentum, quo caro putrefacta aut os vitiosum exciditur — Rzezak abo noz barwierski. Calep 950b.

»noż krejczego« (1): Secespita, interprete Festo, Culter est ferreus oblongus, manubrio eburneo, rotundo, solido, juncto ad capulum argento auroque fixo clavis aeneis, aere Cyprio: quo Flamines, Flaminis virgines, Pontificesque ad Sacrificia utebantur: a secando dicta ‒ Noz kreiczego. Calep 960a.

»noż pisarzski« (1): A gdy przecżedł Iehudy trzy kárty/ á(bo) cżterzy/ porzázał ie nożem piſárzſkim [scidit illud in scalpello (marg) novacula (‒) scribae] BudBib Ier 36/23.

»rzeźniczy noż« (1): Clunaculum, Rzezak/ Rzeźniczy nóż. Mącz 58a.

»stołowy noż« (1): Escarius culter, Stołowy nóż. Mącz 108c.

»noż do rzezania« (1): Scalper, Nóż do rzezánia/ ſtrugałdny [!] nóż/ ſtrug. Mącz 370b.

»strugadlny noż« (1): Mącz 370b cf »noż do rzezania«.

»swiecki [= szewski] noż« (1): Scalprum sutorium, Swiecki nóż. Mącz 370b.

»noż winny, winniczy; noż, ktorym obrzezują winnice, latorośli« (1:1;1:1): Falx vineatica, eyn weynremmeſſer. Noż winni Murm 150; Putatoria falx, Nóż álbo śierzp którym obrzezuyą látorośli. Mącz 333a, 117b; Scirpiculae Falces quibus in scirpandis: hoc est, in praecidendis vineis utimur, ad amputanda superflua lignamentorum ‒ Siekacz albo nozwinniczi. Calep 955b.

Szeregi: »noże i brzytwy« (1): Nożmi y też brzytwámi/ do krwie ſie rzezáli. HistHel Cv.

»noż abo miecz« (1): podnioſł noż/ ábo miecż ná zábićie iego. SkarŻyw 286.

»nożyczki albo noż« (1): nożicżkami albo nożem rozerznąć onę błonkę/ za cżym popłyną wilgotnoſci FalZioł V 20c.

»żelazo abo noż« (1): náleźióno nád nim piſmo ná wapnie żelázem/ ábo nożem wykréśloné témi ſłowy/ hic Regnum mutabitur. KochWr 40.

W przen (1): przez noż zá ſię rozumie pomordowánie y poimánie ludu drugiey częſći/ á przez wiátr też rozumie vćiekánie do Egiptu kędy leżeli po wźięćiu miáſtá Ieruzálem. BibRadz I 418d marg.

Synonimy: kozik; zest. »noż barwierski«, »noż rzeźniczy«: rzezak; »noż do rzezania«, »noż strugadlny«: strug; »noż winniczy«: siekacz.