Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OBIECAĆ SIĘ

Następne hasło: OBIECADŁOWY »

OBIECADŁO (47) sb n

obiecadło (45), obieciadło (1), obiaciadło (1), [abiecadło]; obieciadło RejZwierz, obiaciadło RejZwierc.

Oba o oraz oba a jasne, -e- (27), -é- (2); -e- Mącz (5), JanNKar (9), JanNKarGórn (5), JanNKarOrz, SarnStat (6); -e- : -é- SienLek (1:2) (Cn e jasne); w abiecadło pierwsze a pochylone.

Fleksja

	sg	pl
N	obiecadło
G	obiecadła	obiecådł
A	obiecadło
I	obiecadł(e)m
L	obiecadle

sg N obiecadło (9). ◊ G obiecadła (21). ◊ A obiecadło (11). ◊ I obiecadł(e)m (3). ◊ L obiecadle (2). ◊ pl G obiecådł (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Zbiór wszystkich liter pisma używanego w określonym języku, ułożony według tradycyjnego porządku (42)
- a. Układ alfabetyczny materiału tekstowego (3)
2. Połączenia frazeologiczne o różnych znaczeniach (5)

1. Zbiór wszystkich liter pisma używanego w określonym języku, ułożony według tradycyjnego porządku; alfabet; elementa puerorum, elementariae litterae Mącz, Cn; alpha et beta, prima litterarum elementa, primae litterae Cn (42): Yáko nye záraz Rzymu zbudowano/ thák też nye wſſytkyego rázem potrzebá dzyecyęcyá vcżyć/ pirwey obyecádłá a b c d e etc. potem ſylábizowáć[...] á ná oſtáthek cżytáć zupełną ſentencyą álbo ſlowá GliczKsiąż I8; Gramma, Latine litera, Litera yedna z obiecádłá. Mącz 148b, 101c; [języki germańskie] obiecádło tóſz máią co y Láćinnicy, krom formowánia liter y piſánia JanNKar Dv; Krom tych liter nowych w Orthográphiiéy Ie^go M. Páná Górnickiego, ácz inſzych więcéy Obiecadł było, ále iż do druku zyśdźby ſie trudno mogły JanNKar H2, C2v, G3, G3v, H3v; JanNKarGórn D4 [3 r.]; Przeto v Bulgarow w obiecadlie poloſchone ſą te literi/ ч. щ. ш. to ieſt/ ca/ ſcha/ ſcá. JanNKarOrz F3.

Zwroty: »jako obiecadło, [porządkiem abiecadła] iść« (1): mowi ś. Cypryan: (Pſzczoły iedynego máią krolá: trzody beſtyi iednego wodzá). Y Hieronym ś. (Zorawie/ práwi/ zá iednym iáko obiecádło idą.) SkarKazSej 690b; [Pſalm ten [= 119] ták ieſt złożony/ iż wirſze iego idą porządkiem abiecádłá Hiwreyſkiego BudBib 319c marg (Linde)].

»obiecadło pisać, napisować« [na czym (2), po czym (1)] [szyk zmienny] (2:1): Kiedy koſcioł poſwiączaią/ tedy na popiele obieczadło napiſuią wſtępną ſrzodę nagłowy [!] bywa ſypan/ na pamiątkę naſzey ſmiertelnoſci. FalZioł IV 52c; KrowObr l00v; NiemObr 22.

»jako obieciadło [= jasno, zrozumiale] [komu] podawać« (1): A thák dopuſzcżam inſzym báwić ſie twárdemi rozumy/ y wywody rzeczy trudnych ku wyrozumieniu/ nam proſtym á nieucżonym doſyć ieſt/ tylko iáko obyeciádło młodym ludzyom podawáć/ ſkądby ſie naprzod cnotham/ á pothym powinnoſcyam ſwym/ przypáthrowáli. RejZwierz A2v.

»rzędem obiecadła prowadzić się« (1): ORTHOGRAPHIA tedy Polſka rzędem obiecádłá prowádzi ſie tym ſpoſobem, kárákterem vkośnym y proſtym. JanNKar D4v.

»obiecadła uczyć się, uczenie się« (1:1): Elementarius puer, Dziécię które ſie yeſzcze obiecádłá vczy. Mącz 101c; Grámmátiká/ náuká która ſie obiera około vczenia obiecádła/ ſylláb/ tcionk/ álbo rzekow słow/ y wſzego yęzika. Mącz 148b.

»[kogo] uczyć jakoby obiecadła [= od podstaw]« (1): tu záś potrzebuyećye/ żeby was vczono z początku yákoby obyecádłá ſlow bożych KromRozm II v2v.

»wprawić [kogo] w obiecadło« (1): A ták mnie zdállo ŝię ták znienagllá wprawiĉ pierwei lud̂ie w to obiecádllo JanNKarGórn H2.

Wyrażenia: »obiecadło greckie« [szyk 3:1] (4): Ná popiele obiecádło Grecki[e] y Láćińſki[e] piſzećie/ y kijem po ziemi kreſlićie/ [...] tákże łázićie/ y oleiem krzyżyki mażećie. KrowObr 100v; OrzList f4v; NiemObr 22; JanNKar B3v.

»obiecadło łacińskie« (2): KrowObr 100v; ze dwudźieſtu cztérzech liter ſtánęło obiecádło Gréckié, á potym wedle niego y Láćińſkié JanNKar B3v.

»obiecadłem [czyim] pisany« [szyk 1:1] (2): PSALMOW KILKA SŁOWIENSKICH/ obiecádłem Ie^go M. Páná Górnickiégo piſánych. JanNKar H2; JanNKarGórn D4.

»według porządku obiecadła spisany« (1): Reieſtr Rzecży Cżelnieyſzych w tych kſiąſzkách opiſánych/ dla prętſzego y łácnieyſzego náleźienia/ według porządku obiecádłá ſpiſány. CzechRozm *.

»słowo w obiecadle, z obiecadła« (1:1): RejPs 175; Litera, alias elementum, Słówko yedná [!] z obiecádłá. Literá. Mącz 195d.

»obiecadło żydowskie« (2): Trzebá czegoś innego moy Pánie/ kto chce o Medyatorze mowić ſłuſznymi gruntownymi wywody/ á niżli Donatá/ álbo obiecádłá Greckiego/ álbo Zydowſkiego. OrzList f4v. Cf »według obiecadła żydowskiego«.

Wyrażenia przyimkowe: »podług obiecadła« (3): łatwie obaczyſz porządek imion Niemieckich/ podług Obiecádłá. SienLek 34v, 196, S[ss].

~ W charakterystycznych połączeniach: porządek podług obiecadła (2), ukazacz. ~

»przez obiecadło« (2): Reieſtr przez Obiecádło SarnStat 814; Tákże którzy ſie przyuczyli Státutowi przez obiecádło/ będą podobno niektórzy ſzémráć. SarnStat 550.

»według (a. wedle) obiecadła« (4): KrowObr Qq4; Przytym przydátki y wykłády pokráyne dla tego ſą wedle obiecádłá literámi náznácżone aby ſię z ſwymi mieyſcámi zgadzáły BibRadz *5v; SarnStat 550.

~ W charakterystycznych połączeniach: literami naznaczony według obiecadła, położony, rozdzielon, spisany.

Wyrażenie: »według obiecadła żydowskiego« (1): á ieſt [Psalm 119] rozdzielon według obiecádłá żydowſkiego zwykładem ſlowá káżdego RejPs 175. ~

a. Układ alfabetyczny materiału tekstowego (3): Wſzákże y dla proſtſzych/ ktorzy wolą obiecádło/ ná końcu ieſt Reieſtr dwóy wedle obiecádłá położony SarnStat 550, *6 [2 r.].

2. Połączenia frazeologiczne o różnych znaczeniach (5):

Zwroty: »ledwo obiecadła zakusić« = ledwo coś poznać (1): Abowimći nie nyemáſz gorſſego nád te/ ktorzy gdy ledwo obyecádłá zákusili/ fáłſſywe o ſobie mnimánie w vmyenyu wzyęli. GliczKsiąż L6.

»(na)uczyć (się) obiecadła« = (na)uczyć (się) dobrze postępować [szyk zmienny] (2): RejZwierz 83v; A do portu ſie pytaycie. Gdzie ſławá s cnotą wyſiádłá Náucżąć was obieciádłá. RejZwierc Av.

»nawyknąć obiecadła« = łatwo się przyzwyczaić (1): I owa twa Baba ſhywa Bo tak poſpoliczie bywa. By tych pieniedzy dopadła Nawykła by obieczadła. RejKup k6v.

Wyrażenie: »stare obiecadło« = elementarna zasada (1): Co ſkromnieyſze klenoty/ ieſli kędy zocży/ Iuż ie chytry pochlebcá rozumem obſkocży. Toć ieſt dawnych kulfánow ſtáre obiecádło: Ktorzy vmieią Pánom wyiąć bokiem ſádło. KlonWor 58.