[zaloguj się]
[pdf]

OBRĘCZ (37) sb f

obręcz (36) obrzęcz (1); obręcz : obrzęcz Mącz (10:1).

-ę- (30), -e- (3), -(o)- (4).

o jasne.

Fleksja
sg pl
N obręcz obręczy
G obręczy
A obręcz obręczy
I obręczami

sg N obręcz (20). ◊ A obręcz (5). ◊ pl N obręczy (4). ◊ G obręczy (1). ◊ A obręczy (2). ◊ I obręczami (5).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Przedmiot z drewna lub metalu w kształcie koła; circulus Mącz, Cn; arcus Bart Bydg; circinatio, circumferentia, circus, orbis Cn (29): Arcus, obrąncz BartBydg 13; Circulus ligneus, Obrzęcz. Mącz 54c; Circumflexus, Wokoło zgięty yáko obręcz/ Záłomiony. Mącz 130a.
a. Klamra obejmująca beczkę, itp. lub łącząca ze sobą kilka luźnych elementów; circulus (ferreus, ligneus) Mącz, Cn; fibula Mącz; resticula Vulg (14): kazał zazecz paprocz y wrzuczicz podkadz, a ſkoro tham bela wrzuczona hneth ſzyą na kadzi obrączi opąkli LibMal 1544/89v; [Hiram] Vćżynił też Morze (álbo koćieł ná vmywánie) lane/ [...] Pięć łokći wyſokość iego/ á obręcż ná trzydzieśći łokći opáſowáłá ie w koło. Leop 3.Reg 7/23; Circulis vasa cingere, Státki obręczámi pobić. Mącz 54c; Fibulis tigna coniuncta, Bałki obręczámi zbite, záháftowáne y zátwirdzone. Mącz 125c, 153b, 275d; Kufle lecą iáko grad: á drugi iuż ięczy/ Wźiął konwią/ áż mu ná łbie zoſtáły obręczy. KochPieś 21; kędy Będnarz/ tám drzewá ſuchego/ y obręcży wcżás mieć GostGosp 32, 168; [Gają się tam do tej puszczy: [...] bednarze na dębinę leżącą, na obręczy jesionowe i na laskowe LustrRaw 42, 172].

W porównaniach (2): RejWiz 53v; Ktorey [karności urzędowej] gdy nie máſz/ Rzeczpoſpol: ginie/ á iáko gdy obręczy z beczki opadaią á nikt ich nie pobija/ wſzytka ſię rozſypuie. SkarKazSej 659a.

W charakterystycznych połączeniach: obręcz opada, opasuje [co] wkoło, opękla się; obręczami [co] pobić, zbić (zbity) (3); obręcz zawodzić [na co]; obręcz na trzydzieści łokci.

α. Narzędzie umartwiania się i pokuty (3): Włoſieńnicę ſkońſkich włoſow bárzo oſtrą zwęzełkámi/ ná gołym ćiele/ drugdy żelázną obręcż/ drugdy łáncuch/ drugdy ná włośieńnicy żelázny páncerz nośił. SkarŻyw 472, 160 [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: obręcz żelazna (3); obręcz mieć, nosić; obręczą się ściskać.

b. Kajdany na szyję albo obroża (1): Collare, Obręcz żelázna która ná ſziy bywa. Mącz 59d.
c. Przyrząd do ćwiczeń gimnastycznych (2): Orbis rotarum, Okrąk kół. Orbis pugilatorius, Obręcz okóło którey chłopiętá ſpuſzczáyą Mącz [267]c; Petaurum, Wſzelákie kuglárskie poczinánie yáko skakánie przes obręcz ná gołym mieczu kozielki przewrácánie/ po powroziech liatánie y cotákowego. Mącz 295a.
d. Ozdoba; circulus, torques BartBydg; murenula, spinter Mącz (8): ZapMaz V S 2/332; Torques, obrącz, czo na sshygy noszhą, aureus circulus, a collo pendens usque ad pectus BartBydg 161; Czternasti Alspant, albo obręcz złota, Na niei trzi ballas Rubin. WyprKr 9, 23v; Murenula etiam Kołnierz álbo oboyczyk okołoſeyny álbo ynſze prziochędożenie/ Káplerzik/ Obręcz. Mącz 237d 408b; SkarŻyw 68; Iedná ie [krezy] ná rámionách ſobie położyłá/ A druga śrebrną obręcz pod nie podſtáwiłá. ZbylPrzyg A2.

W charakterystycznych połączeniach: obręcz śrebrna (2), złota (2); obręczami okrasić ręce.

e. Obwódka na szyi ptaka wyróżniająca się kolorem od reszty upierzenia (1): á on ptak miał ná głowie grzebień podobny pawowemu y podgárdłek grzebieniſty á około ſzyie iego byłá obręc piękna iáſna práwie iáko złoto [et circa collum circulum aureum fulgentem]/ ſam był wſzyſtek bárwy cżyrwoney HistAl L2v.
f. [Sidło, potrzask, pułapka: Liśią śiatkem wymálował/ Obrzęcżem mu [= lisowi] też vkował. BielawMyśl D4.]
2. Pasek osadu na wewnętrznej ściance naczynia (8): Obręcz/ to zową co ſye ná ſámym wierzchu przez śklenicę [z moczem] zda/ ták miąſzſzo/ iáko tylec nożowy: á w tey znáki ſą niemocy głowney y mozgu. SienLek 25v; Mocz żołty/ iákoby oſzáfrániony/ á kiedy y obręcz żołta/ bárzo dobry. SienLek 26, 25v [3 r.], 27, 27v [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: obręcz czyrwona (2), miąższa, żółta.

Cf POŁOBRĘCZNY

DJ