Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ODRYWACZ

Następne hasło: ODRYWAĆ SIĘ »

ODRYWAĆ (37) vb impf

o oraz a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	odrywać
praes
	sg	pl
1	odrywåm
2	odrywåsz
3	odrywå	odrywają

praet
	sg		pl
3	m	odrywåł	m pers	odrywali

conditionalis
	sg		pl
3	m	by odrywåł	m pers
3	n		subst	by odrywały

impersonalis
con		by odrywąno
participia
part praes act		odrywając

inf odrywać (9). ◊ praes 1 sg odrywåm (9). ◊ 2 sg odrywåsz (2). ◊ 3 sg odrywå (3). ◊ 3 pl odrywają (6). ◊ praet 3 sg m odrywåł (1). ◊ [3 pl m pers odrywali.] ◊ con 3 sg m by odrywåł (1). ◊ 3 pl subst by odrywały (1). ◊ impers con by odrywąno (1). ◊ part praes act odrywając (4).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde bez cytatu.

Znaczenia

1. Szarpiąc, ciągnąc z siłą oddzielać (14)
- Przen (7)
  - a) Twierdzić, że jest komuś niepotrzebne (1)
  - b) Odłączać od kontekstu (1)
  - c) Uniezależniać (1)
2. Wyłączać, powodować wystąpienie (8)
- a. Z jakiejś jedności administracyjnej (7)
  - α. Z jedności państwowej lub administracyjnej (4)
  - β. Z jedności kościelnej (3)
- b. Z czyjegoś zwierzchnictwa wojskowego (1)
3. Sprawiać, aby ktoś przestał się czymś zajmować, trwać w czymś (13)
- W przen (1)
- Przen (2)
*** Bez wystarczającego kontekstu (2)

1. Szarpiąc, ciągnąc z siłą oddzielać; revellere Mącz, Calep; avellere Mącz, Cn; rapere Modrz; derumpere, devellere Calep; abripere, divellere Cn (14): Avello, Oddźieram/ odrywam/ obrywam. Mącz 478c, 479a; Derumpo – Odriwąm, targąm. Calep 310b, 315b, 921a.

odrywać co (1): Deflorare – Pierſzy kwiat odriwąm Calep 297a.

odrywać kogo od czego (1): Dziećię zcżárowáne/ ktore z kolepki cżart wynośił/ y od pierśi mámki odrywał y miotał/ chuſtecżką ſwoią zlecżył SkarŻyw 412.

[odrywać z czego: Bo je [listy królewskie] ze wrot kościelnych śmiele odrywali. Apolog 51.]

Przen [kogo, co] (7):

Zwroty: »od gruntu odrywać« (1): trapią vmyſł náſz ſubthelnym nieiákim ſpoſobem/ zwodząc nas z proſtey śćieſzki/ á od mocnego y pewnego gruntu odrywáiąc BibRadz *4.

»ręki nie odrywać [od kogo]« = nie przestawać się kimś zajmować (1): Dobrze ieſt pomoc ſpráwiedliwemu/ y od niego ręki nie odrywáć/ bo kto ſie Bogá boi/ nie zmieſzka nicżego. BielKron 81.

»serce odrywać« (1): Opánował ſerdecżny bol ſtrapione ſerce/ [...] Po mnie ſie ták roſchodzi/ iż ſerce odrywa WisznTr 13.

»tam i sam odrywać« = miotać (1): Bo á ktore może być okrutnieyſze pánowánie/ [...] iáko gniew/ waśń/ záiątrzenie/ nieukrocone pożądliwośći/ prágnienie przewodzenia y chęći nieprzyſtoyne/ ktore [...] wolność woli wydźieráią/ á cżłowieká ktory śię im poddał/ y tám y ſám odrywáią [huc atque illuc rapiant]? ModrzBaz 27.

a) Twierdzić, że jest komuś niepotrzebne [od kogo] (1): á przedſię ſie im mśćić nie każe: tedy iuż tám znácżnie kordy/ y infze woienne nacżynia/ od nich odrywa. CzechRozm 235.

b) Odłączać od kontekstu [od czego] (1): á iákoż to iedno mieyſce Ezáiaſzowe ſmieią niektorzy głupſzy Zydowie od inſzych odrywáć CzechRozm 142v.

c) Uniezależniać [czym od kogo] (1): gwałtem kácérſtwem ſwym/ Królá Polſkiégo od Kápłaná odrywaſz OrzQuin Aa3.

2. Wyłączać, powodować wystąpienie (8):

a. Z jakiejś jedności administracyjnej [w tym: od czego (6)] (7):

α. Z jedności państwowej lub administracyjnej [kogo, co] (4): Niemńiei iż káżdy chce odrywáć Páńſtwá niektore od Korony Polſkiey MycPrz II B2v; ActReg 42; Stároſtwá [...] ze wſzyſtkiémi włośćiámi zdawná do nich należącémi/ nie odrywáiąc nic/ máią bydź ná potym ták rozdawáne/ áby [...] SarnStat 1201.

Zwrot: »[czym] od jedności odrywać« (1): A żadnémi dáry áni prośbámi, áni złotem, áni żelázem nie dáli ſie [Polacy i Litwa] od téy iednośći vniiéy y diſmembráciiéy odrywáć. SarnStat 122.

β. Z jedności kościelnej [kogo] (3):

W przeciwstawieniu: »przyciągać ... odrywać« (1): ludźye k ſobye przyćyągáyą/ á od yednoſci drugyego krzeſciyańſtwá odrywáyą. KromRozm III F2v.

Zwroty: »od jedności [czego] odrywać« (2): KromRozm III F2v cf W przeciwstawieniu. Cf »od jedności kościoła odrywać«.

»od jedności kościoła, od kościoła odrywać« [szyk zmienny] (1:1): KromRozm I F4; ktorzy nowe zbory/ ná oſobnych mieyſcách/ y w kráinách pewnych záczynáią: odrywáiąc ludzie od prawdziwego y w piſmiech opiſánego kośćiołá Chriſtuſowego WujNT 297.

»od posłuszeństwa odrywać« (1): A od yednoſći y poſluſſeńſtwá yego [kościoła] ktory yeſt mátká náſſá/ ludźye odkrywa [!]. KromRozm I F4.

b. Z czyjegoś zwierzchnictwa wojskowego [kogo od kogo] (1): Iednak widzę radziby zeby ich od Maximiliana nie odrywąno ActReg 86.

3. Sprawiać, aby ktoś przestał się czymś zajmować, trwać w czymś; abstrahere Mącz, Modrz, Cn; avocare Modrz; revocare Cn (13): Abstraho, Odciągam/ odwodzę/ odriwąm. Mącz 461b.

odrywać kogo od czego (9): Bo ſnadź gdyby go cżęſto od náuki odrywał/ przeſzkodziłby mu wtem nyepomáłu. GliczKsiąż N; á co mię odrywaſz od ich przyiáźni to prożno cżyniż [!]. BielKron 254; RejPosWstaw [41³]; ModrzBaz 132, 134; ábo co wżdy wáſzę Kró: M. od téy woyny odrywáć ma? OrzJan 121; PowodPr 52. Cf odrywać kogo od czego czym.

odrywać kogo od czego czym (2): że mi ſie zda rzecz nieprzyſtoyna [...] odrywáć próznémi gadkámi/ od obmyślawánia y ſtáránia dobrégo Rzeczypoſpolitéy y króleſtw/ Pány Krześćiiáńſkié. OrzJan 130, 70.

Szereg: »odrywać i odwodzić« (1): áż y náwet Kśiążętá y Króle odrywáią y odwodzą od wſzyſtkiégo obmyślawánia pańſtw y Króleſtw ſwoich á to próznémi queſtiámi ſwémi OrzJan 70.

W przen (1):

Zwrot: »serce odrywać« (1): Troſki docżeśne/ k ſobie przyćiągáią/ W moc ſwą podbiwſzy/ ſerce odrywáią GrabowSet M3.

Przen [od czego] (2): [Bóg] tego po nas chce ábyſmy drogámi iego chodzili: vkázuiąc nam do ſłowá ſwoiego/ á odrywáiąc od wykłádow rozumu ludzkiego CzechRozm 38v; Każ/ niech będą ſkońcżone/ Troſki: co/ od twey woli/ odrywáią GrabowSet K2v.

*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Divello – Odiriwąm, rozłacząm, dziele. Calep 335a, 904a.

Synonim: 1. odczosować.

Formacje współrdzenne cf RWAĆ.

Cf ODRYWAJĄCY, ODRYWANY

MP, RS