[zaloguj się]
[pdf]

OGLĘDAĆ SIĘ (298) vb impf i pf

impf (289), pf (4), impf a. pf (5); impf: w znacz. I., w znacz. II. (1) [imp] BielŻyw 35, pf: w znacz. II. [fut] SkarŻyw 15, 121, KmitaSpit A3, SkarKaz 383b.

W inf: oględ- (42), ogląd- (24); oględ- Diar (2), GliczKsiąż, GroicPorz (2), KrowObr (3), GórnDworz (2), RejZwierc (2), RejPosWstaw, MycPrz, WierKróc, PaprPan (2), CzechEp (2), KochPieś, PaprUp, Phil (3), VotSzl; ogląd- RejWiz, OrzQuin, SkarJedn (3), SkarŻyw (2), GórnRozm, CzahTr; oględ- : ogląd- BibRadz (2:1), CzechRozm (12:5), ActReg (1:2), LatHar (1:6), WujNT (1:1). ◊ W imp: ogląd- (18), oględ- (2) BielŻyw, SeklKat. ◊ W pozostałych formach: ogląd- (208), oględ- (4) [part praes act]; oględ- DiarDop; ogląd- : oględ- Diar (2:1), GórnDworz (3:1), ActReg (4:1).

się (150), sie (147), si(e) (1).

o oraz a jasne.

Fleksja
inf oglądać się, oględać się
praet
sg pl
1 m oglądåłem się, -em, -m się oglądåł m pers
2 m m pers oglądaliście się
3 m oglądåł się m pers oglądali się
f oglądała się m an
n subst oglądały się
fut
sg pl
1 m m pers oględać się będziemy
2 m m pers będziecie się oględać
3 m będzie się oglądåł, oglądać się będzie m pers będą się oględać, oględać się będą
imperativus
sg pl
1 oglądåjmy się
2 oglądåj się, oględåj się, oglądajże się oglądåjcie się
conditionalis
sg pl
1 m bych się oglądåł, bym się oglądåł m pers bysmy się oglądali, bychmy się oglądali
2 m byś się oglądåł m pers byście się oglądali
n subst byście się oglądały
3 m by się oglądåł m pers by się oglądali
f by się oglądała m an
n by się oglądało subst by się oglądały

inf oglądać się, oględać się (61). ◊ praes i fut 1 sg oglądåm się (8). ◊ 2 sg oglądåsz się (8). ◊ 3 sg oglądå się (24). ◊ 1 pl oglądåmy się (3). ◊ 2 pl oglądåcie się (4). ◊ 3 pl oglądają się (22). ◊ praet 1 sg m oglądåłem się, -em, -m się oglądåł (6). ◊ 3 sg m oglądåł się (19). f oglądała się (2). ◊ 2 pl m pers oglądaliście się (1). ◊ 3 pl m pers oglądali się (10). subst oglądały się (1). ◊ fut 3 sg m będzie się oglądåł (1), oglądać się będzie (1) GliczKsiąż (1:1). ◊ 1 pl m pers oględać się będziemy (1). ◊ 2 pl m pers będziecie się oględać (1). ◊ 3 pl m pers będą się oględać (1) Diar, oględać się będą (1) Phil. ◊ imp 2 sg oglądåj się, oględåj się (9), oglądajże się (1) SkarJedn. ◊ 1 pl oglądåjmy się (6). ◊ 2 pl oglądåjcie się (4). ◊ con 1 sg m bych się oglądåł (2) LubPs, SkarJedn, bym się oglądåł LatHar (2). ◊ 2 sg m byś się oglądåł (3). ◊ 3 sg m by się oglądåł (7). f by się oglądała (2). n by się oglądało (1). ◊ 1 pl m pers bysmy się oglądali (3) CzechEp, PowodPr, SkarKaz, bychmy się oglądali (1) SkarŻyw. ◊ 2 pl m pers byście się oglądali (1). subst byście się oglądały (1). ◊ 3 pl m pers by się oglądali (5). subst by się oglądały (1). ◊ part praes act oglądając się, oględając się (74).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w. s.v. obejrzeć się.

I. Impf (288):
1. Odwracać się, spoglądać do tyłu, za siebie; respicere (post se a. retro) PolAnt, Mącz, Calep, Vulg, Cn (29): Weźmicie tego báráná/ á gdzye on poydzye idźcieſz zá nim á nie oglądaycie ſie BielKron 54; SkarŻyw 192, 202; vſłyſzawſzy nowy gielk/ krzyk/ huk zá ſobą oglądáiąc ſie pytáli/ coby tám było StryjKron 390; Calep 917b.

oględać się na kogo, na co (4): Cżemu kiedy ludzie wſtáią/ Ná ſwoy ſie gnoy oglądáią. BierEz D3v; OpecŻyw 137v; RejZwierc 53; A Iugurtá będąc więźniém w Rzymie [...] puſczón był wolno: á oglądáiąc ſie ná Rzym té ſłowá częſto powtarzał: miáſto przedáyné/ y zginiénia bliſkié KochWr 32.

Zwroty: »oględać się nazad« [szyk zmienny] (11): Tedy ći ktorzy rozum máią/ Tego ſie też oſtrzegáią: Wſtawſzy oglądaią ſie ná zad/ By rozum z głowy nie wypadł. BierEz D3v; FalZioł IV 4b; BibRadz Gen 19/17; BielKron 12; Mącz 406c; Iulius Ceſarz [...] odpowiedział thák/ nigdy ſie nie ogląday ná zad kiedy vćiekaſz przed nieprzyiaćielem BielSpr 39; KochProp 9; WujNT Luc 9 arg, 62, s. 233 [2 r.].

»w tył się oględać« (1): Niechce Gréczyn/ powoli wſzytko teraz máiąc/ Z boiáźnią ztąd odćiągáć/ w tył ſie oglądáiąc. GórnTroas 39.

»za sie się oględać« (1): Iezus mily ijdątz ku Ieruzalem [...] cżęſtokrotz ſie zaſie oglądáł OpecŻyw 88v.

Przen (7):
Zwroty: »oględać się na [którą] stronę« (1): A gdy ku temu s ſyny záſię ſpołem ſiędzye/ Możem ſie nie oględáć iuż ná támtę ſtronę PaprPan D4.

»oględać się nazad« (3): iuż nie lza/ gdyżeſmy ſye thego pługá obiemá rękomá ſtátecznie ięli/ nie oglądáiąc ſye ná zad/ iedno pogániáć do kóńcá OrzQuin E2v, F2; RejAp 149v.

a) Być ostrożnym (3): A y dármo ſie oglądaſz/ Iuż nie ſtráćiſz cżego niemaſz. BierEz D3v; Owſzem w tey głowney rzeczy trzeba ſie oględáć/ A mowy wſzech s podánim s pilnośćią rozbieráć. MycPrz I A4v; PaprPan Hv.
2. Rozglądać się dookoła; patrzeć; circumspicere Vulg, Cn; respicere PolAnt, Cn; circumspectare Calep, Cn; inspicere PolAnt; circumaspicere, circumferre oculos, referre aspectum, reflectere oculos a. visum, retorquere oculos Cn (23): Leop Mar 5/32; Circunspecto – Pilno ſzie oglądąm. Calep 199b; KołakCath C5; Subtylny rzeżymiéſzek: mieyſcá vpátruie, Ogląda ſię, y domy ſobie znáczy CiekPotr 67.
Zwroty: »oględać się w każdy kąt« (1): Ogląday ſie iuż w każdy kąt Zaz ieden około nas błąd RejJóz C8.

»oględać się to na tę (a. prawą) to na owę (a. lewą) stronę« (2): oglądam.ſle [!] to nápráwą to nálewą ſtronę ábych wżdy kogo vpátrzył ieſli by mię też kto miał wolą rátowáć RejPs 210; Bacżyłeś w.m. owego/ [...] co owo pochutnywáiąc ſobie chodził/ oględáiąc ſie to ná tę/ to ná owę ſtronę GórnDworz M.

»tam i sam się oględać« (1): Wżdycháć [!] będą Kśiążętá/ bogáći/ á niemiłośierni: nágo idąc/ zewſząd opuſzcżeni: tám y ſam ſię oglądáiąc/ ſtroſzcżą ſię ſzukáiąc pomocy SkarŻyw 121.

W przen (1):
Fraza: »oczy [czyje ku komu] się oglądały« (1): Ocży moye ku wyernym záwżdy ſye oglądáły LubPs X3.
Przen (14):
a) Zastanawiać się, rozpatrywać (5):

oględać się w czym (1): Lecz ktoby pilnie weyźrzał (marg) ſię oglądał w zakonie. L. (–) w zakon doſkonáłey wolnośći/ y wytrwał w nim/ [...] ten błogoſłáwiony będźie WujNT Iac 1/25.

Zwroty: »i na tę i na owę stronę się oględać« (1): Ten na tę i na ową stronę się ogląda, Ażeby co nalepiej postanowił, żąda. KochMon 23.

»na wsze strony się oględać« (2): Nie z iednegom iákiego exemplarzyká [...] przekładał/ álem ſię ná wſze ſtrony (iáko mowią oglądał) BudNT przedm dv; CzechRozm A7v.

»nie oględać się ni na żadną stronę« (1): A Kiedy ſtátecżnoſcią vcżyniſz obronę/ Iuż ſie więc nie ogląday ni ná żadną ſtronę. RejWiz 90.

b) Oczekiwać, wypatrywać, spodziewać się [na co] (9): oglądałem ſię ná ráthunek ludzki BibRadz Eccli 51/10, Agg 1/9; Zeby ſie im iuż ná żadne inſze wykupienie y ocżyśćiánie oglądáć nie trzebá. CzechRozm 97, 118, 120v, 158v, 185v; SkarŻyw 118; pewnie ſie wſzyścy ná onę nową gwiazdę y świádectwá z niebá oglądáli. SkarKaz 517b.
3. Mieć wzgląd brać pod uwagę, liczyć się z kimś a. z czymś, kierować się czymś w postępowaniu; respicere Vulg, Modrz, Cn; respectare Modrz, Cn; videre PolAnt; colere Modrz; accipere, aspicere, attendere, considerare, custodire Vulg; circumspicere, rationem a. respectum habere, servire, spectare Cn [w tym: na kogo, na co (233)] (236): nie oględay ſię nazadne ſwoie doſyć vczinięnie/ albo iako zową pokutę SeklKat X2v; oglądaiąc śię na żonę i nadźieći/ aby im maiętności iego nie pobráno/ ieſlibybył haeretikiem oſądzon [...] vmyślił wſzyſtko odwołać MurzHist C2v, A3; Diar 54, 66 [2 r.], 69; DiarDop 104; GliczKsiąż K6, M3; LubPs gg5; GroicPorz f, p3v, x3v; iże ſie wy ná proroki Swięte/ y ná inſze piſmá/ nic nieoglądaćie KrowObr 143, A3, C2, 76, 205, 232v [2 r.], 242v; RejWiz 43; Leop 2.Mach 8/11; OrzList c3v; BibRadz *2v, *4v, II 77b marg, 98b marg, 138d marg (8); Moẃ iedno w imię Páńſkie śmiele/ [...] co rozumieſz/ nic ſye nie oglądáiąc ná ludźie OrzRozm Dv, I2, O, P2v, P3; OrzQuin A2v, E, G4, Sv, S2; RejAp 37v; GórnDworz K4, L3, Aa6v, Ff4v, Ii3v; RejPos 44v; RejZwierc 134, 144v [2 r.], 177; BielSpr 38v; WujJud 107v [2 r.]; RejPosWstaw [213]v, [414]v; BudBib Is 22/11; BudBibKaw A2v; MVſilić ſie oględáć co Krolem rządzili/ Bo więc złoſliwym kłamcom ni w tzym nie chlebili. WierKróc Av; CzechRozm 20v, 78, 79v, 83v, 84v (24); KarnNap D; ModrzBaz 1v, 32v, 101; Wieleby ſię innych [...] Doctorow przywieść mogło/ gdybych ſię ná ſkrocenie tych kśiążek nieoglądał. SkarJedn 73, 57, 76, 102, 298, 358 (11); KochPs 150; SkarŻyw 2, 58, 82, 87, 100 (14); CzechEp 105, 126, 131, 133, 155 (10); NiemObr 17, 180; ReszPrz 105; co to zá ſzalony rozum w tych ludźiách pánuie/ ktorzy ſię ná przyſzłe rzecży by namniey nie oglądáią. WerGośc 222, 211, 222, 225 [2 r.]; KochPieś 23, 44; GórnRozm C2v; PaprUp H3v, ActReg 64, 98, 117 [2 r.], 133, 138, 147; Calep 248b; Phil N4, R2, S4; ná ktory [Sąd Pański] ſamże zbáwićiel náſz każe ſię cżęſto nam oglądáć. LatHar 200, 1 marg, 95, 101, 111 marg, 201 (12); Abowiem Herod bał ſię Ianá/ [...] y oglądał ſię nań WujNT Mar 6/20, Matth 22/16, s. 233, Luc 20/21, Act 8/11, 10/34, Rom 4/19, Hebr 11/26; SarnStat 267, 962; KmitaSpit B4v; PowodPr 64, 74; Ná ſąd ſię iego ſtráſzliwy oglądaymy: á ſobie/ byſmy dobrze nic ták ſzkodliwego do śiebie nie czuli/ nie dufaymy. SkarKaz 352b, )(2v, 2a, 44a [2 r.], b, 384a, 387a [2 r.], 422b; VotSzl E4v; CzahTr H3; SkarKazSej 658a, 659a, 667a, 693a, 699a, 702a.

oględać się w czym (1): Wy/ którym władza do rąk ieſt podáná: Oglądayćie ſye w ſwych ſpráwách ná páná KochPs 5.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem i odpowiednikiem zespolenia: na to (16); że, iż (6), aby, iżby, żeby (6), zaimek względny (2), zaimek pytajny (2), chocia (1)] (17): Diar 78; wżdy ſie było ná to oględáć/ co ſtáry Doktor Cypryan Swięty otym wáſzym zwytzáiu nápiſał mowiąc. KrowObr 205; Ná tom ſie teſz nic nieoglądał/ iż będę miał v ludzi tego ſwiátá/ złą ſlawę KrowObr 242v; thenći dobrze ſzáfuie słowem Bożym/ ktory [...] nic nie opuſzcża co mowić potrzebá/ [...] pilnie ſię ogląda co znośić mogą ći ktorzy go słucháią BibRadz II 118b marg, *4; OrzQuin R; Oglądáyże ſię ná to ábyś tego za poſłáńcá Bożego nie miał/ ktoryć vkázáć żadnej tákiej piecżęći ſwego prawdziwego poſelſtwá nie mogąc/ ſam ſię śle SkarJedn 50; SkarŻyw 141; CzechEp 289; kiedy pirwey kupcżył Byſkupſtwy Arcybiſkupſtwy/ [...] nie oglądáiąc ſię ná to/ choćia go Symmonem názywano. NiemObr 161; ActReg 185; Phil B, B3, L3; LatHar 205; PowodPr 65; KlonWor ded **3.

W charakterystycznych połączeniach: (nie) oględać się na (Pana) Boga (5), bojaźń bożą, całość ojczyzny, ceremonije, cesarza, choroby, chwałę bożą (2), cnotę, cuda, czas(y) (przyszłe, sposobny) (3), czł(owi)eka (żadnego stanu) (2), dary, dobre pospolite, dostatki, dosyćuczynienie, dzieci (2), fałeczność [czyją], familiją, gniew, gotowość, karanie (4), koszty, kościoły (2), literę, lud(zi(e)) (11), ludzkie nagrody, ludzkie sprawy (2), ludzkie wymysły, łaskę, łaski utracenie, młodość, mniemanie, nabożeństwo, nadzieję, naturę, naukę [czyją], niebezpieczeństwo(-a) (2), niedbałość [czyją], niełaskę, ni na kogo (2), obietnice (2), odpłatę (2), osobę(-y) (ludzkie, żadne) (6), ostateczną chwilę żywota, Pana, pisma (2), Pismo Św., pobłażania, początki, pogrożki, pokoj (2), pomstę, porządek, powieść świadkow, powinność, pożytek (2), prawdę, proroki, przymierze, przymowki, przyrodzenie, przyszłe potrzeby, przyście Pana, radę [czyją], rod (2), rodzice, rozkazanie (2), rzecz(y) (dalsze, inne, przyszłe, przytomną, żadną(-e)) (17), sąd (boży, pański) (3), siwiznę, słowo (słow(k)a) [czyje] (3), służbę, sprawiedliwość (2), stateczność, statut, szkody, śmierć (4), świat (2), tytuły, umiejętność [czyją], urzędy, ustawę, utraty, wielkość grzechow, władzę, wolą bożą, wydziedziczenie, zacność [czyją] (2), zakon (2), zapłatę wieczną (2), zasługi, zwyczaj, żonę (2), (przyszły) żywot (3); często się oględać (2), nazad, pilnie (pilno, z pilnością) (4), prozno.

Zwroty: »oględać się na się sam« (1): A iżby ſye [człowiek] oglądał iáko ná ſię ſam/ [...] ták ná tę náturę rzeczy tákie z śiebie podawáiącą Oczko 3v.

»nie oględać się na żadną stronę« = nie zwracać na nic uwagi (1): ktorzyby [sędziowie sprawiedliwi] rzecż thę ſpráwiedliwie rozſtrzygnąć mieli: nie oglądáiąc ſię ná żadną ſtronę CzechEp 33.

Szereg: »nie pytać się ani się oględać« (1): á o tym ſie tám wáſzym ániele nie pytamy/ áni ſie nań oglądamy. CzechRozm 55.
a. Pokładać nadzieję, ufać, wierzyć; pendere, respectare, respectum habere Cn (21): ponieważ to dobrze po was bacżę/ że ſie bárzo ná ſwe śiły oglądaćie CzechRozm 237, 20v, 47v, 66, 78, 212v (15); CzechEp 35, 340.

oględać się do kogo (1): Queſtuć márnego ocży me nigdy nye ſſukáyą/ Bowyem ſie do Páná Bogá záwżdy oglądáyą LubPs G.

Szereg: »(nie) oględáć się i (nie) spuszczać« (3): CzechRozm 45v, 162v; Co wſzytko gdyby vważał X.K. y temu wierzył/ pewnieby ſię ták ná ty ſwoie Kátholiki nie oglądał/ y ſpuſzcżał CzechEp 125.
b. Litować się (2): Obych ſie ia nie oglądał ná ty niewiemiki/ Dawnoſzbych ia iuż dopuśćił ná nie okrutniki LubPs gg5.
Szereg: »nie litować się ani się oględać« (1): iſz mu [Piotrowi] ieſt grzech przepuſczon/ nie dla tégoc że płakáł alę [!] że śię náń Bóg obeirzáł/ Leć śię nademną nie lituie ani śię na mię oglądá/ ani poirzeć abo śię obeirzéć chce MurzHist F4v.
II. Pf i impf (10):
1. Widzieć się, zobaczyć się, przypatrywać się sobie (9):
a. W funkcji zwrotnej (3):

oględać się jakiego (1): Zátym myſlił iákoby mogl [!] też przyść do tego/ Aby ſię mogł oglądáć y ſam pijánego. CzahTr K4v.

Przen: Znaleźć się [gdzie] (1): Nie ieden chłopu z łożá weźmie gwałtem żonę/ [...] Ktora prożno y mężá y dźieći pożąda/ Ani ſię iuż do śmierći/ w oycżyźnie ogląda. KmitaSpit A3.
α. Oglądać swoje odbicie (1):
Zwrot: »oględać się w zwiereiadle« (1): Oględay ſie cżęſto w zwierciadle BielŻyw 35.
b. W funkcji wzajemnej: Spotkać się (6): tedy ſię rozdzielą y poydą ná drogę/ z ktorey ſię iuſz ná wieki nieoglądáią SkarŻyw 121.

oględać się z kim (3): Prowadz was Panie Boże proſtymi drogámi/ Byśćie ſie oglądáli/ w dobrym zdrowiu s námi. BielSat [I4] [idem] BielSjem 13v; LatHar 659.

oględać się gdzie (2): ábym ſię z nimi w rádośći wiekuiſtey iáſnośći/ z łáſki twey/ oglądał. LatHar 659. Cf »społem się oględać«.

Zwroty: »w kupie się oględać« (1): wſtydźmy ſię ich [umarłych]/ áby nam nie wymawiáli/ gdy ſię w kupie oglądamy SkarKaz 383b.

»[gdzie] społem się oględać« (1): á wiedz ieſli to tobie y iey Ku zbáwieniu ſłuży/ iż ią [córkę] ieſzcże w tym żywoćie oglądaſz/ ábo więc w wiecżney rádośći ſię ſpołem oglądaćie. SkarŻyw 15.

2. W funkcji biernej: Być widzianym (1): Ktemu wyieżdzáć nie potrzebá w pole/ Wſzytká ſie ſpráwá ogląda ná ſtole. KochSz A2.

Formacje współrdzenne cf GLĘDAĆ.

Cf OGLĄDANIE SIĘ

KŁ