[zaloguj się]
[pdf]

OGROD (351) sb m

Pierwsze o jasne; -ód, -od-.

Fleksja
sg pl
N ogród ogrody
G ogroda, ogrodu ogrodów
D ogrodowi
A ogród ogrody
I ogrod(e)m ogrody, ogrod(a)mi
L ogrodzie ogrodzi(e)ch, ogrodach, ogrodzich
V ogrodzie

sg N ogród (49). ◊ G ogroda (51), ogrodu (13); -u RejWiz, Mącz; -a : -u LibMal (3:1), BibRadz (1:1), SkarŻyw (2:7), WujNT (2:1), SkarKaz (1:1). ◊ D ogrodowi (2). ◊ A ogród (39). ◊ I ogrod(e)m (10). ◊ L ogrodzie (92). ◊ V ogrodzie (2). ◊ pl N ogrody (15). ◊ G ogrodów (20); -ów (2), -(o)w (18). ◊ A ogrody (21). ◊ I ogrody (11), ogrod(a)mi (2); -y : -(a)mi ZapKościer (10:2). ◊ L ogrodzi(e)ch (21), ogrodach (3) Mymer1, SkarŻyw, ReszPrz, [ogrodzich].

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Ogrodzony kawał ziemi, obsadzony i obsiany rozmaitymi roślinami; hortus Mymer1, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Calag, Calep, JanStat, Cn (350): Iako then ogrod [...] zaliezy kv stharemv Syedliskovy kthore my syą dosthalo srosdzyalyv ZapWar 1523 nr 2191, 1503 nr 1947, 1506 nr 1976, b.r. nr 2328, 1553 nr 2685 [5 r.]; Ogrodnik to hnet vdziáłał/ Szedł ná ogrod źiela nárwał BierEz C, Cv, Q3, S; Hortensis herba. Garten kraut das in garten wechſt. Zyeliczko wſſelkye wogrodzye roſnące. Murm 27; Mymer1 6; HistJóz B3v; Wezmi/ ſlazu/ rumnu/ rożey wyſokiey: na ogrodzie roſtączey/ [...] vwarz w wodzie FalZioł V 44v, I 75a, 87d, 95d, 96a, 147c, IV 26a; BielŻyw 123 [2 r.], 127; LibMal 1544/81v, 1546/120v, 1547/132, 1553/175v; KromRozm III O3; KrowObr 104v; Gdy ſzli z ogrodu/ tedy ſie z nimi Minerwá Bogini rozumu potkáłá RejWiz A6, 36, 56 [2 r.], 100; ſzcżepćie ogrody/ y pożywayćie owocu ich Leop Ier 29/5, Is 1/29; UstPraw Gv; KochZuz A3, A4; RejFig Cc4; w wiodſzy go do ogrodá gdzye mák był/ śćinał głowki mákowe. BielKron 104, 21v, 126 [2 r.], 318, 444; Areae in hortis, Gruby/ álbo oźimki w ogrodziech ná których kwiatki y rozmáyite ziela ſiewáyą. Mącz 15b; Foelices horti, Vrodzáyne ogrody. Mącz 133a; Irrigare hortos, Pokropić ogrody. Mącz 356b, 3d, 11b, 26d, 59d, 104d (23); SienLek 10, 18, 199; RejPos 205; BielSat C2, L3; RejZwierc 126, 248; BudBib 1.Reg 21/2; A był ná mieyſcu/ gdzie go vkrzyżowáno/ ogrod. á w ogrodzie grob nowy BudNT Ioann 19/41; ModrzBaz 15; SkarJedn 341; Calag 213b; Gdy ſię bárzo dobrze záchował y w domowych poſługách/ około kuchniey/ y ogrodu SkarŻyw 74, 324 [6 r.], 453, 498 [2 r.]; Ogrod ktory liezy ku ſzydlicom, dzieći pierwſze trzymaią. ZapKościer 1580/7; Iako dom sGruntem: y czo ſzaleſzy ku themu Gruntowy tak ogrodi morgi ... to ſzobyę wſzytko zapiſzuyą ZapKościer 1583/40, 1579/1v, 3, 1580/4, 6v, 7 [2 r.] (19); Otoż go iuż z krzyżá zyęto [...]. W ogrodźie w grobie włożono Y kámieniem záłożono. MWilkHist B2v; CzechEp 50; KlonŻal B, D2; KochWz 140 [2 r.]; WisznTr 11 [2 r.]; BielSjem 2; Daphnon ‒ Ogrod bobkiem oſsadzony. Calep 287b; Rosetum – Ogrod rozypełni. Calep [928]a; Viridarii – Ogrodow ſprawci. Calep 1128b, 489b, 687b, 820a, 949a, 1128b; inſze rzecży naydą ſie lećie ná ogrodźie/ źimie w podrunie. GostGosp 24; Cebulę cżáſu ſwego z ogrodá bráć/ y ták ſchowáć coby nie gniłá GostGosp 68; W przypołudnie trawy śiec w ogrodźiech/ w ſádźiech/ á bydłu podawáć. GostGosp 116, 16, 64 [2 r.], 68, 102, 120 (15); niech płynie pod dwór rzeká w pewnych brzegach záwárta [...]. zá nią niech będźie ogrod w kwádrat wymierzony od niey GostGospPon 170, 170 [2 r.]; LatHar 737 [2 r.]; WujNT Ioann 19/41 [2 r.], s. 384 marg; SarnStat 185 [2 r.], 475; WitosłLut A3; GrabPospR L4v; KmitaSpit A2v; PowodPr 36; Rośćie w bogatym ogrodźie Sáłatá. KlonFlis C, G2; KlonWor 28, 34 [2 r.], 78.

[ogrod czego: Ogród kapusty, która jest dobra LustrPłoc 196.]

[ogrod do czego: Ogrodów do kapust ani do jarzyn żadnych nie masz. LustrPłoc 193, 200.]

ogrod na co (1): że Moaw iáko Sodomá będzie/ á ſynowie Hamonowi iáko Gomorá/ ogrod ná pokrzywy [exitus urticae]/ y iámá ſolna BudBib Soph 2/9.

ogrod czyj [w tym: pron poss (8), G sb i pron (7)] (15): Iakom ya nyepoyąl s-zogroda iego srzepcza dropiasthego ZapWar 1536 nr 2552, b.r. nr 2328, 1529 nr 2354, 2356, 1536 nr 2552; LibMal 1547/137v, 1553/175v; BibRadz Luc 13/19; OrzRozm M3; Mącz 132c; RejPos 306v; co gdym piſał z przygody we Lwowie/ wſzedſzy w ogród Páwłá Nowikápianá/ [...] nádſzedłem ſłupá/ o trzy łokćie wkrąg miążſzégo Oczko 8v; Iako Vtćiwy Iąn Kurk kupil od Grzegorza Iezewſkiego Stodolę lieżącą na obćiznie mieiſkiey podlie ſwego ogroda ZapKościer 1579/2v; GostGosp 68; WujNT Luc 13/19.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy rośliny [przymiotnik + ogrod (5), ogrod + przymiotnik (3)] (8): á żeć [Bóg] iuż da miáſtá wielkie y co wybornieyſſe kthorycheś thy niebudował/ [...] Winne y Oliwne ogrody/ kthorycheś thy nie ſzcżepił Leop Deut 6/11, Is 1/8; Olivetum, Oliwny ogród/ ſad. Mącz 261c; Palmetum, Sad/ ogród pálmowy álbo dáctilowy. Mącz 274a, 262d, 499d; Ficetum – Figowi oggrod. Calep 417a, 148b.

W połączeniach szeregowych (38): [złodziej] gdy będźie poiman w domu/ w ogrodźie/ álbo w Winnicy GroicPorz kk; BielKron 79, 240, 430; RejPos 71; gdy ſie zábáwi około ogrodow/ około nabiáłow/ około lnow/ około konopi/ wizytko á wſzytko może ſie to ſowicie opłáćić RejZwierc 109; SkarŻyw 362; MWilkHist A3v; Malcher ma trzymacz czo do thęgo domu ſzaleſzy polmorg Kawyel ogroth etc. ZapKościer 1588/76v, 1580/11, 1582/8v, 30v, 32, 40v (23); ReszPrz 113; WerKaz 299; Vrzędnik káżdy z nowego w Ieśieni ma Inwentarz ſpiſáć wſzyſtkiego co ſie rodźi/ w gumnie/ w oborze/ w ogrodźie/ w ſádu/ ná polu GostGosp 66; GrabPospR L4v; Iáko gdy z wielkiey gory pátrzy kto ná piękne niſkie polá/ y łąki/ y rzeki/ y láſy/ y ogrody/ y winnice/ y miáſtá: bárzo ſię vćieſzy. SkarKaz 515b, 635a; KlonWor 39.

W porównaniach (13): A będzie opuſſcżoná corká Syon iáko chłodnik w winnicy/ y iáko cháłupká w ogrodzie ogorkowym Leop Is 1/8, Is 1/30; BudBib Soph 2/9; Zdrugiey ſtrony Heretyckie Synagogi ſą wedle proroká iáko kucżká przy ogrodzie/ y chłodnicżek przy winnicy SkarJedn 23, 299; Nie ták ogrod polewány owoc dáie: iáko kośćioł gdy ſię męcżeńſką krwią pokrapia. SkarŻyw 130, 460; Ktorego to Kxiążęćiá ślicżność y vrodá/ Iáko kwiát Lilijowy w pośrzodku ogrodá. KołakCath B2; Mátká Sámuelowá/ wnetże ſkoro od pierśi odchowáłá ſynaczká/ do Helego go do kośćiołá dáłá: iáko do przeſádzonego ogrodu SkarKaz 420b; przykłády wielkich cnot ſwoich w domu onym iáko w pięknym ogrodźie ſzczepi. SkarKaz 579b; Pátrzćie ná bliſką ſąśiedzką źiemię Węgrow [...] iáko ná ogrod vſchły bez wody SkarKazSej 682b, 687b, 703a.

W charakterystycznych połączeniach: ogrod cebulny, daktylowy, figowy, ogorkowy, oliwny (3), palmowy, winny; ogrod bogaty, klasztorny, kosztowny, maluczki, nasadzony owocami, nowo naszczepiony, obsadzony bobkiem, pełny [czego] (3), piękny, polany, polewany, posiany rzepą, przesadzony, (u)rodzajny (3), rozkoszny (2), strzeżony, szeroki, śliczny, tłusty, uschły, wdzięczny, wesoły, wielki, wszczepiony, wymierzony, zamkniony, zawarty, zielny (2), znamienity; ogrod czynić, dać, kupić (3), mieć (2), naprawiać, niszczyć, obegnać, odwilżyć, podsadzić, pokropić, popalić, (s)przedać (4), (po)siać (3), sprawować, strzec, szczepić (3), trzymać (2), udziałać, ujrzeć, wyprawiać, wystawiać (2), zaprawiać, zarobić, zryć; ogroda(-u) dojrzeć, przystrzegać; do ogroda(-u) chodzić, leźć, prowadzić, przyść (3), wieść, wlać, wniść (4), wrzucić (2); około ogroda zabawić się; z ogroda(-u) brać (2), iść, nadać [czego], ukraść, wyciąć, zbierać; na ogrod iść, (po)siać (3); w ogrod pokładać się, wniść, wsadzić, zawieść; za ogrod wstydzić się; ogrodem żywić się; na ogrodzie naleźć, posiać (3), robić, rodzić się (2), rosnąć (4), stać, wsiać; po ogrodzie biegać, krążyć, płakać, wiać; w ogrodzie być (8), chronić się, jadać, kazać, kopać (2), mieć [co], naleźć (2), narodzić się, orać, pleć, pojmać (2), przyprawiać, rodzić się (2), rosnąć (5), sadzić, usidlić, zawierać (2), zostawić.

[Wyrażenia: »ogrod owocowy (a. owoszczowy)«: Przy tym folwarku jest ogrodu owocowego morgów 2/15 LustrPodl 34; Przy tym folwarku jest ogrodu owoszczowego morgów 2/15. LustrPodl 121, 37, 40, 63, 73, 74, 78, 146.

»ogrod pusty«: Ogród 1 pusty, z którego nic nie płacą. LustrMaz II 78, 96; InwSzlachKal 27.]

Szeregi: »ogrod albo (i) pole« [szyk 2:2] (4): RejPos 306v; dobrze śiać wſzelkie naśienie/ ták w polu iáko ná ogrodźie GostGosp 4, 108; GDźiekolwiek pługiem w ogrodźie álbo ná polu [in hortis vel in campis JanStat 227] będźie orano/ Dźieśięćiná zupełnie ma bydź dawáná SarnStat 185. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.]

»rola, (i) ogrod« = hortus (et) ager Modrz, JanStat [szyk 2:1] (3): ModrzBaz 93; ROley y ogrodow dobrey ſpráwie źiemiá folguiąc/ dobrze rodźi. GostGosp 6; SarnStat 343. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.]

»ogrod i winnica« = hortus et vinea Mymer1 [szyk 4:3] (7): Mymer1 19v; FalZioł V 50; W Kozoroſcu [tu rysunek znaku zodiaku] Dobrze ieſt około ziemie robić/ winnice y ogrody ſzcżepić Goski 20; BielKron 283; Ceſarz Domicianus yáwnim mándatem zákazał áby żaden nie śmiał [...] nowych ogrodów y winnic czinić. Mącz 251d; SkarJedn 299; Ieſt w Sennie bráctwo iedno/ świeckich ludzi/ [...] ktore długo było iáko ogrod y winnicá/ wiele ludzi pobożnych y świętych/ ſtanu świeckiego: y zniego ſię rozmnożyli/ inne świeckie bráctwá SkarŻyw 460. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

Przen (16): RejWiz 194v; To ziele świątobliwośći y vſpráwiedliwienia/ winſzym ſię ogrodzie nie rodzi. SkarJedn 3; SkarKaz )(3v.

ogrod czego (5): Tá ſamá ieſt winnicá y zamcżyſty ogrod páńſkiego kochánia SkarJedn 3; Cwierdziłá o S. Sżcżepanie pierwſzym męcżeńniku y śpiewáłá zowiąc go Ogrodem rożey ráyſkiey SkarŻyw 583, 121, 371. Cf »ogrod szczepienia«.

ogrod czyj [w tym: pron poss (3), ai poss (2), G sb (1)] (6): Leop BBB3; BudBib Eccli 24/36; W ogrodzie ſwoim [Kościół] ma ziołá y drzewá/ liśćia y kwiátow rozlicżnych/ á wſzytko wdzięcżnych á miłych. SkarJedn 370; SkarKaz 580b. Cf »ogrod pański«.

Wyrażenia: »ogrod pański« (2): A ſpráwiedliwy będzie podobien ku drzewku oliwnemu nádobnie kwitnącemu/ á zwłaſſczá wogrodzie páńſkiem RejPs 78v; SzarzRyt A4v.

»ogrod szczepienia« (1): [Mądrość mówi:] Pokropię ogrod moy ſzcżepienia [Rigabo hortum meum plantationum Eccli 24/42]/ á nápoię rodzenia mego owoc. Leop BBB3.

Szereg: »ogrod i winnica« [szyk 1:1] (2): SkarJedn 3; im ich P. Bog zwierzył y poruczył/ áby ie opátrowáli/ iáko ogrod y winnicę Bożą. SkarKaz 351b.
a) O Matce Boskiej (2): O Marya ogrodźie záwżdy záwárty/ modl ſię zá námi. LatHar 504.

ogrod czego (1): LatHar 595 cf Szereg.

Szereg: »winnica i ogrod« (1): Pokoiu roſkoſzy y odpocżynienia Chryſtuſá Páná/ y świętych iego: Winnico y ogrodźie kochánia iego LatHar 595.
a. Ogród przeznaczony do spacerów, park (53): a wpoſrod onych pałacow był tzyſty ogrod/ wktorym było doſytz drzewya rozmaytego HistJóz B3v; GroicPorz mm3; KrowObr 104v; [Manasses] pogrzebion ieſth w ogrodźie domu ſwego BibRadz 4.Reg 21/18; Wiele ſie ich tedy ná tho zgadza iż Ray źiemſk[i] było mieyſce od Bogá wybráne ná vrząd pierwſzemu cżłowiekowi Adámowi/ (nie ogrod murowány iáko málárze máluią) BielKron 466, 115, 115v, 141, 277v, 376; Leporarium, Zwierziniec/ ogród zwłaſzczá gdzie zwierzętá rozmáyite chowáyą. Mącz 189c, 183b, 276d, 454d, 500b; GórnDworz Mm7v; Y miał krol przy pałacu ſwym ieden ogrod w ktorym ſie cżęſto przechadzał HistRzym 102v, 102v, 103 [3 r.], 103v [5 r.], 104, 132; Y prowádził go do pięknych páłacow złotych/ y ogrodow niewymowney roſkoſzy pełnych. SkarŻyw 334, 76; W tym ogrodźie [Hakeldema, gdzie był cmentarz pielgrzymów] doſyć ſię Dekretowi dźieie Oycá twego: Tu ćiáło śmiertelne botwieie. KlonWor 82.

ogrod czyj [w tym: pron poss (4), ai poss (4), G sb (2)] (10): wiey wietrze [...] po ogrodźie moiem March1 A4; Y pogrzebion ieſt w grobie ſwym w ogrodźie Ozy BibRadz 4.Reg 21/26, 4.Reg 21/18; BielKron 90; HistRzym 102v; KlonWor 81. Cf Wyrażenie.

W połączeniu szeregowym (1): przycżyną ich ſmierći były ich koſztowne pałace/ ſzerokie dwory/ ogrody Phil O.

W porównaniu (1): przebywánia twoie Izráelu/ iáko wáły gáiowe/ iáko ogrody miedzy potoki BielKron 42v.

W charakterystycznych połączeniach: ogrod chędogi, czysty, murowany, rozkoszy pełny; ogrod mieć; do ogroda iść (pość, wniść) (8), prowadzić; z ogroda przyść, wyniść; w ogrod wchodzić, wniść; w ogrodzie być (3), pochować, pogrześć (pogrzebion) (2), położyć się, przechadzać się, siedzieć, stać, uczynić, umrzeć.

Wyrażenie: »ogrod krolewski« = hortus regis PolAnt (4): BibRadz Ier 52/6; Przeto Adoniás vcżynił známienite gody w ogrodzye krolewſkim nád wodą Rogiel BielKron 74, 88, 314v.
Szeregi: »ogrod a sad« (1): Pergula, [...] chód álbo też ganek w ogrodzie á w ſádu z obu ſtrón winem kwieciem liściem obeſzły. Mącz 291b.

»ogrod albo wirydarz« (1): Y iáko piękna ieſt rzecz/ á práwie duſzę ochładza/ do ogrodá álbo wirydarzá wniśdź SarnStat *3v.

Przen (2):

ogrod czego (1): A ktożkolwiek chce odzierżeć kroleſtwo niebieſkie: muſi pierwey wniſć w wogrod [!] tego ſwiatá HistRzym 104.

Wyrażenie: »Helikońskie ogrody« (1): Ledwie ſię co dotknęłá młoda Muzá moiá Helikońſkich ogrodow/ párnáſkiego zdroiá. SapEpit ktv.
α. Raj pierwszych rodziców i miejsce wiecznej szczęśliwości (6):

ogrod czego (1): Według zakonu kthory Máchomet Turkom dał/ żadna duſzá do niebá nie idzie/ ále mnimáią mieć żywot błogoſłáwiony wiecżny po śmierći ćieleśnie/ to ieſt w Ráiu roſkoſzy/ gdzie ieſt ogrod wod roſkoſzney ſłodkośći pod przezrocżyſtym niebem BielKron 260v.

ogrod czyj [w tym: G sb (2), pron poss (1)] (3): Toć poſyła błogoſłáwiona pánienká S. Dorotá/ iákoś prośił/ y oná obiecáłá/ z ogrodu Páná y oblubiencá ſwego SkarŻyw 126, 126 [2 r.].

Wyrażenie: »ogrod Eden« (2): Ten żywot wiecżny zowie Ráiem Kryſtus/ [...] A tho podobieńſtwem onego roſkoſznego ogrodá Eden. GrzegŚm 41; SkarKaz 382b.
Szereg: »ogrod i raj« (1): ſtánęło pácholę podle niey trzy iábłká w koſzyczku/ y trzy roże noſząc. Y rzecze mu święta Dorotá. Nieśi to Theophilowi/ á powiedz: owo maſz ocoś mię prośił/ z ogroda y ráiu Páná mego. SkarŻyw 126.
b. Ogród oliwny, Ogrójec (28): rzekl Iudáſs: Podzcie tzo rychléy za mną do ogroda OpecŻyw 104v; GDy z ogroda Iezuſa wywiedziono/ Piotr z daleka z boiaznią naſladowál Iezuſa milégo OpecŻyw 112v, 98, 102, 106v, 107 [2 r.], 110, 112v [2 r.]; OpecŻywSandR nlb 4; WróbŻołt G2; KromRozm II yv; Izażem ia ćiebie nie widział w ogrodźie przy nim? BibRadz Ioann 18/26; BielKron 464v; Tu potym iáko w onym ogrodzye poiman był/ [...] ſzyroko nam ieſt przez Ewányeliſty opiſano. RejPos 104v; BiałKat 21v; CzechRozm 238; CzechEp 288, 314; We Cżwartek po Wiecżerzy w ogrodźie z ſwymi był/ Bogu Oycu ſię modlił by kielich oddalił ArtKanc D12; LatHar 316 marg, 728; WujNT Mar 14 arg, Ioann 18 arg, 1, 26; KlonWor 27.

W charakterystycznych połączeniach: do ogroda iść (pość, przyść, wniść) (5); z ogroda wywiedzenie (wywieść) (3); po ogrodzie włoczyć (2); w ogrodzie być (2), jąć, modlić się (2), pojmany, spać, umrzeć, widzieć (3).

2. [Działka przydomowa chłopa bezrolnego: Summa ogrodów wszystkich czynszowych z wolnemi 62½. LustrKrak I 35, I 29, 31, 34 [2 r.], 123; Karczmarze dwa na ogrodzich LustrSand 76; Jest w tej wsi zagrodników wszytkich 22 [...], a 20 ich jest, co płacą z ogroda per gr 14 LustrMaz I 71, I 85; Item ogród, na którym świec Piątek siedzi, ma być społeczny, to jest połowica tego ogroda podle siedliska ogrodnika Szymka Piotrowego ma być Piotrowa, a druga połowica Janowa InwSzlachKal 27.
Wyrażenie: »ogrod rolny«: Jest w tej wsi ogrodników 8, którzy płacą czynszu z ogrodów rolnych per gr 17½ LustrMaz II 11.]
3. Zestawienie w funkcji n-loc: »Nowe Ogrody« = przedmieście Poznania (1): Zeznał yſch thu wpoznanyv na Nowych ogrodziech plothna syedm albo oſſm lokyeth vkradl na Byelnykv LibMal 1545/97v.

Synonimy: 1.b. oliwnica, oliwnik.

Cf OGRODZIEC

KŁ