[zaloguj się]
[pdf]

OJCZYZNA (958) sb f

ojczyzna (947), ojtczyzna (6), otczyzna (2), oćczyzna a. oczczyzna (2), oczyzna (1), [occzyzna]; ojtczyzna OpecŻyw (3), OpecŻywSand (2); otczyzna WróbŻołt; ojczyzna : ojtczyzna : otczyzna : oćczyzna a. oczczyzna : oczyzna ZapWar (7:–:–:2), Mymer1 (–:1:1), CzechEp (4:–:–:–:1).

-zna (658), -żna (32), -sna, -ſna (10), -szna, -ſzna (4), -źna (2) (w tym 1 r. błędnie: ojczyna).

o oraz a jasne (w tym w a 3 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N ojczyzna ojczyzny
G ojczyzny, ojczyzn(e)j ojczyzn
D ojczyźnie
A ojczyznę ojczyzny
I ojczyzną
L ojczyźnie
V ojczyzno

sg N ojczyzna (83). ◊ G ojczyzny (428), ojczyzn(e)j (1) ZapWar (2:1). ◊ D ojczyźnie (168) [w tym: -znie (159)]. ◊ A ojczyznę (173) [w tym: -e (7), -a (2)]. ◊ I ojczyzną (13). ◊ L ojczyźnie (83) [w tym: -znie (69)]. ◊ V ojczyzno (4). ◊ pl N ojczyzny (1). ◊ G ojczyzn (2). ◊ A ojczyzny (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Majątek dziedziczny po ojcu (głównie posiadłość ziemska); patrimonium Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep, JanStat, Cn; patria Mącz, Cn; hereditaria JanStat; res paterna a. patria a. patnta Cn (138): Patrimonium. Erbe. Otczyżna. Mymer1 12v; BartBydg 109; KrowObr 31; Synowie kmiecy nie maią vchodzić z oyczyzny bez dozwolenia páná dzyedzicznego UstPraw F2v, B4; Pochowawſzy tedy oycá Thobiaſz y mátkę Annę/ przedawſzy oycżyznę w Niniwen/ [...] wroćił ſie do Rages BielKron 98, 70v, 100, 256, 311; Mącz 62c, 199b, 375c; OrzQuin G4v marg; GórnDworz F6v; Iż tu káżdy od Bogá ma zácżąć ſwe życie/ Gdy opátrzy potomkiem nábytą pocżćiwie/ Oycżyznę/ ktory też w niey podług Bogá żywie. PaprPan F2; trzy rzecży mam przed ſobą: ábo mnichem być: ábo puſtelnikiem: ábo ná oycżyznie mieszkáiąc (bo iuſz nań było wſzytko iáko ná iedynaká po oycu ſpádło) dobrze wedle Bogá żyć SkarŻyw 332, 308 [2 r.]; StryjKron 517; ktory máiąc nie naygorſzę cżęść oycżyzny pozoſtáłą po śmierći rodźicow ſwoich/ [...] sſtał ſię był ták wielkim márnotrawcą/ że oná wſzyſtká máiętność iego/ bárzo w krotkim cżáśie zginęłá z dźwiękiem WerGośc 225; yſz slachetny panowye vgodzeli ſzyę o oyczyſznyę, o którą ſzyę prawowaly ZapKościer 1585/55; BielSjem 21; PaprUp F3; ActReg 26; Calep 762b; KochFrag 25; OrzJan 135, 136; KołakCath B3v; Iż gdyby mąż vmárł on co trzy żony miał, tedy potomkowie iego nim do oyczyzny przychodzą, muſzą wprzód coeqwowáć poſági mátek ſwych. SarnStat 1270, 592, 1266, 1268; CiekPotr 89.

ojczyzna czyja [w tym: pron poss (38), G sb i pron (5), „własna” (5); w tym: „własna” i pron poss (3)] (45): yako tho yesth Czascz markvsshewska y oyczyszna moya a nye mychalowska czascz ZapWar 1528 nr 2365; Iakom ya yey nyeprzeoral myedzye [!] oyczisnej iey y nye przioralem yey they tho roly kw swey roly ZapWar 1546 nr 2618, 1505 nr 2000, b.r. nr 2113 [2 r.], 1527 nr 2351, 1542 nr 2449, 1546 nr 2619, nr 2620; GroicPorz ggv, kk3; UstPraw H2v; BielKron 85v, 103v, 105, 109v, 164v, 238v, 372, 378; Mącz 507d; żywi mię Pan Bóg chudą oyczyzną moią z żónką y z dźiatkámi moimi OrzQuin G3; BudBib Lev 25/10; BiałKaz L; CzechRozm 250v; SkarŻyw 235, 566; WZgárdźiłáś mną dźiedźiczko moiá vćieſzona/ Zdáłáć ſye oycá twégo bárźiey vſzczuplona Oyczyzná/ niżlibyś ty przeſtáć ná niéy miáłá. KochTr 5; ZapKościer 1581/6; iż náſzy niektorzy bráćia/ opuśćiwſzy tłuſte grunty oycżyzn ſwych/ przenoſzą ſię ná piaſek ná puſzcżą do Rákowá. CzechEp 406, 406; GórnRozm Mv; ActReg 9; LatHar 128; KołakCath C2; A którzy [kmiecie] wynidą zá niewiádomośćią/ y zá niezwoleniém pánów ſwych/ niech ſtrácą część oyczyzny ſwéy SarnStat 660; CzahTr B4v; Nuż Virgiliuſzowi Auguſt iák przywroćił Role właſney Oycżyżny PaxLiz A2v.

W połączeniu z nazwą miejscową [w tym: w składni zgody (3), G sb (1); ojczyzna + nazwa (3), nazwa + ojczyzna (1)] (4): áby [królowa Izabella] [...] przeſtáłá z ſynem ná oycżyznie Siedmigrockiey źiemie BielKron 311; Ten zmurował [...] kośćioł w Dobrowodzye/ y w Wągleſzynie oyczyznie ſwey. BielKron 378; Pothym [Kiejstut] dawſzy Iágiełłowi oycżyznę Witepſko y Krewę/ á ſam wielkie kſięſtwo Litewſkie oſięgnął BielKron 380, 368v.

W połączeniach szeregowych (6): BielKron 109v; Vernaculus, Domodny [!]/ właſny/ wſzyſtko zwłaſzczá co w náſzym domu/ ziemi/ y Oyczyznie vrodzonego yeſt. Mącz 485b; Gdy tedy Gerwázyuſz y Protázyuſz po oycu y mátce męcżeńſtwem vkoronowánych w śieroctwie zoſtáli: dom y oycżyznę ſwoię y imienie przedawſzy/ y niewolney cżeládzi wolność dárowawſzy: wſzytko vbogim rozdáli SkarŻyw 566; WerGośc 224; CiekPotr 55; Bacżę to żem nie dobrze wegnał tu ſwe woły/ Bom opuśćił oycżyznę wolność przyiaćioły. CzahTr B4.

W charakterystycznych połączeniach: dochodzić ojczyzny, odsędzić; przychodzić do ojczyzny, wrocić się; dawać z ojczyzny (2), uchodzić, weselić się, zapłacić, zegnać; opuścić ojczyznę, przedać (3), rozszerzyć, wrocić; iść (przyść) na ojczyznę (2), przywrocon; ugodzić się o ojczyznę; wjechać w ojczyznę; opatrzyć ojczyzną; wyżyć na ojczyźnie; mieszkać w ojczyźnie, ostać; chuda ojczyzna uszczuplona.

Zwroty: »ojczyznę dzielić; dział (a. rozdzielanie) ojczyzny« (1;2): że też y miedzy bráćią/ w rozdźielániu oycżyzny ich/ choćiaż go o to proſzono/ Sędźią być niechćiał CzechRozm 250v; WujNT Luc 12 arg; SarnStat 1266.

»ojczyznę puszczać« (1): otocz czyni compositią zbracią. Oiczyznę puscza y mobilia ActReg 85.

»ojczyznę trzymać« (1): A poki zá mąż niepoydą/ poty bráćia máią oiczyznę trzymáć á ſioſtry chowáć. UstPraw B3v.

»utracić (a. stracić) ojczyznę; zatraciciel ojczyzny« = decoquere a. effundere patrimonium; heluo patriae Mącz [szyk zmienny] (4;1): Mącz 65a, 99d, 139d, 154c; iż dwá Bráćia wádząc ſie o iedyną oyczyżnę márnie ią ſtráćili StryjKron 395.

»wydrzeć ojczyznę« (1): Eripere aliquem domo, patria, Wydrzeć komu oyczyznę/ wypchnąć go z domu. Mącz 346c.

Wyrażenia: »miła ojczyzna« (1): Ow też cháłupę przedał y miłą oyczyznę KlonWor 68.

»wygnanie z ojczyzny« (1): Zony ich bacżąc ná ſię dwoy vćiſk/ wygnánie z oycżyzny y poráżenie mężów/ wzięły ná ſię zbroię mężow/ Luki ſzáble/ broniły onego kráiu BielKron 297.

Szeregi: »ojczyzna i dziadowizna« (1): Naprzod ſą koſtyrowie: ktorzy o Oycżyznę Przypráwią nie iednego/ y o dźiádowiznę. KlonWor 72.

»dziedzictwo a ojczyzna« (1): Pánie mam iednę ſioſtrę imieniem fudázę/ ktora ſie ſkurwiłá/ y dopuſćiłá ſie dziećięćiá/ ták iż zeſromoćiłá moy wſſytek rodzay/ á wſſákoż chce mieć dziedzictwo/ á oytzyznę. March2 D4.

»ojczyzna, (i) imienie« [szyk 1:1] (2): Mącz 65a; Iowel [= rok jubileuszowy] to będzie v was/ y náwroćićie ſię káżdy do imienia ſwego/ y káżdy do oycżyzny ſwey [ad possessionem suam et vir ad familiam suam] wroći ſię. BudBib Lev 25/10.

»(nie tylko) ojczyzna (ale) i macierzyzna« (2): Iesli będą mieć [dziatki pana Samuelowe] odemnie krzywdę niemogą sie iey lepiey gdy dorosną iako odemnie domacac, bo nietylko oiczyznę, ale y macierzyznę wielką a snadz większą spolną y zdziecmi memi maią. ActReg 165; ZapKościer 1588/80.

»ojczyzna a (i) majętność« [szyk 1:1] (2): S przipadku zaś álbo ſcześćia á niekiedy z wybránia ná ludzie oyczyzná á máiętnośći przypadáyą. KwiatKsiąż A3v; SkarŻyw 283.

»ojczyzna a miejsce urodzenia« (1): Ktoby oycżyznę á mieyſce vrodzenia ſwego rozſzerzył/ rozmnożył/ ozdobił/ vbogáćił/ áby w licżbie Bogow nieśmiertelnych był. GostGospSieb +3.

»ojczyzna i possessyja« (1): Tákiż w Recuperáciiéy od nieprzyiaćielá Moſkiewſkiégo Zamków/ Imion/ Poſseſsiy/ y dóbr wſzelákich będźie powinien Iego K.M. tym wrácáć/ czyie té oyczyzny y poſseſsiie przedtym były przed ośięgnieniém od nieprzyiaćielá. SarnStat 1024.

W przen (2):
Zwrot: »ojczyznę zjeść; przełykacz ojczyzny« (1;1): Patrimonium comedere, Oycziznę zyeść. To yeſt vtráćić Mącz 99d; Vorago patrimonii, Przełykacz oyczizny ſwey/ ten który máyętność ſwą przełknął/ przepił/ vtráćił. Mącz 507d.
Przen (4):

ojczyzna czyja (1): Cżeládzią ſię wielką niebawił/ áby vbogich chlebá y oycżyzny/ niepotrzebni nie iedli. SkarŻyw 292.

Zwrot: »ojczyznę rozproszyć« (1): Gdyż złe potomſtwo (rozumyey onych krzeſciyánow ktorzy na wſchod ſlońcá byli) oyczyznę rozproſſyło/ v nas ſámych záchowane yeſt nyenáruſſone dźyedźictwo oycow KromRozm III O3v.
Wyrażenie: »ojczyzna wtora« (2): Siłá yeſt tákich ludzi/ ktorzy miłuyąc cżesć á ſlawę/ cnotliwe á vbogye ſobye poymuyą. Abowyem ći miłuyą ſl[a]wę ktora yeſt oycżyzná wtora. GliczKsiąż P7, P7 marg.
a. Kraj dziedziczny władcy lub dziedzica tronu (33): Ten Wacſław gdy ſie ſtroił z woyſkiem do Polſki ná Lokiektá [!] krolá iż mu oycżyznę poſiadł/ w Dziekáńſkim domu w Ołomuńcu zábit BielKron 326, 242v, 243v, 246, 368v; Tego [Izasława] tedy Bolesław Krol naprzod vmyſlił ná oyczyznę wprowádźić/ iáko krewnego. StryjKron 180, 492.

ojczyzna czyja [w tym: pron poss (14), G sb i pron (4), ai poss (1)] (19): Gdisz Krol Ian vmarl miſmi [= cesarz turecki] bily daly tho Kroleſtwo ſinowy yego Krolowy Stephanowy nyechczącz oddalycz yego od oycziſni yego. LibLeg 10/145v, 10/62, 147v, 11/47, 57v; kazał mu liſt piſáć do Sędziaká Albańſkiego/ kthory był ná oycżyznie Skánderbegowey ná Kroiey BielKron 243, 243v, 245v [2 r.], 246, 258, 325 (9); Cży [lege: ci (tj. Jagiellonowie)] przyłącżyli wſzyſtkę oycżyznę ſwam do Polſki BiałKaz I2v; StryjKron 180. Cf »ojczyzna ojca«, »ojczyzna Piotra świętego«.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy kraju (1): Ták Zywibund pánuiąc w Litwie ná Kiernowie/ Vſtáwicznie ſię ſtárał by iego Wnukowie/ Mogli záżyć oyczyżny Litewſkiey ſpokoynie StryjKron 250.

W charakterystycznych połączeniach: dobywać ojczyzny, zażyć; posiąść ojczyznę (2), wydrzeć; na ojczyznę wprowadzić; biedna ojczyzna, utrapiona.

Zwroty: »przyść do ojczyzny, na ojczyznę; dojść ojczyzny« (1:1;1): aleſmi proſzily boga y pomogl nam przicz do ſwoyey oycziſni do ziemie moldawſkej LibLeg 11/47, 10/62; BielKron 258.

»przywrocić [kogo], przywrocon na ojczyznę; ojczyznę wrocić« [szyk zmienny] (2:1; 1): ziecháło ſie ich wiele do Skanderbegá z rádośćią wielką/ iż go Pan Bog ná ſwą oycżyznę przywroćił. BielKron 243v, 242v [2 r.], 325.

»spuścić [komu] ojczyznę« (1): [Skanderbeg uczynił testament] áby ſkoro mu záwrą ocży/ [...] Weneći ſie Albánią opiekáli/ y wſzytkimi iego dzierżáwámi w Epirze/ ták długo/ áż Ian ſyn dorośćie ſwoich lat/ potym záſię w cáłośći máią ſpuśćić iemu oycżyznę BielKron 258.

Wyrażenia: »ojczyzna ojca« (1): a krola Ianowemv sinowy dalem ſlaſkj ſwey oycziſne oycza yego Herdelſką zyemię LibLeg 10/147v.

»ojczyzna Piotra świętego« = Państwo Kościelne [tłumaczenie łac. zestawienia »patrimonium sancti Petri«] (1): y to też wiem iż dla rozſzerzenia kośćioła Rzymskiego pańſtw/ y dla ſkárbow przycżynienia/ walki te wzbudzáli/ zowiąc to patrimonium ſancti Petri, to ieſt/ oycżyzną Piotra ś. choćiaż Piotr ś. złotá y śrebrá nie miał y ośiádłośći ziemskich ktoreby po Tobie zostáwił CzechEp 336.

»z ojczyzny wygnany« (1): Przyiecháli do niego [Bolesława Śmiałego] o rátunek troie Xiążąt zacnych z Oyczyzn ſwoich wygnáni StryjKron 180.

Szereg: »dziedzina i ojczyzna« (1): [z listu wojewody wołoskiego:] bo ya mam ſwoye prawdzywą dziedzyne y oyczizne LibLeg 11/58v.
2. Ziemia rodzinna, kraj pochodzenia; niekiedy: jej mieszkańcy; patria Murm, Mymer1, BartBydg, Vulg, HistAl, PolAnt, Mącz, Modrz, Calag, JanStat, Cn; natale solum BartBydg, Mącz, Cn; terra (nativitatis) Vulg, PolAnt; genitale solum Mącz, Cn; natio Mącz; genitalis terra Cn (817): Murm 20; Mymer1 6v; BartBydg 96, 109; Pan Kryſtus w oycżyznie náucżáiąc/ nie cżyni cud Leop Mar 6 arg; RejZwierz 85; BibRadz *4v, 1.Mach 11/64, 2.Mach 8/33; Pánował [cesarz Henrykus] ſzcżęſliwie do końcá lat XVIII/ vmárł y pochowan w oycżyznie. BielKron 173v, 21, 224v, 242v, 372, 424v; Mącz 14d, 112d, 145d, 241c [2 r.], 324c, 339b, 400b; HistRzym 66, 77v, 84; KochOdpr Bv; Calag 490a; Oto kśięże Opaćie zoſtáwiwſzy ośiełká w Padwi/ do oycżyzny prętko bieżę. SkarŻyw 546, 411; StryjKron 26, 105; PudłFr 45; GórnTroas 68; LatHar 273; SarnStat 237; Nie ieden chłopu z łożá weźmie gwałtem żonę/ Y zánieśie od niego ná pułnocną ſtronę. Ktora prożno y mężá y dźieći pożąda/ Ani ſię iuż do śmierći/ w oycżyźnie ogląda. KmitaSpit A3; KlonFlis Cv; ZA ćię/ zá ćię moy Chryſte/ kupiono tę rolą: Dla tych ktorzy z Oycżyzny záſzli w tę niewolą. KlonWor 81; PudłDydo B3v.

ojczyzna czyja [w tym: pron poss (70), G sb i pron (14), „własna” (2), ai poss (1); w tym: „własna” i pron poss (1)] (86): OpecŻyw 28, 51; BielŻyw 23; RejPs 159, 204; rzekł mu [Aleksander]/ Mikołaiu iżes wzgárdził máłoſć moię/ przyſięgam thobie [...]/ iże mnię vyrzyſz w oyczyznie thwey boiuiącego/ á kroleſthwo twe pod moie páńſtwo podbiyáiącego. HistAl B2, G6v; MurzNT Mar 6/1, 4, Ioann 4/44; Leop Gen 31/13, Esth 2/10, Mar 6/1, 4, Luc 4/23, 24; BibRadz Gen 11/28, 12 arg, 3.Esdr 4/21, 1.Mach 7/6; Trzeći raz Hunni przyſzli do Węgier ná ſwoię oycżyznę (z kthorey byli wypędzeni od Gottow á Gepidow/ thák cżterzyſtá lat) BielKron 299, 15 [2 r.], 96v [2 r.], 170, 185v, 460v; Sulmo, Miáſto we włoſzech álbo w kráyinie Pelignorum, Oyczizna Owidiuſowá Mącz 428b, 291a, 400b; Ia wſtydząc ſye tego częśćią/ iż nas cudzoźiemcy/ w náſzey oyczyznie po polſku vczyć máią/ [...] Vdałem ſye był ná to/ żem w Polſkim ięzyku chćiał ták wiele źiół miánowáć/ ilé ich Niemcy ſąśiedźi náſzy w ięzyku ſwym miánuią SienLek 195; HistRzym 5, 27, 85, 131v; RejZwierc 25; WujJud 13v, 217v [2 r.]; BudBib Tob 14/7, 1.Mach 7/6; StryjWjaz Av [2 r.]; CzechRozm 132; ModrzBaz 4; ModrzBazBud π5; Oycżyzná S. Symeoná. SkarŻyw 28 marg, 115, 187 [2 r.], 231, 283 [2 r.], 309, 388, 593; StryjKron 16, 26 marg, 59, 61; KochFr 51; KochPam 84; Oyczyzná Bryſeidy (dla któréy ſie wſczęłá/ Wielka waśń między królmi) y tá koniec wźięłá. GórnTroas 20; LatHar 584; WujNT Matth 13 arg, 54, 57, Mar 6 arg, 1 (10); Rákuſka źiemiá: y Pánnonia/ oyczyzná ſtárych Polaków/ zkąd Czech y Lech przyſzedł. SarnStat 878, 75; GrabPospR K4v; PowodPr 20, 62; SkarKaz 315a; tedy też y ty mieyſcá w ktorych ſię rodzimy/ oyczyzną náſzą poniekąd názwáne być mogą. VotSzl A4; CzahTr Iv; SkarKazSej 665b; PudłDydo B4; SzarzRyt B4v.

W połączeniu z nazwą miejscową [w tym: ojczyzna + nazwa (8), nazwa + ojczyzna (6)] (14): BielŻyw 23; BibRadz Gen 11/28; Powiedzyał [Nehemiasz]/ iż mieyſce oycżyzny moiey Ieruzálem ieſt w wielkim vćiſku BielKron 96v, 170, 185, 185v, 460v; HistRzym 85; SkarŻyw 187; Roterdam oyczyzná Eraſmi Roterodami. StryjKron 26 marg, 59, 61; SarnStat 878; PowodPr 62.

W połączeniach szeregowych (9): cięſzko mi ſie roſtać Z przyacioły z oycżyzną/ y z miełą ſwobodą Bo ſroga rzecż kogo z niey poniewoli wiodą RejJóz B2v; MurzNT Mar 6/4; Leop Mar 6/4; BibRadz 3.Esdr 4/21; StryjWjaz Av; Y gdy go [Neemiasza] Krol ſpytáł: Cżemuś ſmutny? A iáko/ od powie [!]/ ſmutny być niemam? mnie się vćiebie dobrze dzieie: ále miáſto y miłá Oycżyzná moia/ y dom pogrzebu Oycow moich/ ſpuſtoſzał/ y brámy iego wypalone ſą. SkarŻyw 115, [282]; WujNT Mar 6/4; GrabPospR K4v.

W przeciwstawieniach: »świat, wywołanie ... ojczyzna« (2): Exilium patria sede mutaret, Wolał by ná wywołániu być niżli w oyczyznie. Mącz 239a; W żyćiu chćiałbym tákiego [Ziemianina]/ [...] ktory [...] ná świećie nie gośćiem: w oycżyznie nie cudzoźiemcem GostGospPon 169.

W charakterystycznych połączeniach: iść (przyść) do ojczyzny (7), (po)jechaé (5), uciec, wziąć; umrzeć w ojczyźnie (6).

Przysłowie: Nie ieſt krom tći prorok/ wyiąwſzy woiczyznie ſwoiéi a między przyrodzonęmi i wdomu ſwoięm MurzNT Mar 6/4, Ioann 4/44; Leop Mar 6/4, Luc 4/24; Zaden/ pri/ Prorok nie ieſt przyiemny w Oycżyznie ſwoiey. ModrzBazBud π5; WujNT Matth 13/57, Mar 6/4, Luc 4 arg, 24, Ioann 4/44. [Ogółem 10 r.].
Zwroty: »(na)wrocić (się) (a. wracać się), przywrocić (a. przywracać) [], wezbrać (a. zebrać) się, przywrocenie do ojczyzny« = redire in patriam Calag, JanStat; revertere in terram nativitatis Vulg; convertere in terram PolAnt; reducere in patriam Mącz [szyk zmienny] (8:5:4:1): A ták teraz wſtań [Jakubie] á wynidz z tey ziemie/ y wroć ſye do oyczyzny twoiey. Leop Gen 31/13, *B4v, Gen 31 arg; Potym rychło obiáwiono było Iakobowi od Bogá áby ſie wezbrał do ſwey oycżyzny BielKron 15, 15v, 52v, 121v; In patriam arcessere [...]. Piſáć do kogo áby ſie náwroćił do oyczizny. Mącz 14d, 96d, 113d, 505b; Aleć záſię zmiłuie ſię Bog/ á przywroći ie do oycżyzny ich kędy pobuduią kośćioł BudBib Tob 14/7; Calag 568a; StryjKron 597; GórnTroas 36; gdźieby ſie wezwáni [kortyzani z Rzymu] przez nas w náznáczonym czáśie niewróćili/ [...] niech przywrócenia do Oyczyzny [reditus ... ad patriam JanStat 201] nie máią. SarnStat 176; SkarKaz 315a; CiekPotr 62.

»wstążyć się, wzdychać do ojczyzny; tęga [kogo] do ojczyzny« [szyk zmienny] (1:1; 1): Po tym pielgrzymſtwie/ ná ktorym mi ſie iuż zdáło iákobych ſie ſtárzał/ wſtążyłem ſie do miłey oycżyzny/ ktoreiem nie mógł nigdy przepomnieć przez wfzytkę ſiedḿ lat pielgrzymſtwá moiego. BielKron 460v; Tenet me desyderium patriae, Tęgá mie do oyczizny/ barzsbym [!] ſie rad domá widział. Mącz 446b; WysKaz 5.

»wygnać, wyświecić, wygnan(y), wypędzony z ojczyzny« = disperdere de terra PolAnt; pelli patria; ad peregrinitatem redactus Mącz [szyk zmienny] (3:1:2:1): Iż Iudaſz z bráćią ſwą pomordowali wſzytki przyiaćioły twoie/ y nas wygnali z oyczyżny náſzey. BibRadz 1.Mach 7/6; Mącz 286d, 291a; Kálwiná/ iáko Antonius Democháres piſze/ prze ſproſtność á wſzetecżność iego/ z oycżyzny właſney wyświecono. WujJud 217v, 13v; BudBib 1.Mach 7/6; mieſzkáli długo w obcey ſtronie iáko cudzoziemcy y wygnáni z oycżyzny SkarŻyw 244.

»wyniść, uciec (a. uciekać), ustępić, wyprawić się z ojczyzny; opuścić ojczyznę; wyście z ojczyzny« = cedere patria Mącz [szyk zmienny] (6:2:1:1;5;1): Rozmyſlay duſſo nábożná iakotz pán Iezus maluſki ieſſcże w pieluſkach leżący/ byl przeſladowán/ a to kiedy przed zloſliwym Heródem z ſwé oytcżyzny gdzie ſie narodzil/ z vbogą matką ij oyttzem vciekál. OpecŻyw 28; BibRadz Gen 11 arg, 12 arg; Eneás [...] ſie precż wypráwił ze wſzytkim domoſtwem z oycżyzny po morzu BielKron 60v, 25v; Mącz 43b; CzechRozm 85v; Wynidzmy z oycżyzny/ opuśćmy rodzice y świeckie nádzieie y zábáwy: nágo zá nágim Chryſtuſem podzmy/ á ſzukaymy ſobie wolnego ná puſzcży mieyſca. SkarŻyw 470, 283 [2 r.], 487 marg, 516, 593; StryjKron 51; SkarKaz 160a; Stráſzny Hánnibal/ y fortunną zbroię Muśiał opuśćić/ y oyczyznę ſwoię. SzarzRyt B4v.

Wyrażenia: »miła (a. namilsza) (jest) ojczyzna« [szyk 6:4] (10): BielKron 60, 460v; KochMon 24, 25; A nád inne miłe cżłeku rzecży/ namilſza ieſt oycżyzná/ narod/ y dom/ y powinni SkarŻyw [282], 115, 283; KochTr 16; StryjKron 51; Ieſli ćię zápomnię oyczyzno miła moiá y Ieruzálem moie: niech zápomnię práwice ręki ſwoiey. SkarKazSej 665b.

»spominanie na ojczyznę« (1): Animum strinxit pietatis imago, Spominánie ná oyczyznę ydzie mi k ſercu Mącz 421a.

Szeregi: »ojczyzna a dom« (1): Nie ieſt Prorok beze czći iedno w oyczyznie ſwoiey/ á w domu ſwoim [in patria sua et in domo sua]. WujNT Matth 13/57. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»lud i ojczyzna« (1): Ktora [Hester] niechćiáłá komornikowi oznáymić ludu y oycżyzny ſwoiey [populum et patriam suam]. Leop Esth 2/10.

»ojczyzna i narod« (1): Kto głowie moiey doda wody/ y źrzodło łez oczom moim: ábych we dnie y w nocy opłákał/ pobite oyczyzny y narodu mego? SkarKazSej 706a. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Przen (76):
a) Niebo w stosunku do ludzi „przebywających na wygnaniu”, tj. żyjących na ziemi (71): RejPs 46; O Páſterzu dobry/ [...] ná drodze nas wſpomoſz/ y woytziżnie nas poſtaw KrowObr 175; RejWiz 116v; HistRzym 66; RejPos 168; SkarŻyw 212; Tuś onę ſzcżęſliwą duſzę/ onę duſzę błogą Poſłał niewrotną drogą. Do oycżyzny/ zá oycámi/ do oycá wiecżnego KlonŻal B4v; WujNT Hebr 11/14; SkarKaz 85a, 637b.

ojczyzna czyja [= Chrystusa] (1): O naſlodſzy panie Iezu kryſte prawdziwy Boże/ ien [...] Zeſlan ieſtes [...] pielgrzymuiącze w twoię oycżyznę przywraczać TarDuch D3.

ojczyzna czyja [w tym: pron poss (27), G sb i pron (4), „własna” (2); w tym: „własna” i pron poss (2)] (31): Duch twoy dobri niechay mie prżywiedzie na ziemię prawą [Ps 142/10] (koment)/ To ieſt do otcżyzny żywiącich. WróbŻołt tt3v; gdy nam przydzie czas wnic do oyczyzny naſſey ſtego nędznego pielgrzymſtwa naſſego przed ſwiętą oblicznoſc twoię. RejPs 64v, 123, 140, 149v, 181, 217; ná tym świećie węndruiemy niemáiąc tu pewnego mieſzkánia áż do oycżyżny naſzey przyidźiemy/ á z pánem żyć będźiem BibRadz II 100d marg; A thu ſie dopirko rozmyſi/ [...] iáka będzye roſkoſzna oycżyzná twoiá w oſiádłoſciach iego. RejPos 85, 26 [2 r.], 100, 102v, 103, 144 (17); SkarŻyw 28, 332, 500; NiemObr 13; KochTarn 78; Bo ácz właſna oyczyzná náſzá ieſt w niebie VotSzl A4.

W przeciwstawieniu: »wygnanie ... ojczyzna« (2): RejPosWstaw [1432]v; Przyſzli [święci] z potopu do brzegu/ z wygnánia do oycżyzny/ z więźienia wſtąpili ná kroleſtwo LatHar 599.

W charakterystycznych połączeniach: (przy)chodzić do ojczyzny (3), dopytać się, (przy)prowadzić (4), przypuszczać, przysposabiać się, przyść (5), przywieść, spieszyć się, trafić (2), wniść; odpaść od ojczyzny; postawić w ojczyźnie; ojczyzna rozkoszna, żywiących.

Zwroty: »do ojtczyzny brać się« (1): a ieſt wolá iego boſkié miłoſci/ by iego wybránij w tey nędzy tu nietrwali/ ale by ſie do oytcżyzny niebieſkié brali OpecŻyw 49.

»przywrocić [kogo] ku ojczyźnie; do ojczyzny wracać (a. wrocić) się; ojczyzna przywrocona« (2;2;1): RejPos 100; BiałKat 181; Vkazał ſie thedy Pan Kryſtus/ áby ſtrácony narod ludzki wybáwił/ á przywroćił gi ku oycżyznie niebieſkiey RejPosWstaw 21v; LatHar 239; ábyſmy ćię nálazſzy/ y pokłon á ſłużbę twoię tu ná źiemi odpráwiwſzy: do oyczyzny wieczney wroćić ſię mogli. SkarKaz 520b.

»utracić ojczyznę; ostradać ojczyzny; stracona ojczyzna« (2;1;4): RejPs 181; przez kthore odpuſzcżenie grzechow iużechmy záſię mieli przydź [...] ku ſtráconey oycżyznie ſwey kroleſtwá onego niebieſkiego RejPos 102v; iż nic nie ieſt płatno cżłowiekowi nędznemu/ by wſzytki bogáctwá y kroleſtwá pozyſkał thego ſwiátá/ á oſtradał oycżyzny ſwoiey/ tho ieſt/ onego kroleſtwá niebieſkiego. RejPos 224, 26, 100, 144 [2 r.].

»tesknić, teskność do ojczyzny« [szyk zmienny] (2:1): SkarŻyw 268; wybráni Páńſcy/ Swięci Pátryárchowie/ Prorocy/ Apoſtołowie/ [...] dopomagayćie nam [...] ábyſmy ſobie zá wámi teſknili do miłey oycżyzny LatHar 605; ſámá teſkność do Chryſtuſá náſzego [...] y do oyczyzny y do domu przyrodzonego/ y właſnego teſkność/ trapićby nas bárzo mogłá. SkarKaz 550a.

Wyrażenia: »gorna ojczyzna« (1): chcemyli do oney właſney náſzey gorney oycżyzny trafić SkarŻyw 28.

»lepsza ojczyzna« (1): [do zmarłej matki] Iuż nędzne dzieći/ widzim żeś vvrzáłá Lepſzą Oycżyznę: á naſeś oddáłá W pewną opiekę WisznTr 16.

»miła ojczyzna« (2): LatHar 605; Wźiąłem ſtráwne ná drogę [tj. najświętszy sakrament przed śmiercią]: to iuż dobrze chodźić do miłey oyczyzny będę. SkarKaz 162a.

»ojczyzna niebieska, [jest] (zgotowana) w niebie, krolestwa niebieskiego, chwały niebieskiej« [szyk 8:5] (7:3:2:1): OpecŻyw 49; KrowObr 164; Co to był dał znáć káżdemu vpádłemu cżłowieku ieſzcże w oney Ewányeliey o onym zginęłym/ vtrátnym/ á niepoſłuſznym ſynu: ktory iuż był vtráćił oycżyznę ſwoię/ to ieſt/ oycżyznę kroleſtwá niebieſkiego. RejPos 144, 102v; RejPosWstaw 21v; SkarŻyw 262, 500; kogo nápomina [św. Piotr] [...]. Zali nie wiernych tám y ſám ſię tułáiących ná świećie/ dla ocżyzny zgotowáney w niebie CzechEp 60; Człowiek ná świećie mieſzká/ iáko wywołány/ A niéma tu ná źiemi żadnéy pewnéy śćiány: W niebie iego oyczyzná KochTarn 78; niechćiey iey [służebnicy twej] też wiekuiśćie zápomináć/ ále ią każ świętym Anyołom przyiąć/ y do oycżyzny chwały niebieſkiey prowádźić LatHar 658, 95, 96, 239.

»obiecana ojczyzna« [szyk 3:2] (5): racz lakawie [!] podpomagac nas abi mi będąc ſpracowani nie vſtali na tey drodze: ktora by nas miała prziwieſc do obiecaney oyczyzny naſſey RejPs 140, 149v; RejPos 177, 182, 329v.

»ojczyzna prawa (a. prawdziwa)« (2): SkarŻyw 484; iáko pielgrzymom przyſtoi/ [...] z vſtáwicżnym wzdychánim/ y prágnienim duſznym śpieſzyli ſię/ do oycżyżny náſzey prawdźiwey NiemObr 13.

»ojczyzna przyszłego żywota« (1): obiecał Pan Bog niebo: á źiemię y dobrá iey dał im zá pielgrzymſtwo/ y wygnánie iákie/ z ktoregoby ſie tym bárźiey do oycżyzny przyſzłego żywotá śpieſzyć mieli. PowodPr 27.

»święta ojczyzna« (1): Wolim w świętey oyczyźnie tobie wiecznie ſłużyć. SzarzRyt B3v.

»wdzięczna ojczyzna« (1): áby nie vſtał á nie obłądził ſie do tego obiecánego domu ſwego/ á do oney wdzyęcżney oycżyzny ſwoiey/ kroleſtwá onego niebieſkiego. RejPos 183v.

»wieczna (a. wiekuista) ojczyzna« [szyk 9:3] (12): Day Boże/ áby przes przytzynę pięć Braćiey Polakow/ Benedyktá Ianá/ Máttheuſſa/ Izááká/ y Kryſtyná/ przyſliſmy ku wietzney oytzyżnie. KrowObr 174v; HistRzym 84; gdyż to ieſt obiecano tákiemu káżdemu kto vwierzy [...]/ iż nigdy ſądzon nie będzye [...]/ á sſtánie śie [...] wdzyęcżnym dzyedzicem oney wiekuiſtey oycżyzny ſwoiey RejPos 177, 182; BiałKat 181; SkarJedn 144; SkarŻyw 2, 268; SkarKaz 162a, 520b; VotSzl A4; SkarKazSej 665b.

Szeregi: »(i) dom a (i) ojczyzna« [szyk 2:1] (3): Pátrzayże [...]/ áby bez miłoſierdzia iego á bez náſycenia dobrodzieyſtwá iego/ nie vſtáli á nie zabłądzili gdzye ná tey drodze mizernego á omylnego żywotá ſwego/ do domu á do onej oycżyzny ſwej RejPos 183v, 184; SkarKaz 550a.

»dziedzictwo i ojczyzna« (1): Wźiąłem zadátek dobry ná dźiedźictwo niebieſkie y oyczyznę onę wieczną SkarKaz 162a.

»ojczyzna to jest (a) królestwo (niebieskie)« [szyk 1:1] (2): Bo on vcży ćichośći/ pokory/ [...] á otwarza im dobrowolnie drogę do kroleſthwá ſwego á do oycżyzny ich RejPos 26, 224.

»niebo i ojczyzna« (1): Bo kośćioł Boży miał záwżdy ná tym świećie mieć przenáſládowánie/ vćiſki/ y nędze: áby do niebá y wiecżney oycżyzny teſknił. SkarŻyw 268.

»ziemia a ojczyzna« (1): á náznacżywſzy podwoie duſzycżki náſzey tą ſwiętą krwią ſwoią/ [...] wiedzye nas [...] do obiecáney á do wdzyęcżney zyemie á do oycżyzny náſzey/ to ieſt/ do kroleſtwá ſwego RejPos 103.

b) O ziemi (5):

ojczyzna czyja (1): Ci święći nie z iednego miáſtá byli/ iedni ztąd/ drudzy z inąd: wſzákże gdy ſię ná iedney ziemi rodzili/ zkąd ktory był/ pytáć ſię nie potrzebá. Oycżyzná tych męcżennikow byłá miáſto Boże [tj. ziemia]/ ktorego ieſt ſtworzyćiel y budownik Bog ſam. SkarŻyw 206.

Szereg: »ziemia i ojczyzna« (1): Vráduież ſie iż w ich [świętych] vcżeſnictwie mieſzkaſz/ ná ich ziemi y oycżyznie zoſtáieſz/ znimi ſie wiárą iedną y miłośćią wiążeſz. SkarŻyw A3v.
α) W nawiązaniu do przenośni w znaczeniu ‘niebo’ (3): Do ráiu tylo y pierwſzego mieyſcá z ktorego wyſzli [potomkowie Abla]/ wzdycháiąc/ duchá ſwego do niebá obracáli: ziemię tę nie zá oycżyznę/ ále zá ſtáynią beſtyi y zá wygnánie y pielgrzymſtwo ſobie pocżytáli SkarŻyw 268.
Wyrażenia: »wdzięczna a miła ojczyzna« (1): á wſzákoż oſobliwie w tym/ kiedy nędzny cżłowiek z wygnánia ćiężkiego/ cżyni ſobie wdźięcżną á miłą oycżyznę WysKaz 5.

»wiecznia ojczyzna« (1): Prziwodzi nam ſwięty Paweł napamiecz ze tu niemamy wieczniey oyczyſny ale wniebie ieſt wiele mieſkania SeklKat R2v.

a. Ziemia rodzinna jako organizm polityczny, państwo; patria HistAl, Vulg, PolAni, Mącz, Modrz, Calag, JanStat, Cn (574): że nie tylko [Lakonowie] ſwe dzyecyę chcyeli dobremi być ludźmi/ ále y ſąſieckye/ gdy wſſytkim w ſąſiectwye wobec oycżyzná była yedná á ſpolna. GliczKsiąż ET, H4, K5; A to [prawo] Gentium tylko ſámym ludźiom [własne jest]/ iáko ſłużbá ku Pánu Bogu/ poſłuſzeńſtwo rodźicom y Oyczyznie GroicPorz a2v; RejZwierz 34v; BielKron 107, 121v, 129, 206, 218v, 243v, 307v; KwiatKsiąż Av, G3v; Capere arma contra patriam, Wálczić przećiw oyczyźnie Mącz 34d, 38c, 123c, 178d, 203a, 236a (9): Ale gdyby oyczyzná mowny ięzyk miałá/ Tákby ſię ná ty ſwoie ſyny vſkarżáłá. Prot Dv; StryjWjaz Av, A2; PaprPan Cc4, Ff3, Gg2, Hh2v; Bo ponieważ wſzytkie wſzytkich ludźi miłośći iedná oycżyzná w ſobie zámyka/ tedyć onę nád wſzytko trzebá przekłádáć ModrzBaz 43v, 39v, 43v, 46, 116v, 135v, 139v; ModrzBazBud π5v, π6; KochOdpr B, D2v; Lecz ſię Sláchtá Podgorſka wnet z Sláchtą zebráli/ Pod Bardionem z Węgry mężnie ſię potkáli/ Náſzym ſzło o oyczyżnę á o łupy onym StryjKron 537, 517; drudzy wierſze zmárłemu Hozyuſzowi piſzą/ [...] Polſkę w opiekę (choćiaż nie był z rodu Polak) iáko oycżyznę zlecáią CzechEp 81; KlonŻal A2v [2 r.]; WisznTr 7; KochPam 81; KochPieś 13; Ták ieſt/ iż ow co zbroił/ ma ſię z czego ćieſzyć/ że ſię pod tákiem vrodźił práwem/ ále/ ow záśię kogo vkrzywdzono/ bárzo łámęntuie ná tákie práwo/ y oyczyznę w ktorey ſię vrodźił GórnRozm B; Niektorzi też beli Oſli á nie Poſli/ wodzono ich kendy chciano y nawielka niechec ku oytziznie prziwodzono PaprUp K3v, F3v [2 r.], F4, L4; ZawJeft 8, 24 [2 r.], 47; ActReg 75, 77; Phil B3, B4, C4[2 r.], D2, F2; GórnTroas 27, 35; OrzJan 135 [2 r.]; JanNKar A3v, A4v [3 r.], B, Bv [2 r.], B2 [2 r.], D2v [2 r.]; SarnStat *4v; GrabPospR N3v; KlonKr C4v, F4v; PowodPr 60; SkarKaz )(2v, 420b; Do tego trzebá nam ſzczerey zgody y bráterſkiey práwey miłośći w oyczyznie VotSzl B2, A2v, A3 [2 r.], G3v; o pierwſzey chorobie Rzeczypoſp: ktora ieſt z nieżycżliwośći ku oyczyznie. SkarKazSej 664; Bez tych trzech rzeczy nigdy zgody y iedney oyczyzny mieć nie możećie. Bez nierownośći/ bez podlegánia ieden drugiemu/ bez iednego wodzá y ſprawce. SkarKazSej 676a, 659a [2 r.], 661a, 665b, 666a [4 r.], b marg [2 r.] (21); KlonFlis D; KlonWor 32; PudłDydo A2; SzarzRyt Cv, C2v, D3v; w ktorych [Polakach] tá ochotá/ Ze y vmrzeć zá wolność zyſkiem poczytáią/ Skąd też y od oyczyzny dawną wdźięczność znáią. SzarzRytLeśn ktv, ktv.

ojczyzna czyja [w tym: pron poss (170), „własna” (3), G sb i pron (3); w tym: „własna” i pron poss (1)] (175): OpecŻywSandP ktv; BielŻyw 64; HistAl D3v; MurzHist N; LubPs Z4; GroicPorz ii; Leop 2.Mach 8/21; Ale ten pocżćiwy pan/ ſłowy y bułáwą/ Godzyen ſwoiey oycżyznie/ ſnadź y káżdą ſpráwą. RejZwierz 91, A3; Slubuiąc mu [Łokietek Wincentemu] też tę winę/ wktorey przećiw ſwey oycżyznie wykrocżył/ odpuśćić BielKron 372, 106, 107v, 109v, 412v, 419; KwiatKsiąż A2; Mącz 408c, 508a; Prot C; RejAp AA4, [Ff5]; Pátria/ ieſth Láćińſkie ſłowo/ moim zdániem lepiey vcżyni/ kto mowiąc o Polſzcże/ rzecże/ Pátria moiá/ niżli oicżyzná moiá GórnDworz F6v; RejPos A3; BiałKat d4v; RejZwierc 18, 22, 24v, 30v, 35v (15); WujJud 2, 19; WujJudConf 10; HistHel ktv; BiałKaz H4, Iv, I4, L3v, M3; PaprPan A4v, Dv, Hh; áby pilnie obacżał á przypátrował ſię/ co też w obcych źiemiách zá obycżáie/ co zá práwá/ co zá kárność/ áby to záſię wroćiwſzy ſię do domu/ vmiał drugim powiedźieć/ ku popráwieniu á dobremu poſtánowieniu porządku w oycżyznie ſwey [ad res domesticas emendandas]. ModrzBaz 11v, 3v; KochOdpr Dv; SkarŻyw 341; W tym Swidrigeł z Liflandſkich y z Ruſkich woyſk zborem Przyſzedł pod Brásłaẃ [...]/ Tám ſię koſzem w zagony rożno ſląc położył/ A właſny Syn Oyczyznę właſną miecżem trwożył StryjKron 582, 437; KochJez kt, A2, A3; NiemObr 20; ReszPrz 12; ktorego ia też tu choćiaż niegodny proſić będę/ áby [...] W.M. mego Mćiwego Páná przedſięwźięćie/ [...] dla zátrzymánia zgody/ miłośći/ pokoiu/ w oycżyznie náſzey mnożyć y błogoſłáwić racżył. ReszList 192; WerGośc 204; BielSen 18; BielSenJoach 3; KochWr 29, 35; KochWrJan 17, 18; PaprUp Av, A2, C3v, D2v, D3 (8); ZawJeft 9, 42, 44; ActReg 69, 136; GrochKal 23; Phileni przyiąwſzy tę kondycyą dopuśćili ſie tám żywo pobić/ á tym ſpoſobem gránice ſąſiádow ſwoich rozſzerzyli/ woląc życżyć ſzyrſzych gránic Oycżyznie ſwoiey niż ſámym ſobie żywotá. Phil C3, B, Bv, B2, B3, B4 (18); GórnTroas 9, 24, 60; OrzJan 18, 39, 112, 134; KołakCath B2v, B3; RybGęśli B3; JanNKar A4, B, D3; SarnStat 126, 1018, 1225; Ich mośći pánow Duchownych prośić/ aby też y ći z łáſki ſwey/ w iáwnem niebeſpiecżeńſtwie oycżyzny ſwey/ zwłaſzcżá przećiw pogánom/ do wypráwy przyłożyć ſię chćieli GrabPospR M4v, K4v, L2v, M, N4v; KmitaSpit B4; PowodPr 3, 4, 84; SkarKaz )(2v; Abowiem iáko od rodzicow miłych z wielką pracą/ trudnośćią/ y z kłopotem bywamy przez długi czás wychowywáni: ták oyczyzná náſzá [...] ieſt od ſławnych przodkow náſzych nábyta VotSzl A4v, A2 [4 r.], A2v [3 r.], Bv [2 r.], B2, B2v [3 r.] (24); CiekPotrHerb )?(3v; CzahTr A4, G; PaxLiz ktv; SkarKazSej 659a, 661a, 665b [2 r.], 666a, 667a (16); Ziemia Ląd zdawna/ ſtára to Niemcżyzná/ Ktorą y náſzá przyięłá Oycżyzná KlonFlis Fv; KlonWor 14, 30.

W połączeniach szeregowych (26): [Plato powieda] że Nietylko ſobie narodzeniſmy/ ale poſſciá naſſégo cżeſtz [!] ſobie oytcżyzna przywláſſcżá/ cżęſtz rodzice/ a cżęſtz przyiáciele OpecŻywSandP ktv, ktv; Orator nye ſam dla ſiebye ma ſie orátoriey vcżyć/ ále dla inſſych ludzi/ prziyacyoł/ y ſámey wobec oycżyzny GliczKsiąż K5, Ov; BielKron 307v, 365; RejZwierc 24v, 74, 103, 254v; ModrzBaz 43v, 108v; Ztych tedy przykłádów obaczyć możeſz/ w iákim niebeſpieczenſtwie y ten Pan y tá Rzeczpoſpolita ieſt/ gdźie ludźie ná pięniądze chćiwi: bo v tákich áni żoná/ áni dźieći/ áni oyczyzná/ y Bóg podobno nie ieſt ták miły/ iáko ieſt złoto. KochWr 34; Phil B, S2; Y kogóż piérwéy płákáć! wnuká zábitégo! Córki/ mężá/ oyczyzny/ śiebie/ czy wſzytkiégo? GórnTroas 75; OrzJan 42, 100; JanNKar A2v; SkarKaz )(3; nie dźielćie ſię temi trzemi dźiedźictwy: Religią/ Krolem/ y Oyczyzną miłą SkarKazSej 675b, 667b marg, 668b [2 r.], 707a; SzarzRyt D4.

W szeregach z zaimkiem osobowym, dzierżawczym lub zwrotnym (15): Fábricius cnotliwy odnioſł wielką ſławę y ſobie y oicżyznie ſwey. RejZwierc 102, 18, 22; PaprPan Hh; ModrzBaz 113; Te ſłowá/ [...] tobie/ y oycżyznie Vpad opowiádáią KochOdpr D2v; PaprUp D2v, K; ActReg 134; y radbych ná to zdrowie ważył/ ábych ná dobre ich y oyczyzny ich pátrzył. SkarKaz )(2v; my tákiego koſztu [...] nie mielibyſmy żáłowáć: boby ſię ná obronę náſzę y oyczyzny náſzey obracał. VotSzl E4, A2, B2v, F; SkarKazSej 673a.

W przeciwstawieniu: »ojczyzna ... prywata« (1): Ci co oyczyznę więcéy niż priwatę miłuią á mogą/ niech dáléy poſtąpią JanNKar A4v.

W porównaniach (2): Ia będąc Polakiem á życżliwym narodowi ſwemu y Oycżyznie tey ktora mię iáko właſna mátká [...] wychowáłá/ [...] RejAp AA3v; Oyczyzná iáko okręt. SkarKazSej 667a marg.

W charakterystycznych połączeniach: burzenie ojczyzny, dobra sława, nadzieja, nędze, szczęście, wybawienie, zachowanie, zacność; odrzec się ojczyzny, płoszac z ojczyzny; ojczyźnie pomagać, żałować; niechęć ku ojczyźnie, życzliwość, oblec ojczyznę (2), oddać, opuścić (opuszczać) (3), zachować, zarażać, zawodzić, zdobić, zubożyć; ojczyzna bezpieczna, niedołężna, spokojna (2), szczęśliwa, uboga.

Przysłowie: Siłá mężnych było/ którym śmierć przy oyczyznie miłá. KochMuza 27; Smierć ſtráſzna: lecz kto dla oyczyzny ginie, Słodka przychodzi KlonKr E4.
Zwroty: »bronić ojczyzny; zastawić się za ojczyznę, o ojczyznę; obrona, obrońca ojczyzny« = defendere patriam Modrz, Calag; propugnare commoda patriae, conservare patriam, obicere sese pro patria Mącz [szyk zmienny] (23;1:1;6:1): O záprawdę wielką ſławę miewa tákowy káżdy rycerſki cżłowiek/ ktory zdrowia ſwego nie żáłuie broniąc oycżyzny ſwoiey LubPs Z4; RejZwierz 34v, 44; BielKron 311v, 339v; Mącz 162c, 330c, 389b; BiałKat d4v; BiałKaz H4; StryjWjaz Av; PaprPan E2v, Hh; ModrzBaz 14v, 30, 118v; Calag 117b; SkarŻyw A3v; Myſliłeś záwżdy ſławy domowéy popráwić/ Y o miłą oyczyznę śmiele ſye záſtáwić. KochJez A2; Srzod gwiazd siedzi Scipio/ obrońcá oycżyzny BielSenJoach 3; OrzJan 54, 56: RybGęśli B3; áby ſie wiedźieć mogło/ iáko kto z Rycérzkiégo ſtanu wedle powinnośći ſwoiéy ſzlácheckiéy ieſt gotów ku ſłużbie Rzeczypoſpolitéy/ á ku obronie oyczyzny ſwoiéy. SarnStat 126; SkarKaz )(2v; VotSzl A2v, B2v, B4v, Cv, E4; SkarKazSej 668b; Broń Oycżyzny gdzie trzebá/ iák w oku źrzenice. KlonWor 31.

»ojczyznę miłować, miłujący; kochać się w ojczyźnie« = plus inpatriam Mącz [szyk zmienny] (12:4;1): Si tibi bona libido fuerit patriae, Będzieſzli ſie kochał/ w oyczyznie/ álbo miłował oycziznę. Mącz 192a, 301c; Iá oycżyznę miluiąc [!] Krolá zábić muſzę/ A w tym was wyſwobodzić s tey niewoley tuſzę. PaprPan Ggv, A4v, Dv, Hh4, Hh4v; NiemObr 172; JanNKar A4v, B; SkarKaz 120a; VOTVM Szláchćicá Polskiego/ Oyczyznę wiernie miłuiącego. VotSzl kt, A4v, B4; SkarKazSej 665b, 667b marg.

»służyć, służący, służba (a. posługa) ojczyźnie; służba (a. posługa), sługa ojczyzny; posługa dla ojczyzny« [szyk zmienny] (20:1:4; 2:1; 1): RejZwierz A3; Prot C3; RejZwierc 30v; HistHel ktv; KochOdpr C3; KochJez A3; KochFr 123; Skąd znácżna ieſt ćierpliwość y pokorá wielka/ Poſługi dla Oycżyzny/ y vcżćiwość wſzelka. WisznTr 2; A Polſka ięłá ſłowy nárzekáć rzewnemi: [...] Potráćiłám cne ony ſwey oycżyzny ſługi. BielSen 18; A ieſli komu drogá otwárta do niebá/ Tym co ſłużą oyczyznie KochPieś 44; GostGospPon 169; Phil D; KochCz A3v; JanNKar A3; SarnStat 1207; KlonKrGum Av; VotSzl C, C2 [2 r.], C3, C3v, E4v; Niechayże tedy ſłużę tą krwią vbogą moią oycżyźnie mey CzahTr A4, G, K2v; SkarKazSej 668b, 670b; Ty rádą/ ty pomocą mátce ſwey poſługi Cżyniſz miłey oycżyznie SapEpit B; KlonWor 14.

»umrzeć (a. gardło dać, a. gardła nie żałować itp.) dla ojczyzny, za ojczyznę, o ojczyznę, prze ojczyznę; krew (a. zdrowie) oddać, umrzeć ojczyźnie« = mori pro patria Vulg, PolAnt, Calag; caput vovere pro patria, pro patria capita ponere,patriae reddere spiritum Mącz; vitam a. se morti pro patria exponere, pro patria mortem oppetere Modrz [szyk zmienny] (25:5:2:1;2:1): Tym nápominánim Iudowym ſtáli ſie ſtałemi/ y gotowemi vmrzeć/ dla zakonu Bożego/ y dla oycżyzny ſwey. Leop 2.Mach 8/21; BibRadz 2.Mach 8/21; BielKron 101v, 106, 365; Codrus, Król Athenieński/ który ſie vbogiém vczinił áby był zábit dla oyczizny. Mącz 58c, 37c, 311b, 408c, 508a [2 r.]; Prot D2; Piąta [cnota] ieſt/ męſtwo á wielkie ſerce/ ſkromnie wſzytko znośić/ ták ſzcżęśliwe iáko też przećiwne rzecży/ á potym dla oycżyzny/ á dla ſpráwiedliwośći gárło dáć. ModrzBaz 15v, 108v, 118v; Calag 547b; StryjKron 532; Trzebá pracą wyćiérpieć/ niewczás podéymowáć/ Prze oyczyznę nákóniec krwie ſwéy nie żáłowáć. KochTarn 79; Rádábym y tyśiąc kroć oyczyznie vmárłá/ Y ſwoią krwią twą pomſtę zá grzechy iéy ſtárłá. ZawJeft 47, 42, 44; GrochKal 23; Abyś wiedział Krolu iáko w máłey cenie ieſt ciáło v thych/ ktorzy zdrowie ſwe dla Oycżyzny odważyli Phil C2, B4, M4, N2; OrzJan 99; KlonKr E4; Strus ktory krwie poháńſkiey/ iák Lew bywał ſyty/ Y dla oycżyzny ſwoiey zginął prácowity. KmitaSpit B4; VotSzl C2v; CiekPotr 51; PaxLiz ktv; SkarKazSej 667b marg, 668b marg [2 r.], 669a marg.

»za ojczyznę walczyć; o ojczyznę bić się, potykać się; prze ojczyznę bić się« = pro patria cernere Mącz [szyk zmienny] (2;1:1;1): Scipio zaledwie około pieczinaśćie lat będąc/ pod Oyczem za Oyczyznę naprzećiw Paenom walcżąc/ [...] Oyca ſwego [...] z nieprzeſpiecżenſtwa wyrwał KwiatKsiąż N; Mącz 48d; TVsmy ſię mężnie prze oyczyznę bili/ Y ná oſtátek gárdłá położyli. KochFr 32; Phil S2; VotSzl A4v.

»ojczyznę wybawić, wyzwolić, zachować; ratować ojczyzny; zachowanie ojczyzny« [szyk zmienny] (5:2:2;1;2): RejZwierz 42v; chciałem krolá zábić y omyliłem ſie/ chcąc oycżyznę wybáwić BielKron 106, 110, 120; Patriam demersam extuli, Dobrzem rátował oyczyzny. Mącz 218c; Pátrzże Czo tu poważna á wſpaniła myſl w iedney oſobie vcżyniłá/ że iedná oſobá y wielkie woyſko poráźiłá/ y oycżyznę od wielkiego vpadku wyzwoliłá RejZwierc 86v; SkarŻyw 341; Mucyus Scewolá tákże dla záchowánia Oycżyzny zdrowie ſwe w niebeſpiecżeńſtwo podał. Phil C, B4, C, K; OrzJan 134.

»z ojczyzny wyganiać, wygnany« [szyk zmienny] (1:1): Owa ten [Jazon] ktory ich wiele wygániał z oycżyzny [qui multos de patria sua expulerat Vulg] ſam też w wygnániu zginął BibRadz 2.Mach 5/9; Phil K4.

Wyrażenia: »dobre (a. dobro) ojczyzny« = salus patriae Mącz (4): Mącz 508a; Náoſtátek trzebá nam iákom pierwey przypomniał/ o dobrym oyczyzny ſwey/ pilnie y ſerio rádzić VotSzl B2; CiekPotr 49; Pátrzmy ná onę parę świętych młodźieńcow/ ná Neemiaſzá y Zorobabelá/ iáko dobre oyczyzny ſwey y Rzeczypoſp: nád wſzytki ſwoie dobrá przekłádáli SkarKazSej 667b.

»ojczyzna mi(e)ła (a. namilsza), droga, wdzięczna, łaskawa« [szyk 29:20] (44:2:2:1): Dulce patriae solum, Wielmi miła oyczizná. Mącz 97b, 11c; RejZwierc 225, 228v; WujJud 19; BiałKaz H4; O wdźięcżna oycżyzno moiá/ O mury nieśmiertelnych ręku roboto/ Iáki koniec was cżeka? KochOdpr Dv; KochJez A2; KochWrJan 17, 18; Wtzim niewatpie ze to laſkawie odemnie przyac bedziecie ratzeli iako od Brata y Slugi ktori wam ſtzeſcia y oytziznie mielei zitzi. PaprUp A2v, A2, Cv, C3v, D2v [2 r.], E (11); Prośi ćię ſámá známi/ przez wiárę łáſkáwéy Oyczyzny ZawJeft 22; Phil O, O2; GórnTroas 24; Zebych ia/ ile chęći tyle miał y śiły/ Służyć oyczyznie miłéy KochCz A3v; OrzJan 112; RybGęśli B3; SkarKaz )(2v, 120a; VotSzl A2 [2 r.], A2v, A4v [2 r.], Bv; PaxLiz ktv; Nádto námnożyło ſię w tym kroleſtwie ludźi złych bárzo/ ktorzy [...] pożytkow ſwoich/ z oſzukánia miłey oyczyzny y rozerwánia iey/ ſzukáć/ ieſzcze nie przeſtáią SkarKazSej 659a, 664a, 666a, 668a, 672b [2 r.], 673a, 682b, 707a; SapEpit B; Ale przeto miecż oſtrzy/ przeto bywa ſrogi/ Zeby pokoy vcżynił oycżyźnie ſwey drogiey. KlonWor 30, 32; SzarzRyt C4v.

»miłośnik (a. (u)miłownik), miłość ojczyzny; miłość, chęć (a. chuć), uprzejmość k(u) ojczyźnie; mi(e)łość, chęć przeciw(ko) ojczyźnie« [w tym: chęć i miłość (3)] = amator patriae, philopolites Mącz [szyk 49:4] (21:11;12:2:1;6;3): Tegoż roku Máćiey Miechowitá vmárł [...]/ wielki miłownik ſwey oycżyzny BielKron 419, 120, 122 marg, 412v; Mącz 297d; Y ſłuſznie mu Polacy zacż dziękowáć máią/ Gdyż táką chuć k oycżyznie ſwoiey iego znáią. RejAp [Ff5]; RejZwierc 240; BiałKaz L3v; PaprPan C; StryjKron 732; NiemObr 20; WerGośc 204; PaprUp F3, K2; ActReg 15, 126, 132; Coż záſię ieſth więtſzego do podziwienia y pochwały/ iáko miłość Oycżyzny nád ſámego ſiebie miłość przekłádáć? Phil I4, B [3 r.], B2 marg, B3, B4, C4 (20); JanNKar A3 [2 r.]; PowodPr 84; SkarKaz )(3; dla odbieránia tego coby Ich M. Pánowie Duchowni/ z chęći á z miłośći ſwey przećiwko oyczyznie dáwáć poſtąpili/ niechby ſię zieżdżáli [szafarze skarbu] VotSzl Ev, A2v [2 r.], A4v, B, B4, B4v; Dobrych záwſze y cnych miłośnikow oyczyzny godźi ſię ochrániáć SkarKazSej 694a, 663a, 664, 668b, 669a.

»niebeśpieczeństwo ojczyzny« (2): Phil C4; Co to náwet inſzego ieſt, iedno zátrudniáć Drogę do zábiegánia wſzem niebeſpieczeństwam Oyczyzny? CiekPotr 88.

»nieprzyjaciel ojczyzny, ojczyźnie« = hostis patriae JanStat [szyk 6:1] (6:1): Wydáli tego cżáſu kſiążki przećiw Máurycemu Sáſkowie/ mieniąc go być nieprzyiaćielem oycżyzny BielKron 228, 145; y ktoby ná to rádźił/ byłby Oycżyżnie nieprzyiáćielem. GórnRozm B4; Phil C2, E3, N4; SarnStat 606.

»skaźca, rozdrapacz, zatraciciel ojczyzny; zguba, skażenie, utrata ojczyzny; ojczyznę stracić (a. utracić)« [w tym: skaźca a rozdrapacz (1)] = extinctor patriae, interitus patriae Mącz (3:1:1;2:1:1;2): Temiſtocles [...] napoiem bykowęy krwie żywota dokonał, aby niebył vznany być zdrayczą pana ſwego, albo ſkazczą oycżyzny ſwey BielŻyw 64; Mącz 105b, 416a; A ſámichmy ſą ſobie dobrowolni ſkaźce á rozdrapácże y oycżyzny náſzey/ y wſzytkich roſkoſzy náſzych RejZwierc 262; RejPosWstaw 42; A potym záśię Páris: y ten iéy [Heleny] przypłáćił Gárdłem ſwym/ y oycowſkim/ y oyczyznę ſtráćił. PudłFr 68; PaprUp F3v; SkarKazSej 659a, 674a marg; PudłDydo A2.

»sławna ojczyzna; sława ojczyzny« [szyk 8:1] (6; 3): ábowiem możność y zacna sławá oycżyzny wiele pomaga KwiatKsiąż Av; Zmiłuymyſz ſie ſámi [...] nád tą ſławną oycżyzną ſwoią RejZwierc 265v, 240 [2 r.], 265v; WujJudConf 10; SkarŻyw 357; SarnStat 1018; GrabPospR M.

»spolna (ia. społeczna) ojczyzna« = communis patria Modrz [szyk 2:1] (3): iákoż iednák y słuſzna y potrzebna rzecż ieſt/ áby ták bywáło w tey ziemi/ ktora ieſt ſpolną wſzytkich oycżyzną. ModrzBaz 3v; radź wiernie á ſpráwiedliwie o oycżyznie ſpołecżney y o doległośći iey/ á tákież o doległośći y o krzywdzye z oſobná káżdego RejPos 317v; SkarKazSej 673a.

»ojczyzny stroż« [szyk 1:1] (2): Ciebie/ moy bráćie/ Strożu oycżyzny/ domu zacna podporo/ W koło murow Troiáńſkich Teſsalſkie konie włocżyć grożą KochOdpr Dv; BielSenJoach 3.

»ojczyzny swoboda« (1): á Iatwieżowie Litewſcy/ wolnoſci ſwoie y oyczyźny ſwobodę/ zárázem ſmierćią mężną mężni Mężowie zápieczętowáli. StryjKron 340.

»ojczyzna święta« [szyk 2:2] (4): BielKron 387; RejZwierc 240; Widzę że [Bóg] dał z łáſki ſwey świętey oyczyznie náſzey/ remedia, okázye/ y doſtátki/ iáko y inſzym kráiom VotSzl A2; SkarKazSej 670b.

»upadek ojczyzny« = patriae desolatio HistAl (4): HistAl D3v; Zeby [Prys] małżeńſtwo ſwoie vpadkiem oycżyżny Y krwią náſzą miał płáćić KochOdpr C; KochWrJan 18; SkarKazSej 673a.

»zdrajca, zdrada (a. zdradziectwo) ojczyzny; zdradzić, zdradzajęcy ojczyznę« [szyk 7:3] (4:2;3:1): GroicPorz ii; Wołał pothym woźny ná Wiátuſá/ iż ieſt zdraycá oycżyzny BielKron 238; StryjKron 385; oyczyznę y Páná zdrádźiwſzy/ do nieprzyiaćielá ziádą KochWr 35; Phil E2, E3; Zá oycow náſzych [...] Mężoboyſtw tákich nie było/ áni ſedycyi/ áni zdrad oyczyzny/ áni niewiernośći ku pánom y krolom ſwoim. SkarKazSej 701b, 701b, 704a; KlonWor 32.

Szeregi: »ojczyzna a (i) (Pan) Bog« [szyk 1:1] (2): A ty o zacna coro/ w dźiélnych cnotách twoich/ Zyy Oyczyznie Y Bogu ZawJeft 43; SarnStat 1305. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»ojczyzna, dom« (1): Szpetny tho hándel prze máły pożytek/ Niſzcżyć oycżyznę potym dom ſwoy wſzytek. RejZwierc 222v.

»ojczyzna, (i) Korona (Polska)« (3): SarnStat 1018; Drudzy [Turcy i Tatarowie] náſzę miłą oyczyznę Koronę Polſką/ więcey niż ſtokroć [...] puſtoſzyli VotSzl Bv; SkarKazSej 672b.

»ojczyzna i kraj« (1): A iżem ſwey oycżyzny y kráiu ieſt miłoſnikiem/ wſzytkie moie ſcryptá ná vrząd Ziemſki wźiętym w Chełmſkiey źiemi przypiſałem WerGośc 204.

»krol, ojczyzna« (1): Ná dźień Piotrá y Páwłá/ Swiętych ſię ziecháli/ Tám Krolowi Oyczyznie chęć ſwą obiecáli. StryjKron 522. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»ojczyzna i (a) królestwo (polskie)« [szyk 4:3] (7): Národźił śię był Krol á Pan náſz Sigmunt Auguſt. Z oycá Zigmuntá [...]/ oycá práwego/ oycżyżny náſzey/ y Kroleſtwá tego. BiałKaz Iv; StryjKron 220; PaprUp A2; Bo naprzod drogi ſobie wſzytki práwie zágrodźićie/ do porátowánia ták náchyloney do vpadku oyczyzny ſwey y kroleſtwá tego. SkarKazSej 673a, 674a, 682a, b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»lud i ojczyzna« (2): BielKron 101v; Słuſznie ſię Pánu Bogu w pośćie vkarzáć maćie/ ieſli lud ſwoy y oyczyznę namilſzą miłuiećie. SkarKaz 120a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»ojczyzna i matka« (2): A ſpolna oyczyzná y mátká miła iáko was do zgody wiąże y zniewala? SkarKazSej 673a, 705a.

»ojczyzna i narod« [szyk 1:1] (2): RejAp AA3v; A záprawdę niewiem w kimby ták niechętne ſerce było k Rzecżyp. y ſobie ſámemu nieżycżliwe/ ktoryby [...] wzbraniał ſię máłego kęſá vdźielić/ ná dalſze opátrzenie świebod [...]/ y pomnożenie oycżyzny ſwey y narodu ſwego. GrabPospR M.

»pan i ojczyzna« [szyk 3:1] (4): IEZDA DO MOSKWY, Y POsługi z młodych lat, áż y przez wſzyſtek czás przeſzłéy woyny z Moskiewskim, oyczyznie ſwéy y Pánom ſwym czynioné KochJez kt [idem] A2; KochWr 35; GrabPospR K4v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»Polska a ojczyzna« (1): ábych [...] ćiebie ſławna Polſko/ á miła Oycżyzno moiá/ mogł był záſtáć w tym vſzykowániu y ſporządzeniu PowodPr 4.

»ojczyzna i rodzina« (1): Szpetną ſobie [Kalchas] tym ſławę nieborak vcżynił/ Choć Greckie zá Troiáńſkie Biſkupſtwo wymienił. Odbieżawſzy oycżyzny y miłey rodziny PaprPan Ff3v.

»Rzeczpospolita i (albo) ojczyzna« [szyk 8:5] (13): życżącći od Páná Bogá/ áby tá twoiá zácżęta w dobrych á w pocżćiwych ſpráwach młodość/ roſłá y kwitnęłá w tobye/ [...] ku pocżćiwey ſłużbye Rzecżypoſpolitey/ y oycżyznie twoiey. RejZwierz A3; RejZwierc 23 v, 30v, 35v; RejPosWstaw [413]v, 42; SkarŻyw A3v; Wyſtępek przećiw Rzeczypoſpo. y Oyczyznie, aliâs Perduellia. SarnStat 153, 1207; SkarKaz )(2v; SkarKazSej 664a, 665b, 667b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»ziemia i ojczyzna« (1): De more patriae oportet vivere, Muśi ſie wedle obyczáyu Ziemie y oycziżny ſpráwowáć y záchowáwáć. Mącz 78b.

Wyrażenie przyimkowe: »dla ojczyzny« = pro patria Modrz (31): RejZwierc 74; ModrzBaz 118v; Owszem gotow okazac rzeczą samą vita etiam ipsa ze mustraszno nieiest extrema etiampericula dla Oyczyzny odniesc ActReg 15; Phil B; Baczę ná mię przymawiaſz/ żem ſwą [córkę] ofiárował/ Y śiebie dla oyczyzny nigdym nie żáłował. GórnTroas 27; SkarKazSej 668a marg. Cf »umrzeć dla ojczyzny«.
W przen (54): nic więcey nie powinienby ociec dzieciam ſwym po ſmierći oſtáwić [...] iedno tylko ćwicżenie á wychowánie dobre/ y zowią to drudzy ſkarb oycżyzny GliczKsiąż A3v; [Jazon] ktorego gdy wſzyſcy gonili/ y mieli w nienáwiśći iáko przeſtępcę zakonu/ brzydząc ſię im iáko katem oycżyzny y mieſzczan/ Y thákże ieſth wypędzon do Egiptu. BibRadz 2.Mach 5/8; ták też ludzye wyginąć muſzą/ ieſli dzyatki (ktore ſtárzy zwáli nádzieią y oycżyzny y Rzecżypoſpolitey) álbo zániedbániem ábo złym wychowániem pſowáne bywáią. RejPosWstaw [413]v; Nieprzepłácony duchu/ z tobą poſpołu Y oycżyzná vmárłá/ iednáż mogiłá Oboie was przykryie. KochOdpr D2; [kardynał Hosius] kośćiołá chrześćijáńſkiego świecá/ y ozdobá oycżyzny náſzey ReszPrz 12; Niech cnéy oyczyzny pátrzą ná ćię oczy PudłFr 59; boday śiłá/ Podobnych tobie/ oycżyzná rodźiłá. GrochKal 22; Temu [Koriolanowi] ſam ſkazał zakon przyrodzony/ Słodkość oycżyzny GrochKal 24; Ogień Oycżyznę pożyráięcy iáko ma być gáſzon. Phil O marg, D2, O; Tyś był filarem oyczyzny ſtráconéy GórnTroas 14; Ieſli nam ná wielkiey y nábytey náuce do ſpraw Rzeczypoſp: ſchodźi/ wżdy [...] ná miłośći ku złotey oyczyznie/ [...] niechay nie ſchodźi. SkarKazSej 663a; Oyczyzná czoło wſzyſtkich poćiech. SkarKazSej 665b marg; Komorá dobr náſzych oyczyzná. SkarKazSej 665b marg; Ten namilſzy okręt oyczyzny náſzey/ wſzytkich nas nieśie SkarKazSej 667a; vyrzyćie wielkie zryſowánie murow kroleſtwá/ y oyczyzny wáſzey SkarKazSej 682a; ſzánuyćie religiey Kátholickiey/ iáko żony y oblubienice kroleſtwá y oyczyzny ſwoiey SkarKazSej 682b, 666a.
Wyrażenia: »matka ojczyzna« [szyk 4:1] (5): VotSzl A2v; Tá mátká oyczyzná namilſza/ wſzczepiłá wam y dochowáłá ſtan y máieſtat krolewſki SkarKazSej 666a, 665b marg, 670b, 672b.

»ociec (a. ojczyc) ojczyzny« = pater patriae Modrz [szyk 10:2] (12): BielKron 387; BiałKaz Iv, I4, M3; Zową ie [królów] oycy oycżyzny/ áby nie inácżey ſtáráli ſię o rzecży ludu ſwego/ iedno iáko o ſynowſkie ModrzBaz 106v, 21v; Tegoż Roku Ian łaſki/ ſławney pámięći práwy Oyczyc Oyczyzny Arcybiſkup Gnieznienſki vmárł StryjKron 757, A; KochPieś 2; PaprUp D3; KlonKr wstęp A4; SzarzRyt D4.

»syn ojczyzny« (3): BielKron 311v; Thákowym tedy vmyſłem y przedſięwzięćim będąc vzbroieni/ Obywáthele áby wſzytki caſus pro dignitate et libertate ſaluteque patriae mile znośili/ zá dobre y pożytecżne ſyny Oycżyzny ſwey/ máią być ſłuſznie miani Phil B2; Padł krwawy/ gęſtemi przywálon ſtrzałámi/ Godny Syn oyczyzny SzarzRyt C2v.

»zdrowie ojczyzny« = salus patriae Modrz (10): ModrzBaz 85, 114v; ZawJeft 44; Co ſie theż o Xenophonie cżyta/ kthory ſmierć ſyná ſwego dla zdrowia Oycżyzny podiętą ſkromnie znioſł Phil N2, B2, B3, D, O; OrzJan 112; SkarKazSej 682b.

Zestawienie: »ociec ojczyzny« = tytuł nadawany w starożytnym Rzymie i później w Europie Zachodniej; pater patriae Mącz, Modrz (9): A ſtąd więcey ſwoim dobrym záchowániem walcżył [cesarz Antoniusz] niżli mocą/ przeto był wezwań w Rzymie Ociec oycżyzny BielKron 149v, 131 v, 149, 188; Mącz 283c; Ztąd też one tytuły/ Oćiec oycżyzny/ Numidyſky/ Afrykanſky. ModrzBaz 118v, 25, [41]v; KlonWor 17.
*** Bez wystarczającego kontekstu (3): Patria, Oyczizná/ Dóm. Mącz 283d, 94b; Calep 763a.

Cf [OJCOWIZNOŚĆ]

ZCh, JDok