[zaloguj się]
[pdf]

OKRĄGŁY (237) ai

o jasne.

comp okrąglejszy (2), [okręglejszy].

Fleksja
sg
mNokrągły, okręglejszy fNokrągłå, okrągła, okrągł(a) nNokrągł(e), okrąglejsz(e)
Gokrągłégo Gokrągłéj Gokrągł(e)go
Aokrągły Aokrągłą Aokrągł(e)
Iokrągłym Iokrągłą Iokrągł(e)m
Lokrągłym, okrągł(e)m Lokrągłéj Lokrągłym
pl
N subst okrągł(e)
G okrągłych
A subst okrągł(e)
I m okrągł(e)mi
f okrągł(e)mi, okrągłymi
n okrąglejszémi

sg m N okrągły, [okręglejszy] (55). ◊ G okrągłégo (8); -égo (3), -(e)go (5). ◊ A okrągły (13). ◊ I okrągłym (1). ◊ L okrągłym (2) BibRadz, SienLek, okrągł(e)m (1) BudBib. ◊ f N okrągłå (21), okrągła (1), okrągł(a) (22); ~ (attrib) -å (18); ~ (praed) -å (3) OpecŻyw, Mącz (2), -a (1) Leop. ◊ G okrągłéj (6); -éj (1), -(e)j (5). ◊ A okrągłą (8). ◊ I okrągłą (1). ◊ L okrągłéj (2); -éj (1), -(e)j (1). ◊ n N okrągł(e), okrąglejsz(e) (18). ◊ G okrągł(e)go (9). ◊ A okrągł(e) (5). ◊ I okrągł(e)m (1). ◊ L okrągłym (4). ◊ pl N subst okrągł(e) (19). ◊ G okrągłych (25). ◊ A subst okrągł(e) (11). ◊ I m okrągł(e)mi (1). f okrągł(e)mi (1) Mącz, okrągłymi (1) SienLek. n okrąglejszémi (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

Mający kształt koła lub kuli (237): Centrum, Káżdey okrągłey rzeczy poſrzedni punkt. Mącz 47b.
a. Kolisty lub o kształcie zbliżonym do koła; też mający podstawę kolistą: walcowaty, stożkowaty; rotundus Vulg, PolAnt, Mącz, Calag, Calep, Cn; circularis, cylindraceus, orbiculatus, teres Mącz, Calep; encyclius, turbinatus Mącz; bulbosus, encyclios Calep; orbicus Cn (116): Też ieſſcże korona zlotá ieſt okrąglá/ niemaiątz końtza OpecŻyw 187; Murm 140; Mymer1 [292]; BartBydg 103 [2 r.]; [złotogłów] Korzeń ma biały okrągły iakho chrzan FalZioł I 92d; to ziele [...] Liſtu ieſth małego á okrągłego FalZioł I 139c, I 107c, IV 41a, V 11v; gdy twarz będzie rumiana okrągła [...]. Takowy też muſi być dobry. GlabGad N3, Dv, N6, N6v, P3v; MiechGlab 70; Andrzeyek yeſth vyſzokyego wzroſthv, okrągłego liczą LibMal 1554/183v, 1545/107v, 1554/183v [2 r.]; KromRozm III B6v; GliczKsiąż H8v; Vkaſz teſz ieſztze/ gdzieć Kryſtus roſkazał/ ábyś ty wielki okrągły opłathek brał/ offiáráwał/ y ludziom proſtym vkazował? KrowObr 184; Leop 3.Reg 7/12; KItlik [...] czarni, na niem ſeretow okrąglich plaſkich [...] 19 WyprKr 29v, 18, 28, 41, 53, 61 (10); BibRadz 2.Par 4/2; Pochowan [...] obycżáiem pogáńſkim/ vſypano ná iego grobie wyſoką gorę okrągłą a darny okłádziono BielKron 340v; dał piecżęć krolewſką okrągłą ná głowne liſty vcżynić BielKron 367v, 78, 286v, 287v, 461v; Palanga, Wáłek/ okrągłe drewno które pod cieśi álbo co tákowego podkłádáyą y ná niem taczáyą. Mącz 273b; Convallis, Okrągła niwá/ że wſzech ſtrón wokoł góry máyąca. Mącz 474d, 54c, 76a, b, 90e, 103c (17); SienLek 26v, Yyy; KochMon 23; Calag 307a; Wzywáli go/ á on [...] z obłoku okrągłégo vmawiał ſye z niémi. KochPs 149; KochPhaen 4; Amphitheatrum – Okrągli dom wrzimian do grania. Calep 64a, 192b, 201a, 255b, 282b, 362b (9); Ieſt cháłupá okrągła/ z błotá vlepiona KmitaSpit C3v.

W przeciwstawieniu: »okrągły ... granowity« (1): gałąſki nie ſą okrągłe ale nieiako granowite FalZioł I 113d.

W porównaniach (3):

~ Jako comparatum (2): [elefant] kopyta okrągłe iáko tálerze/ á roſpadłe kopytá ma BielKron 452; Mącz 454b.

Jako comparandum (1): mogą być wycérklowáné dźiury [w żłobie] tym czopém ták wielkié iáko tálérz okrągły Strum G. ~

W charakterystycznych połączeniach: okrągłe(-a, -y) budowanie, chałupa, ciało [= słońce], czapka, dno, dom, drewno, feret(ek) (9), gałązka, gora, kawałek, kopyta, korzeń, lice (4), lichtarz, list (2), łuska, niwa, obłok, oczy (2), opłatek. padoł, pieczęć, plac, placek (2), płaszcz, pstrocina, rzecz (2), skala, stoł (2) szyba, talerz (5), tarcza, wieczko, wieniec, wysep.

Wyrażenia: »okrągły wkoło« (1): Vczynił też Morze (álbo koćieł ná vmywánie) lane/ wſſerz ná dzieſięć łokci/ od kráiu iednego do drugiego/ okrągłe w koło [per circuitum] Leop 3.Reg 7/23.

»okrągła(-y) forma, kstałt, figura« [w tym : forma albo kstalt (1)] [szyk 3:1] (2:2:1): Scutula, Okrągła figurá tákiego xtałtu yáko páyący zwykli czinić. Mącz 376c, 76b; Ten kośćioł [...] od Krześćianow potym wymurowan okrągłym kſtałtem BielKron 265; SkarŻyw 456.

»okrągłe(-y) kołko, cerkiel« [szyk 1:1] (1:1): Hemicyclus. Połowicá cerklá/ połowicá okrągłego kółká. Mącz 154c, 376d.

geom. »okrągła linea« = koło (3): Okrągła Linea ieſt/ która wkoło idąc/ przychodźi to tegóż Punktu/ od którego ſye poczęłá. GrzepGeom C2, C2 [2 r.].

»nogi okrągłe [= krzywe]« (2): pálce [Marchołt miał] krotkie á miąſſe/ nogi okrągłe March1 A2; March3 T7.

»pismo okrągłe« = prawdopodobnie kursywa (1): vżywáć tákiéy krèſki może we wſzelákim piſmie/ bądź łáćińſkim okrągłym/ bądź w Werſaléch JanNKar F.

»okrągły podługowaty« = owalny (2): pontalow okrąglich podlugowatich ieſt 106. WyprKr 39 [idem] 61v.

»na poły okrągły« (2): Pelta, Máła tárćicá [lege: tarczyca ‘mała tarcza’] ná poły okrągła. Mącz 287d; Erat autem aedificium in specie hemycycli Nápoły okrągłe yákoby puł mieſiącá. Mącz 454b.

»srzedni miedzy długim a okrągłym« = owalny (1): Twarz ſrzednia miedzy długą á okrągłą/ [...] znamio⟨nuje⟩ cżłowieka ku wſzem rzecżam godnego GlabGad N2.

»okrągły (w)schod« = kręcone, ślimakowate schody; cochlea (coclea) Murm, BartBydg, Mącz, PolAni; cochlis Murm (5): Murm 136; Coclea, dicitur circumflexus per circulum ascensus in muro aut turri, okrągły wschod BartBydg 29; Drzwi Komory Srzedniey były ná práwey ſtronie Domu/ do ktorey chodzono po okrągłym ſchodźie BibRadz 3.Reg 6/8; Mącz 58c; BudBib 3.Reg 6/8.

»wzdłuż okrągły; długi a okrągły« = walcowaty; teres Calep (2;1): Cylindrus, Kámienny álbo drzewiány wał/ długi á okrągły/ którym dno gładzą y vbiyáyą Mącz 76b; Cylindraceus – Wdłuz okrągły, wałkowaty. Calep 283a, 1056b.

Zestawienia: [n-pr »Maryja Okrągła« = Santa Maria Rotonda; kościół powstały z przekształconego Panteonu: Kto też Maryje zliczy po wszytkich królestwach? [...] Jedna w sławnym Loreckim usiadła kościele [...]. Druga w Rzymie na wietrznym Ołtarzu usiadła [...]. Tamże też Lilijowa, Okrągła, Różana BogowieFałsz 186.]

bot. »[kobyli] okrągły szczaw« = Rumex obtusifolius L.; szczaw tępolistny, roślina z rodziny rdestowatych (Polygonaceae) (2):

~ W przeciwstawieniu: »okrągły szczaw ... ostry« (2): Gdy naydzieſz napiſano w reczeptach to ſlowo proſto kobyli ſzcżaw/ tedi maſz rożumieć okrągły ſzcżaw/ á nie oſthry FalZioł I 73a, I 73b. ~

Szeregi: »okrągły albo kręcony« (1): Cochlea, [...] Et in aedificiis Okrągły álbo kręcony wſchód/ yáki w murzéch bywa. Mącz 58c.

»obli, (i) okrągły« = teres atque rotundus Mącz [szyk 2:1] (3): Teres structura, Okrągłe/ oble budowánie. Mącz 449d, 449d [2 r.].

Przen (4):
a) Logiczny, zrozumiały, zwięzły (3): Historia orbem quendam contextumque desiderat, Historia chce okrągłą á yednę z drugiey roſtącą rzecz mieć. Mącz 267c.
α) O wypowiedzi (2): Lecż iednák vcżyniwſzy Dioniſius tę obmowę okrągłą, przedśię ták dáley rzecż ſwą wypráwuie CzechEp 412; Ieſcze okrągleyſzémi ſłowy tego wſzystkiégo ogárnienié iednégo Senatorá. SarnStat 65; [CiceroKosz b].
b) O łatwości wymowy języków samogłoskowych (1): bo w thych dwu mowach [greckiej i łacińskiej] kſzykánia niemáſz ábo bárzo máło/ á ieſt coś okrągłego/ iż ięzyk bez trudnośći wyrzyna káżde ſłowo. GórnDworz F7.
α. Zaokrąglony, niespiczasty (3): Cżemu cżlowiek miedzi inſzymi zwierzęti ſam ma vſzy okrągłe. GlabGad B8v, B8v, O8.
b. Kulisty, półkulisty lub o kształcie zbliżonym do kuli; wypukły; globosus, spheralis Mącz, Calep, Cn; orbiculatus Mącz, Cn; glomerosus, gyratus, rotundus Cn (120): na ſamym wirzchu tego ziela głowecżki roſthą okrągłe po dwu y po cżterzech FalZioł I 111c; Samicza [pokrzyku] tedy ma [...] liſthy kładącze ſie po ziemi/ á w poſrodku liſtow iabłuſzka okrągłe pożołciałe FalZioł 1 86c, I 56d, 61a, d, 65d, 85d (15); tak też y cżoło im będzie okrąglejſze ſuſſze á trochę poroſłe tim też lepſzy rozum vkazuje GlabGad N4, B2v, B3, B8v, H7, M6v (10); WyprKr 11; Náſze záſię towáry Hiſzpáńſkie ták płáciły. [...] Fárákulá koralow białych zá thyſiąc faw. [...] Koralow okrągłych zá ſiedḿ ſet faw. BielKron 454v, 135; Trochiscus [...], Maluczkie okrągłe áptekárskie kołaczki. Mącz 466c, 28a, 146c [3 r.], 154c, 205b, 267c, 408a; Niektorą po bárwie cudney á brzuchu okrągłym poznáć gdy Syná nośi. SienLek 112v, 79, Yyy; Przes iábłko okrągłe/ rozumie ſie świát tento HistRzym 91v, 97v; WujJud 164v; Bulbosus – Okrągłi wſzeliaki korzeń. Calep 142a, 142a, 458a, b, 997b; [Koriándru głádkiego cukrowánie: Ná dobrze ochędożony Koriánder/ ley ſprzodku dobrze wrzący cukier. Ale náoſtátku [...] ma tym lżey wrzeć/ A to dla tego/ áby tym okręgleyſzy mogł być/ y więtſzych źiarn SienHerb 527b].

W połączeniu szeregowym (1): Kupę rożnych kámieni názbieráią: to wielkie/ to máłe/ to okrągłe/ to grániſte/ to długie SkarKazSej 676a.

W przeciwstawieniu: »podługowaty (a. przedługowaty) ... okrągły« (5): cżirwona czebula á przedługowata ieſt mocnieyſza j oſtrſza niżli okrągła cebula y biała FalZioł I 27b, I 9d, III 3b; GlabGad B3, H7.

W porównaniach (3): Gdyż ten ſwiat okrągły iako kula LudWieś A4; Feretow okrąglich na kſztalt spheri 66. WyprKr 40; Radix gemmeae rotunditatis, Ták okrągłi yáko perłá. Mącz 143b.

W charakterystycznych połączeniach: brzuch okrągły(-a, -e), cebula (2), chleb, czoło (4), feret (2), gallas, gałuszki, głowa (6), głoweczki [u rośliny], gorka, jabł(usz)ko (5), jagody, jajca, kadzidło, kamień (2), kołaczki, koral, korzeń (2), materyja, nasienie (5), nos, rzecz, safir, sztuczki, ślimak, ziarn(ka) (2).

Wyrażenia: »okrągła(-y) figura, kstałt« (2:1): Cżemu głowa cżłowiecża ieſt okrądła [!]. (–) Bowiem okrągła figura ieſt na godnieyſza ku przijęciu wſię wiela rzecżi GlabGad B2v, D2; Turbinatio. Okrągły/ kończiſty xtałd yáko gruſzká. Mącz 470a.

»kula, gałka okrągła« = sphaera Mącz, Calep; globus sphaeralis, pila Mącz [szyk 5:4] (8:1): BielŻyw 151, 152 [2 r.]; vlała mi ſie [z woszczku] dziwna potwora/ Iakoby wielka okrągła kula LudWieś A4; Hemisphaerium, Połowicá Sphery/ to yeſt okrągłey kule Mącz 154c; Sphaera, Latine Globus, Kuklá/ gałká okrągła Mącz 407d, 299c, 399c; Calep 997b.

»okrągłe niebo« [szyk 3:2] (5): GórnDworz L15v; Wieczorna gwiazdo/ któréy/ ná okrągłym niebie/ Ogień nád źiemią goré KochEpitCat 110 [idem] 110; KochPhaen 11; KołakCath B3.

»perła okrągła« (13): Feretkow ſeſcznaſczie, na kazdim dwie perle Orianſkie okrągłe. WyprKr 19, 3, 3v, 14, 14v, 17 (12); Orites, gemma est globosa specie, [...] Perłá Okrągła. Mącz 269b.

»okrągły przyszyrszem« = owalny (1): [Wronie oko] ieſt rzecż okrągła prżyſzyrſzem FalZioł I 94c.

»okrągły puklowany« = wypukły (1): feretow okrąglich puklowanich. 90 WyprKr 66.

»okrągły wyniosły« = wypukły (1): Umbo in gemma, Okrągła wyniosła wyſokość ná drogim kámieniu. Mącz 501d.

»okrągła(-y) ziemia, świat« [szyk 3:3] (5:1): RejWiz 145v marg, Dd4v; RejZwierc 3; Do ćiebie [...] przydą wſzyſcy/ co po źiemi Okrągłéy chodzą KochPs 92; (nagł) NA DRVGIE OBRAZY: Swiát. (–) OKrągły świát powoźi czás z záwitą głową KochMRot C; ZawJeft 17.

Zestawienia: hot. »kokornak, rast (a. rastowe korzenie), smolnik okrągły(-e)« = Aristolochia clematitis L. (Rost); kokornak powojnikowy, bylina z rodziny kokornakowatych (Aristolochiaceae) – mająca okrągłe bulwki [szyk 11:4] (10:4:1): SMolnik/ ieſth dwoy rodzai iego/ ieden ieſt przedługowaty á drugi okrągły FalZioł I 9d, I 10b, c, 155b; Ktemuż vſuſz Raſtowe okrągłe korzenie SienLek 58v; Kokornak okrągły/ Fumaria rotunda, ſiue Capnos: Ruͦnde holwurtz. SienLek 240, 58, 85v, 90, 111v, 127 (11).

»rzepa okrągła« = Brassica campestris L. (Brassica rapa L.) (Rost); rzepa polna, roślina z rodziny krzyżowych (Cruciferae) (1): Napus – Rzepa okragła. Calep 687b.

Szereg: »okrągły abo obli« (1): Nos długi á zewſząd iednako okrągły abo obli znamio⟨nuje⟩ cżłowieka ku dobremu proſtego á na złe mądrego GlabGad N8.
α. Obły, niekanciasty, niespiczasty (8): IEſth riba długa okrągła FalZioł IV 42d, IV 41d, 44c; Iakoż tego znak ieſt w kropiach wodi ktore okrągłe widamy, á to dla tego iż też woda w czałoſci ſwego żywiołu okrągła ieſt GlabGad B8v; CZemu żołądek ieſt okrągły. (–) Bowiem gdyby miał kąti zawſze by ſie tam nieczo pokarmu zaſtanowiało GlabGad E6v, D2, D5v.

Synonimy: okoliczny, okolny.

Cf NIEOKRĄGŁY

JZ