[zaloguj się]
[pdf]

OLEJ (635) sb m

o jasne; -éj (21) BiałKat (3), KochPs (4), GórnTroas, też SienLek (13); -ej Mącz (9); -ej-.

Fleksja
sg pl
N oléj oleje
G oleju, oleja olej(o)w
D olejowi olej(e)m
A oléj oleje
I olejem olejmi, olejami
L oleju olejach
V oleju

sg N oléj (102). ◊ G oleju (173), oleja (4); -a HistRzym; -u : -a GlabGad (2:1), BielKron (16:1), RejPos (11:1). ◊ D olejowi (4). ◊ A oléj (71). ◊ I olejem (208); -em (11), -(e)m (197). ◊ L oleju (38). ◊ V oleju (3). ◊ pl N oleje (4). ◊ G olej(o)w (4). ◊ D olej(e)m (może błąd) (1). ◊ A oleje (13). ◊ I olejmi (4), olejami (1) Mącz. ◊ L olejach (5).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Ciekły tłuszcz pochodzenia roślinnego; oleum Murm, Mymer1, BartBydg, Vulg, PolAnt, Mącz, Calag, Calep, Cn (628):
a. Wytłaczany z nasion i owoców roślin oleistych; używany do spożycia, palenia w lampach, do celów technicznych, leczniczo-kosmetycznych (w tym jako podstawowy składnik olejków) i kultowych (w Starym Testamencie na ofiarę) (327): Murm 161; Mymer1 41; ziarna tego ziela [...] włożże wnieiaką praſę á wyciſni oley FalZioł I 62c; A gdy gi z miodem á z ſiemieniem lnianem ſtłukłſzy/ á ſtrochą oleiu zmieſza/ na każdą ſparzelinę pomaga. FalZioł IV 21c; VRina ktora ma na wierzchu tłuſtoſć iakoby oley. FalZioł V 9, I 62c, 69a [2 r.], 112b, 114d, 126c (22); Oley lipkoſcią ſwą cżyni też karmią lipcżejſzą GlabGad Kv, K [2 r.], Kv [4 r.], K2 [3 r.]; WróbŻołt 103/15; LubPs X5v; KrowObr 90v [3 r.], 229; Weźmie też y oleiu znacżynia/ náleie mu ná lewą rękę/ y omocży wtymże oleiu pálec práwey ręki/ á pokropi przed Pánem ſiedm kroć Leop Lev 14/15, Lev 14/10, 12, 16, 17, 21 (13); BibRadz Os 12/1; bo Minerwá wſzytki oleie napirwey wynalázłá dzyáłáć BielKron 27; z tych wyſpow [z Balearów] idzie ſol do Włoſkich źiem iáko y oley/ ktory od nich wożą áż do Wálenciey/ do Flándriey/ y dáley. BielKron 280, 14v, 16, 37 [4 r.], 37v, 63v (21); Mącz 52d, 101a, 159b [2 r.], 415, 421a; potym ié [migdały] do práſy włoż á snich oléy wygnieć. SienLek 161, 77v, 146v, 159v, 170v, 173, 177v; RejAp 59; Przyſzłá potym do domu áno pełen przykádek mąki/ y pełná oná bániá oleiu/ w ktorey go pirwey złyſzkę nie było/ á nigdy tego przebráć nie mogłá. RejPos 81v, 81v, 191, 193, 218v, [340] [2 r.], [340]v; BielSat N2v; RejZwierc 125 [2 r.]; BielSpr 73v; Bo oley/ powiáda/ y woſk/ zupełna obiátá ieſt WujJud 240, 239v; BudBib b2; HistHel B2, B2v [2 r.]; BudNT przedm c3; SkarJedn 89; ſtąd chléb/ który ſnádnie Siłę twiérdźi: ſtąd oléy/ po którym twarz głádnie. KochPs 155; Ale Paulá tákiey powśćiągliwości byłá/ iſz ſnádz y miárę przechodziłá/ y ćiáło wielkimi poſty zemdliłá. Okrom świąt ledwie kiedy z oleiem iádłá SkarŻyw 141, A3, 103, 224, 252 [5 r.], 279, 408 [6 r.], 593 [3 r.]; Ieſli ich [kul ognistych] wiele puśćiſz zápalą wnet gmáchy: Im wiecey w nich oleiu/ tym goráią dłużey BielSjem 38; Calep 65b, 354a, 381a, [727]b [2 r.]; GostGostp 122; pięć głupich [panien] wźiąwſzy lámpy/ nie wźięły oleiu z ſobą WujNT Matth 25/3, Matth 25/4, 8, s. 108 [2 r.], 300; SkarKaz 457a marg.

olej do czego (3): BielKron 359; A ſtárſza powie: złotá nam nie trzebá: ále day oleiu do kágáńcow kośćielnych SkarŻyw 224; BielSjem 17.

W połączeniu z nazwą rośliny, z której wytłoczono olej [w tym: ai (43), z + G sb (2), G sb (2); olej + nazwa (30), nazwa (tylko ai) + olej (17)] (47): Murm 161 [3 r.]; Mymer1 40, 41; BartBydg 23, 23b; Oley Lniany: piegi y niecżyſtoſci z licza gubi FalZioł II 23, I 23c, 33a, 44b, 62d [2 r.], III 38b (11); Nábierz ſobie [...] Oleiu z drzew oliwnych miárkę Hyn Leop Ex 30/24; BielKron 33v [2 r.]; Amygdalinum oleum, Mygdałowy oley. Mącz 8c; á ſtárwſzy ie [orzechy] ná proch/ zmieſzay z oleiem rzodkwiánego náśienia SienLek 47v, 47v, 48v, 54, 78v, 79 (25).

W połączeniach szeregowych (23): GlabGad Kv; A fructu frumenti: vini et olei ſui multiplicati ſunt. Od mnoſtwa żyta wina y oleiu ſwego rożmnożyli ſie. WróbŻołt 4/8, B7v, hh8v; KromRozm I P; GroicPorz iiv; KrowObr 101 v; Kiedy ſiárkę/ zgorzałkę/ woſk/ oley/ zápaliſz/ Więcey iednę niż drugą ſwiátłość wnet pochwaliſz. RejWiz 145; Leop Lev 2/2, Deut 18/4, 1.Esdr 6/9, Ez 27/17; Y dopuśćiłem ſuſzą ná źiemię tę y ná gory/ ná pſzenicę/ ná moſzcz/ ná oley/ y ná wſzythko co rośćie z źiemie BibRadz Agg 1/11; Włożyłá ná ſłużebnicę ſláſzkę winá/ báńkę oleiu/ krup/ figow/ chlebá/ ſerá/ y wyſzłá z miáſtá BielKron 113v, 14v, 23 [2 r.], 33, 35v, 77; ReszList 167; Y ſtąd w ſtárodawnych Kośćielnych Hiſtoryách/ przykłády niezlicżone práwie/ tákowego błogoſláwienia y żegnánia chlebá/ winá/ oleiu/ świec/ wody/ ſoli/ y inſzych rzecży náyduiemy LatHar 57; KołakSzczęśl B3.

W porównaniach (18): yako oley zachouaua zelazo od rdze thak grzeſzny tego ymyenya [Maryi] wzyuayączy byuayą zachouany od ſkody potąpyenya uyecznego [...] yako oleyem drzeuo pomazane/ gore a uapno oleyem polane gaſznye/ tak ymyą marya [...] zapala bozą myloſcz a wtwardych kamyennych ſerczach [...] grzech utlumya [...] oley yeſt ſmaczny a tluſty tak ymyą maryay [!] przeſz nabozenſtwo yeſt duſſy roſkoſzne myle ſlodkye przyyemne y duſſą thuczy PatKaz III 127; Vmiękcżyły ſie ſą rozmowy iego nad oley TarDuch A5v; gdyż picie nie inacey potrzebne ieſt ku zdzowiu [!] iedno iako oley ku ſwieczeniu GlabGad G8, G8; kthora [fałeszna nauka] ieſt záſtrzáłem cżárthowſkim/ przenikáiąc iáko oley ſercá wierne. LubPs O marg; Nye inák yák od oleyu moc moyá ſzcżernyáłá LubPs Zv, Ov, Zv; Oleo tranquillior [...] Spokoynieyſzy niż oley Mącz 261c; KarnNap E4; Słowá ták mu z vſt płyną/ iáko oléy ćichy KochPs 81; Ták on zewſząd obłożon ieſt złorzeczeniem. A to [...] iáko tłuſty oléy/ wpiło ſye w kośći. KochPs 169; Miod z plaſtru śćiekáiący vſtá iey/ y ſlicżnieyſze niſzli oley słowa iey SkarŻyw 59; [pijaństwo] náſzę náturę z vłomnośći y krewkośći ſwey/ ku złemu ſkłonną/ nieinácżey iáko oley wlany ná ogień/ do więtſzych roſpuſt rozżarza y roſpala. WerGośc 204; Prawdźie vtonąć trudno/ choćia ſie pogrąży/ Iák oléy wſzedſzy w głębią/ záś ſie ná wiérzch wſtąży. GórnTroas 44.

W tłumaczeniu z włoskiego „oleum de vacca” = masło (1): POd imieniem oleia zamyka ſie oliwa y też maſło ktore też włochowie zową oleum de vacca, to ieſth, krowi oley wſzakoż iż ono z mleka pochodzi, [...] przeto też więcey tucży ciało GlabGad K.

W charakterystycznych połączeniach: olej wre (wrzący) (2); oleju miarka (2), rog (rożek) (2); da(wa)ć (dodać, przydać) oleju (9), wziąć (20); wycisnąć olej, wygnieść; warzyć (warzony) z olejem (2), zmieszać (zmieszany) (10); (na-, u)smażyć (smażony) w oleju (8); olej konopny (z konopnego nasienia) (2), lniany (27), makowy (2), migdałowy (3), oliwny, orzechowy (4), rzepny (2), skoczkowy (skoczka) (2), z żołędziu.

Przysłowie: Oleum aqua supemat, Oley po wodźie płiwa. Mącz 248c.
Zwroty: »olej bić; bicie oleju« = wytłaczać olej (1;2): Tá [Minerwa] napirwey wymyſliłá żonom prząść kądzyel y płotno tkáć/ oley bić BielKron 23; Mącz 398d, 467c.

»olejem mazać (a. pomaz(ow)ać, a. namazować), pomazany, (po)mazanie« = ungere a. unctus oleo Vulg [szyk zmienny] (27:4:2): PatKaz III 127, 139; Gdy iuż tak pępek będzie obrzezany zawiązan/ pożythecżna rzecż ieſt ciało wſzitko dziecięcze oleiem z żołędziu pomazać FalZioł V 35, V 35v; KromRozm III K6; vkaſzćie gdzie Pan Kryſtus ſwoie Apoſtoły mázał oleiem? KrowObr 125v, 81v, 82 [3 r.], 119, 143; RejWiz 84v; Leop Lev 2/4, Num 6/15; BielKron 93v; SienLek 78v, 181v; HistRzym 17; Ieſli kto ieſt miedzy wámi chory/ niech przywiedźie Kápłanów kośćielnych: á niech ſye nád nim modlą/ pomázuiąc go Oleiem w imię Páńſkié BiałKat 381v, 243v; KuczbKat 230; WujJud 161 [2 r.]; KarnNap E4; LatHar 648 [2 r.]; A wyſzedſzy przepowiedáli áby pokutowáli: y wyrzucáli wiele czártow/ y wiele chorych oleiem mázáli y vzdrawiáli WujNT Mar 6/13, s. 148 [3 r.], Iac 5/14, s. 795.

»polać, pokropić, pokropion(y) (a. nakrapiany) olejem« = conspergere a. conspersus oleo; fundere oleum Vulg [szyk zmienny] (7:1:2): A gdy byś offiárował offiárę piecżoną wpiecu: z białey mąki/ tho ieſt/ chleby bez kwáſu pokropione oleiem/ y ćienkie płácki przáſne oleiem pomázáne. Leop Lev 2/4, Lev 2 arg, 1, 5, 6, 7 (10):

»oleju nie stracić« = nie darmo świecić, tj. nie zmarnować czasu przy robocie (1): Alem áż do látá wieku moiego ſzeſnaſtego/ miedzy wielą ludzi zacnych młodość pirwſzą wychował/ y wſzyſtkem ćwiczenim w naukach wyzwolonych ſtráwił/ w ktorychem z łáſki Bożey y oleiu iáko mowią/ y czáſu prożno nie ſtráćił. StryjKron A3v.

»utłuścić olejem« (2): Impinguaſti in oleo caput meum: et calix meus inebrians quem preclarus eſt: Vtłuſciłes oleiem głowę moię/ á kielich moy vpoiaiącży barżo ſlachetny ieſt. WróbŻołt 22/5, H4.

Wyrażenie: »olej prosty« (2): Maſć druga: też dobra na toſz [na gojenie ran]. Wezmi oleiu proſtego ieden funt/ gleytu dzieſięć vncij, vcżyń maſć FalZioł V 108, V 110v.
Zestawienie: »morawski olej« [gatunek nie zidentyfikowany, może 1.b.] (1): gdy go [żuru] dobrze nievwarzi nadyma żołądek y wiatry cżyni, á zwłaſzcża kiedi gi morawſkim oleiem maſzcżą FalZioł III 42d.
Szeregi: »olej, (a) maść« (2): Mącz 204b, Y nábrał źiela á korzenia iákiego on wiedział/ kazał láſę ná cżterzy koły położyć/ á ćiáło z wierzchu położyć/ [...] potym wſzyſtko ćiáło pomázał oleiem potym máśćyą drogą. HistRzym 17. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»olej albo maź« (1): Więc gonty ſoſnowemi pobijáć nie każe/ A drugie więc oleiem álbo mázyą máże. RejWiz 84v.

»oliwa, (albo) olej« [szyk 5:3] (8): Też naprzeciwko ſwierzbiowi ieſt dobra maſć z białey Czemierzycze/ á z Litargirium á z oleiem albo z oliwą á z ocztem vcżiń ſtego maſć. FalZioł I 46a, III 38d, IV 4c, 41 c, 45d; Mącz 261c; woliwie álbo woleiu łáyná świniégo náſmaż SienLek 178; Calag 371b.

»wino, (a, albo, i) olej« = vinum et oleum Vulg; vinum aut oleum Mącz [szyk 12:6] (18): winá rozmáite y oley mnożą ſie z ziemie RejPs 152v; LubPs B3v; BielKron 359; záwiązał rány iego/ wlawſſy oleiu y winá Leop Luc 10/34, Apoc 6/6; oleum ac vinum invidit tantum, Oleyu á winá tilko zábroniło/ nie dáło przirodzenie. Mącz 494d, 17d, 212a, 509d; RejAp 58, 59 [2 r.], 59v, Ff3; RejPos 208, 210v [3 r.].

W przen (1): Gdym vmywał nogi moię máſlem/ á opoká wypuſzcżáłá mi rzeki oleiu? Leop Iob 29/6.
Przen (16): PatKaz III 127 [2 r.]; Oley wylany imię twoie Leop Cant 1/2 [przekład tego samego tekstu PatKaz III]; A ieſzcżeć ie [Chrystus twoje rany] tu vſtáwicżnie zálewa onym oleiem/ to ieſt/ onemi dáry Duchá ſwego s. RejPos 210v; WujNT 108.
Zwrot: »oleju na ogień przydawać« = rozpalać miłość (1): Ieſli Ceres [tj. gospodarność] Bogini/ s cudnośćią przeſtáwa/ Ieſzcże więcey oleiu/ ná ogień przydáwa. BielSat D3.
a) Myśl, sens (1):
Zwrot: »oleju się dopytać« = znaleźć sens (1): W ſłowá ládá kto bogáty/ o ſamę rzecż idźie [...]. Szkándowáć poſmycżnym Niemcom/ ieſt rzecż przyzwoita/ Ale ſię oleiu w ſetnym wierſzu nie dopyta. KlonŻal D3v.
b) bibl. W aluzji do przypowieści o mądrych pannach (Matth 25) (8): RejKup t3; KromRozm III C8; á iż ſie iuż vkaże bliſki vpadek náſz/ toż dopiro zwyklichmy byli biegáć/ ſzukáć/ ráthunku v ludzi ſwiętych [...]/ toż dopiro ſzukáć oleiu/ áno iuż niewcżás RejPos 342.

olej czego (5): ArtKanc O16v; niechay y miłość nie gáśnie: ábym y z lámpą wiáry dobrey/ y z oleiem vcżynkow Chrześćijáńſkich/ záſzedł ná drogę tobie wiekuiſtemu oblubieńcowi grzeſzney duſze moiey. LatHar 643, 396; Gotuymy iáko mądre pánny oley miłośierdźia y iáłmużny/ áby nam rzeczono: Wnidźćie do weſela y kroleſtwá wam od Chryſtuſá oblubieńcá y brátá zgotowánego. SkarKaz 552a, 457a.

c) Tłusty brud (1): Pierza pełno á prochu/ ná brzuchu oleiu/ Nadobnieś ſie wyſtrychnął/ miły dobrodzyeiu. RejZwierz 140.
b. Specyfik (czasem w postaci maści) sprządzony przez dodanie do oleju lub oliwy różnych substancji (często aromatycznych) zwłaszcza części roślinnych; używany do celów leczniczo-kosmetycznych i (w Starym Testamencie i Kościele Katolickim) kultowych (300): RejKup m7 [2 r.]; názwáliśćie ty oleie/ y inſze wáſze wymyſly Swiątośćiámi KrowObr 83; Iáko temu Oleiowi ſmrodliwemu/ odpuſztzenie wſzyſtkich grzechow przypiſuiećie? KrowObr 84, 80v, 81 [9 r.], 81v [3 r.], 82 [6 r.], 82v [4 r.] (65); wźiął Sámuel rożek oleiu/ y pomázał go miedzy bráćią iego Leop 1.Reg 16/13, 1.Reg 16/1; BielKron 65, 236; Weźmi kwiećia Dzwonkowégo garść/ Chebdowégo dwie gárśći/ [...] tho wſzyſtko we śklęnicę wſyṕ/ [...] á niebárzo tłocz: pothym oliwy wléy [...]/ poſtaẃże na ſłońcu [...]: ten oléy káżdé zápalenie chłodźi SienLek 160v, 77, 87, 160 [2 r.], 161, 162v; RejAp 115v; RejPos 153v; BiałKat 383v; HistHel C4; á Arcybiſkup zmacżawſzy wielki pálec w oleiu ktory krzyżmem zową/ máże Krolowi rękę od dłoni do łokciá StryjWjaz D3; SkarŻyw 278 [2 r.].

W połączeniu z nazwą (1): Ieſli trzebá mocniéyſzych [lekarstw]/ gdy nietylko ſye nogá kurczy ále ćiérpnie/ albo nie rychło kſobie przychodźi/ do tego ſłużą oleie/ laurinum coſtinum/ lumbricorum/ ſampſuchinum Oczko 33.

W połączeniu z nazwą substancji dodanej (zwykle rośliny) [w tym: ai (67), z + G sb (6); olej + nazwa (52), nazwa + olej (21)] (73): Oley s kwiatu tego grzybienia/ ieſth dobry przeciw gorączoſciam głowy y ynych cżłonkow FalZioł I 92c, III 30b, 33a, IV 8a, 12d, V 99v; Mącz 186a; Też ſok rućiány z oleiem rożánym á bobkowym zmieſzány/ głowie bolącey ſłuży/ gdy ią tym máże. SienLek 51; Oley z cegły wyćiąga bol z zębu dźiuráwego gdy go weń náleie. SienLek 77, 40, 46v, 47, 47v, 50 (66); [Oley Szkorpowy/ zową oliwę w ktorey Szkorpy potopiono/ ten lecży wſzelkie vkąſzenie Szkorpowe. SienHerb K4#v].

W połączeniach szeregowych (9): ktore [lampy] przed kámieniem/ przed drewnem/ przed Oleiem/ przed chlebem w kośćielech wáſzych ſtáwiaćie KrowObr 90v, 80v, 83v, 115v, 185v, 242; RejAp 152; Ták pokłádamy/ że bez nich Krzeſt doſkonáły y ſkutecżny być może Iáko bez Exorciſmow/ bez świece/ bez oleiu y ſoli etć. y bez święcenia dorocżnego wody krzeſney. WujJudConf 168; LatHar +4.

W porównaniu (1): A yeſt [miłość] yáko oley z Bálſámem zmyeſſány/ Ktorym był Aaron kápłan pomázány LubPs dd3.

W charakterystycznych połączeniach: (po-, przy-, w-, wy)lać olej(u) (7), wziąć (16), zaklinanie (5); czarować olej (5); (na-, z)mieszać (zmieszany) z olejem (16), warzyć; olej apostolski, barwierski, czarowany (2), egzorcyzowany (2), (za)klęty (2), lekarski (2), smrodliwy (11), szatański, zbawienny; olej bagniskowy, bobkowy (6), bzowy, ceglany (cegłowy, z cegły) (15), fijołkowy (5), z grzybienia, koprowy, lelijowy (2), mastykowy, nardusowy, z piołynu, różany (39), rumnowy (z rumnu) (4).

Zwroty: »olejem (na-, po)mazać (a. pomazować); (po)mazanie (a. pomazowanie) olejem; olejem pomazan; olej pomaz(ow)ania« = oleo ungere Vulg; oleum unctionis Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (48;14;6;7): Inueni Dauid ſeruum meum: oleo ſancto meo vnxi eum. Nalazłem Dawida ſługę mego oleiem ſwiętym pomazałem iego. WróbŻołt 88/21; RejPs 68; LubPs T5; KrowObr 67, 81v [6 r.], 82v, 83 [2 r.], 85 [2 r.] (19); Ten oley pomázowánia/ będzie mi święty w narodziech ich. Leop Ex 30/31, Lev 8/2, 10, 11, Luc 7/46; RejZwierz 107; BibRadz Lev 8/2, 10, 12; OrzRozm F3v; BielKron 33v, 37v [3 r.], 156v, 162; OrzQuin P3; SienLek 56 [2 r.], 62v, 126, 143v, 160v, 192v; Nie lékárſkim tedy oleiem/ ále duchownym [apostołowie] mázáli BiałKat 381v, 243v [4 r.], 381v [2 r.], 383v [2 r.]; KuczbKat 230, 245; WujJud 169; HistHel C4; BiałKaz M4v; miedzy ktorymi środki/ ieſt też Oleiu Swiętego mázánie/ ktore Pan Iezus Chriſtus vſtáwił KarnNap E3v; SkarJedn 347; SkarŻyw 193, 203, 278, 298, 347, 388; LatHar 648, 649, 678; WujNT 429, Iac 5 arg, s. 795, Cccccc2.

»olejem smarować« (11): Izali [Chrystus] Biſkupom głowę y ręce kiedy oleiem ſmárował? KrowObr 129v, 11v, 82v [2 r.], 83v, 84v, 85 (11).

Wyrażenia: »olej balsamowy« = balsam (1): Nie ták ieſt wdźięczny oléy bálſámowy [unguentum Vulg Ps 132/2] Swiéżo wylany ná włos Aronowy KochPs 196.

[»ostateczny olej« = Ostatnie Namaszczenie: ábyſmy ze wſzelką ochędożnoſcią tam prześć mogli/ Oſtátecżnego Oleiu S. pomazania vżywamy. HerbOdpow Nnv.]

»olej święty, poświęcony; olej święcić; oleju święcenie« = unctio Murm, Mymer1; oleum sanctum Vulg [szyk 35:18] (47:3;1;2): Murm 130; Mymer1 8; WróbŻołt H3, H4, 88/21; RejKup m5v; KromRozm I L4; KromRozm III K7v; Dawidá com fobye nálazł ſłużebniká wiernego/ Ktoregom oleiem ſwiętym wdzyęcżnie ſobye pomázał LubPs T5; Przeto kiedy pierwſzy Oley ſwięćićie/ iáko wy mowićie: tedy ty ſlowá do Oleiu mowićie. KrowObr 81, 81v [2 r.], 84, 84v [3 r.]; OrzRozm F3v; Oſtátniego pomázánia/ to ieſt Oleiá ſwiętego nie przyimuią BielKron 462, 33v [2 r.], 37v [3 r.], 74, 156v, 162; OrzQuin P3; Nie mamy náſzym wymſłem [!] ludzkim: gárdźić thą Swiątośćią Oleiu świętégo BiałKat 381v, 381v, 383v [3 r.]; KuczbKat 230, 245; WujJud 169; BiałKaz M4v; KarnNap B4v, E3v, E4; SkarJedn 347; SkarŻyw 203, 278, 298, 388, 473; GrabowSet Q2; LatHar 648 [2 r.], 649, 678, Aaa7v; WujNT Iac 5 arg, s. 795.

»żegnany (a. pożegnany) olej; oleju przeżegnanie« [szyk 3:1] (3;1): KromRozm I L4; Krolowa Perſka iego ſławą wzbudzoná/ o pożegnány oley do niego poſłáłá/ y zá wielki dar od niego odnioſlá SkarŻyw 31, 31 marg, 193.

Szeregi: »olej i balsam« (1): [krzyżmo] ktore z Oleiu y z Bálſámu iáwnym y poważnym Biſkupim poświęcenim ſpráwione bywa. KuczbKat 150.

»krzyżmo i (a(l)bo) olej« [szyk 7:2] (9): KromRozm III K7v; KrowObr 80v, 81 żp, Tt; BiałKat 243v; WujJud 169; oley ábo krzyżmo exorcyzowáne/ na wżywánie [!] imienia Boſkiego táką moc ma: iſz nie tylko goráiące grzechow oſtátki czyści/ ale teſz y dyabły/ odpądza. SkarŻyw 278, 278 [2 r.]. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»maść i (albo) olej« [szyk 3:2] (5): A gdy go ná pokoy vwiodł/ rzekł: To mowi Pan Bog/ pomázałem cię ná kroleſtwo Izráelſkie/ [...] y wylał onę máść albo oley ná głowę iego BielKron 86, 33v marg; SienLek S[ss]4v; RejPos 348v; WujJud 167v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»mazidło albo olej« (1): Potym Zwon omywaćie wodą y oćieraćie/ á ku temu tzterzy Pſálmy ſſemrzećie/ y mazidłem albo Oleiem wewnątrz ſterzy krzyże/ a zewnątrz ſiedm krzyżow/ tzynićie y ſmaruiećie. KrowObr 103.

Przen [czego] (8): Ale [Adam] oleiá miłoſierdzia wołáiąc prośił w padole tego ſwiátá HistRzym [89]v; RejPos 293.
Zwroty: [»olejem mazać« cf wyżej »olejem mazać« BiałKat 381v.]

bibl. [Ps 44/8 i Hebr 1/9] »pomazać, pomazan, pomazanie olejem wesela (a. wesołości, a. łaski, a. radości, a. sprawiedliwości, a. wonności)« = ungere oleo exsultationis a. laetitiae Vulg [szyk zmienny] (4:1:1): y daley mouy pomazal czyą bog bog [!] twoy oleyem ueſela nad thouarzyſſe twe PatKaz III 112v; W opuſſcyáłey ſtárośći moyá nędzna głowá/ Oleyem łáſki twoyey będzye pomázaná [senectus mea in misericordia uberi Vulg Ps 91/11] LubPs V2, M3; CzechRozm 181v; CzechEp 217; LatHar 560.

c. Prawdopodobnie farba olejna (1): Trzebá piękny poſąg wywieść pod oley robiony/ Według cerklá rozmierzony/ pęnzlem ozdobiony. KlonŻal D3v.
2. Specyfik o konsystencji podobnej do oleju, sporządzony z roślin nieoleistych lub innych substancji metodą wyciskania, odparowywania itp.; używany do celów leczniczo-kosmetycznych (5): Napełnić ſklenicze kwieciem wonnem [...]/ potym poſtawić na mieſtcze wilgotne [...] á niechay thak ſthogij mieſiąc albo dwa iżby ſie kwiecie roſpuſciło w wodę, potim zlać tę wodę do inej ſkenicze [!] á zathkać wierzch dobrze miechierzyną albo pergaminem, á na ſlończu poſtawić/ bo ſtąd ſie zgeſtnieie na oley. FalZioł II 2a; Gdi zawiążeſz wainſtan wchuſtę á do wilgotney piwnice zawieſiſz/ á podſtawiſz pod to czo ſklanego iżby w to ſniego oley kapał FalZioł III 39b.

W połączeniu z nazwą [w tym: ai (1), z + G sb (2); olej + nazwa (2), nazwa + olej (1)] (3): thak woda s ſthępuie na doł do garncza ſpodniego ſtych zioł/ iakoż tak działaią oleie wonne, z rozmarinu y z inſzych wonnych rzecży FalZioł II 2a; Zołthkowy oley/ ná Rány SienLek 161 marg, 161.

3. Ropa naftowa (2): Petroleum. Ieſt oley kthori idzie z kamienia FalZioł II 23v.
Wyrażenia: »opoczysty olej« (1): Petrolium, oleum quod e petris naturae sponte fluit, Opoczyſty oley/ ſam z ſwego przirodzenia z opoki płynąci. Mącz 296c.

[»olej skalny«: Oley ſkálny/ Petroleum zową/ niektorzy Naphta. SienHerb K4v.]

Synonimy: 1.a. oliwa; 2. wodka; 3. nafta, petroleum.

Cf [OLEJEC], OLEJEK

JDok