1.
Płynny tłuszcz otrzymywany z owoców drzewa oliwnego;
oleum HistAl, Vulg, PolAnt, Calag, JanStat, Cn; olivum Murm, Mymer1, PolAnt, Cn; olea Calep (444):
Murm 161;
Mymer1 41;
wley trzy łyſzki oliwy albo więczey á tym pomaży żywot paniey FalZioł I 11a;
ſtych zioł z ocztem á z oliwą ſałatę prziprawić FalZioł I 98b;
Wezmi dwa funty oliwy, włoż w nię trzydzieſci kwiatków Lilijey [...]/ poſthaw w cieniu zawiązawſzy. FalZioł II 22v;
Też vcżyń plaſtr z prochu tego to korzenia [Reuponticum]/ z oliwą/ á z woſkiem FalZioł III 11b;
Oliwa ieſt dobra żołądkowi dla mierney cierpnoſci kthorą ma w ſobie FalZioł III 22c;
Druga oliwa ieſt ktorą biorą z drzewa iuż dobrze dozrzałego/ á ta oliwa ieſth miernie ciepła y odwilżaiącza FalZioł III 22c;
lepſzy ieſt [kleszcz] piecżony niżli warzony, ieſzcże lepſzy ſmażony w oliwie FalZioł IV 41c,
+6b [2 r.],
I 1d,
2c,
d [2 r.],
9b (
202);
A gdy poznał iż drugiego roku oliwa nie miała obrodzić ktorej przeſzłego roku doſić było. Tedi zimie poki ieſzcże oliwy do ſić było, [...] barzo tanie nakupił BielŻyw 2,
2;
GlabGad K;
LibMal 1546/113;
Niektorzi też z iego ricerzow lizáli trawę/ drudzi pili oliwę á niektorzi pili ſwoy właſny mocż HistAl H5;
KrowObr 123v;
Leop Num 11/8;
Flaſza czenowa do ocztu Flaſza druga czenowa do Oliwi WyprKr 117,
120;
Przy Skopie theż oddaſz ofiárę twą śniedną dwie częśći dźieſiąći mąki czyſthey nágnietáney/ z trzećią częſćią Hinu oliwy. BibRadz Num 15/6;
gdym miał thák wielką obfitość wſzego/ iákoby też y ná drogách było másłá pełno/ á z opoki oliwá płynęłá. BibRadz I 283d marg,
Gen 35/14,
Lev 23/13,
Num 7/37,
43,
49 (
24);
BielKron 262,
446;
Oleum, Oliwá/ oliey który z drzewá płynie. Mącz 261c,
192b,
193a,
261c [3 r.],
262d [2 r.],
478b;
Sáme też Centorzyą wwinie wárzyć z oliwą/ á ná chore mieſtce przykłádáć. SienLek 62;
Láyno wroble z oliwą ſtárſzy/ w vcho wley/ będźie świędźieć/ ále ćierpieć trzebá. SienLek 77v;
Albo oliwę zágrzawſzy z winem/ máczáć wtym báwełnę/ á ćiepło ná mieſtcá bolącé przywijáć. SienLek 123v;
Roztoṕ żywicę woſk y oliwę ſpołem/ á pothym wſyṕ kádźidło y s koźiorożcem/ przecadź á przykłáday. SienLek 146,
38v,
40,
46v [2 r.],
47v,
61 (
72);
W koſciele Sálomonowym to wiemy iż Oliwę lali do lamp ktore ſtały ná ſwiecżnikoch RejAp 90v,
90v,
151,
152v;
iako też ono co Oleum/ oleiem przekłáda [...] miaſto tego coby miał przełożyć/ oliwą BudBib b2;
Záś ieſli przynieſieſz dar obiáty piecżony wpiecu/ (tedy ma być) plácek zbiałey mąki/ przáſny/ oliwą rozmieſzány BudBib Lev 2/4;
Y nápełnią ſię gumná zbożem/ á opływáć będą práſy moſzcżem y oliwą. BudBib Ioel 2/24,
Ex 29/40,
Lev 2/1,
2,
4,
5 (
48);
BudNT Matth 25/3,
4;
Oczko 26v,
32v;
SkarŻyw 103,
491;
Calep 475b,
[727]b,
1144b;
Samiż Apoſtołowie/ iáko ś. Márek nápiſał/ chore oleiem pomázowáli: ktorzy cyrulikámi/ y bálwierzámi nie byli/ y pewnie to wiedźieli/ że ſámá oliwá ćięſzkich chorob nie lecży. LatHar 648;
WujNT Luc 7/46,
16/6,
Apoc 6/6,
18/13;
Kámień oliwy [olei olivae unus lapis JanSta 1049]/ zá cztérdźieśći groſzy. SarnStat 274.
oliwa do czego (2): Záś vrząd Eleázará ſyná Aharoná ofiárowniká/ oliwá do świecżniká/ kádzenie zwonnych zioł obiáta vſtáwicżna y oliwá námázywánia BudBib Num 4/16, Ex 25/6.
oliwa z czego (1): Omphacinum oleum, Oliwá z niedoźrzáłych oliwek. Mącz 263d.
oliwa ku czemu (4): Wonne theż źiołá/ y Oliwę ku przypráwieniu kágáńcow/ y máśći/ y vcżynieniu Kádzidł naiwdzięcżnieyſſey woni. Leop Ex 35/28; Thákże lichtarz ku świeceniu z naczyniém iego/ Lámpy iego/ y Oliwę ku świeceniu. BibRadz Ex 35/14, Ex 35/8, Num 4/16.
W połączeniu z nazwą (1): Wezmi gębki modrzewowey ſtharthey na proch zmieſzayże ią z oliwą ktorą zową Tartarum (w aptecze naydzieſz) FalZioł III 3c.
W połączeniu szeregowym (1): Oto ia poſyłam wam zboże/ y moſzcż/ y oliwę/ że ſię náſyćićie BudBib Ioel 2/19.
W porównaniach (3): A nátrzy ſie iáko gorzałką á oliwą á mydełkiem roſtropną powſcięgliwoſcią RejZwierc 162, 162; Kiedyż tedyż ná wierzchu ſpráwiedliwość bywa: Iák oliwá z vkropem pomieſzána wſpływa KlonWor 73.
W charakterystycznych połączeniach: nalać (wlać, przylać) oliwy (24), napić się, przyczynić (10), przyłożyć (6), włożyć (2), wziąć (36); oliwę kupować, rozgrzać, wyżąć; nagnietać (nagnietany) z oliwą (10), rozpuścić (3), stłuc (stłuczony) (14), uczynić [co] (8), zetrzeć (utrzeć) (4), zmieszać (namieszać, przymieszać, rozmieszać, (roz)mieszany) (47); omyć w oliwie, rozpuścić (2), (na-, u)smażyć ((przy)smażony) (16), warzyć (warzony) (28); oliwa ciepła (2), dobra, droga, stara, świeża.
Zwroty: »oliwą namazać (
a. (o)mazać,
a. pomaz(ow)ać (się)), (po)mazany« =
ungere (
se)
oleo,
unctus in oleo PolAnt;
oleatus Mącz [
szyk zmienny] (
8:
2):
Vcżyń cżopek z prreſnego [!] miodu [...]/ A potym omazawſzy oliwą/ wetkni dziecięciu w zadek FalZioł V 38v,
I 26b,
76c;
BibRadz Mich 6/15;
olearis cotes, Oſełki które oliwą pomázuyą. 261c, 261c; SienLek 92;
tedy będzie ofiárowáć ná ofiarę dziękowną plácki przáſne [...]/ y kreple przáſne/ oliwą mázáne BudBib Lev 7/12;
cżárty mnogie wypądzáli [apostołowie]/ y wiele chorych oliwą mázali/ á vzdrawiáli. BudNT Mar 6/14[13],
Iac 5/14.
»tłoczyć oliwę« (1): będźieſz tłocżył oliwę [calcabis olivas]/ ále ſię ią nie pomáżeſz BibRadz Mich 6/15.
»oliwę zbierać; zbieranie oliwy« = olivare Mącz, Calep [szyk zmienny] (5:1): Olivo, Zbieram oliwki y oliwę. Mącz 261c, 261c, 262d; Oleitas – Czas ktorego oliwę zbieraie. Calep [727]b, [728]a [2 r.].
Wyrażenia: »oliwa prosta, pospolita« [
szyk 1:
1] (
1:
1):
Natychmiaſth baba omywſzy palcze w Lilijowym/ albo w Migdałowym oleyku/ albo też w proſtey oliwie: Ma leguchno nogę ktorą ſie dziecię pocżęło rodzić: zaſię w matkę wepchnąć. FalZioł V 21c,
III 3c.
»ziemia oliwy i miodu« (1): Bo Iehowa Bog twoy wiedzie ćię do ziemie dobrey/ [...] Do ziemie zboża/ y ięcżmieniu y winá/ y figi/ y gránatow/ do ziemie roſkoſzney oliwy/ y miodu [terram olivae olei et mellis]. BudBib Deut 8/8.
Szeregi: »olej(ek), (albo) oliwa« [
szyk 4:
3] (
7):
Popioł z mięſa albo z wątroby iego [osła]/ z oleiem albo z oliwą dobry na rany gdy ſie od zimna mięſo roſpądza roſpada. FalZioł IV 4c,
I 46a,
73b,
III 38d,
IV 45d;
SienLek 178;
Calag 371b.
»(ani) oliwa i (a, albo, ani) wino« = oleum et vinum PolAnt, Vulg [szyk 4:3] (7): Y przyſzedſzy záwiązał [Samarytan] rány iego/ á nálawſzy oliwy y winá/ włożył go ná bydlątko ſwe/ y wiodł do goſpody BibRadz Luc 10/34; RejAp 59; BudBib 2.Par 32/28; [lipa mówi:] Ani mię zá to winem/ áni póy oliwą: Buyné drzewá nalepiéy ddżem niebieſkim żywą KochFr 93; Calep 1144b; WujNT Luc 10/34, s. 237.
W przen (1): Dał im [Pan] obfitość oliwy s kámieniá twárdego/ Aby w tym iáwnie vználi moc y dobroć iego. LubPs gg4.
Przen (1):
A ták ſluſznie Pan tákie wierne ſwoie tymi ſwiecżniki oliwą naprawione zwáć racży RejAp 90v.
a)
[O Matce Boskiej:
Wyrażenie: »oliwa miłości«: Sdrowasz czÿcha olÿuo miloſczÿ Maria matko boſkÿej mÿloſczÿ TekstyPol 139.]
a.
Oleje święte (w Starym Testamencie: wonne olejki służące do rytualnych namaszczeń);
oleum PolAnt (9):
á (on) wylał oliwę ná głowę iego/y rzekł mu/ To mowi Iehowá Bog Izráelow/ Pomazałem ćię (ábyś był) krolem nád ludem Iehowj nád Izráelem. BudBib 4.Reg 9/6,
1.Reg 16/1.
Zwrot: »oliwą mazać, smarować, mazanie; oliwa namazywania (a. pomazowania)« = oleum unctionis PolAnt [szyk zmienny] (1:1:1; 4): Mazanie oliwą albo ſlinamy to nie ieſt zuſtawy bożey/ tocz nie pomoże a też ſnacz nie zaſkodzy bo to nie ieſt zroſkazania bożego. SeklKat V2; Izali im [Chrystus apostołom] ręce ná krzyſz oliwą ſmárował? KrowObr 125, 67v; BibRadz Num 4/16; ná ktorego [oſiarownika wielkiego] głowę lano oliwę/ námázywánia BudBib Lev 21/10, Lev 21/12, Num 4/16.
2.
bot. Olea europaea L. (Rost); oliwka europejska, drzewo z rodziny oliwkowatych (Oleaceae);
oliva Vulg, PolAnt, Cn (33):
Vkładł ſie pod Oliwą/ támże zoſtał ná noc RejWiz 176v;
Vderzyły niewiáſty ſzefelinem ktory Minerwá nośiłá/ wyroſłá oliwá/ znák dobry pokoiá y żywnośći. BielKron 27,
24v,
27 [2 r.],
50v;
Mącz 262d;
BiałKat 66;
Calep [727]b,
[728]a;
gdy drzewá w leśie krolá obieráć chćiáły [...] figá y winna máćicá y oliwá krolem być niechćiáłá/ boiąc ſię ſwey ſłodkośći y tłuſtośći vtráćić SkarKaz 80a.
W porównaniach (10): OpecŻyw 182v; LubPs N5; Leop Eccli 50/11; Dáley powieda Pan o tych wyznáwácżoch wiernych tych dwu zakonów ſwoich: Iż tácy ſą iáko dwie oliwie ſtoiące przed máyeſtatem Bożym RejAp 90v; Iáko piękna oliwá wywyſzſſyłám ſię w rownym polu BudBib Eccli 24/15[19], Eccli 50/10[11]; A ia/ iáko oſobliwy W domu páńſkim krzak oliwy/ Kwitnąć będę [Ps 51/10] KochPs 78 [przeład tego samego tekstu LubPs, SzarzRyt]; Synowie cnotliwi do ſtołu śiądą/ á drzewu oliwy podobni będą. ArtKanc N13v; LatHar 410; SzarzRyt A4v.
Zestawienia:
[»oliwa czeska«:
Oliwá Cżeſka/ Olea Boemica. SienHerb K4#v.
][»oliwa murzyńska«: Gumi Eiemi/ ieſt lipoſok oſobliwy z Oliwy Murzyńſkiey SienHerb I4#v.]
[»oliwa ogrodna«: Oliwá ogrodna/ Olea ſatiua, ſiue hortenſis. SienHerb K4#v.]
»płona, dzika, leśna oliwa« = oleaster Mymer1, BartBydg, Calep, Cn; silvestris oliva BartBydg (2:1:1): Mymer1 20v; Oleaster, dicitur silvestris oliva, plona oliua BartBydg 101b; Calep [727]b [2 r.].
Przen (8):
RejAp 89v;
Ci ſą dwie oliwie/ y dwá świecżniki/ (ktore) przed Pánem ziemie ſtoią BudNT Apoc 11/4;
WujNT Apoc 11/4.
a)
bibl. Naród wybrany i w przeciwstawieniu do niego – poganie (5):
Pan był wezwał imię twoie oliwą gáłęźiſtą/ piękną/ rodzáyną/ y wdźięczną BibRadz Ier 11/16;
WujNT Rom 11/24 [2 r.].
Zestawienie: »oliwa płonna« [szyk 1:1] (2): Abowiem ieſliś ty ieſt wyćięty z oliwy z przyrodzenia płonney/ á przećiwko przyrodzeniu ieſteś wſzczepion w práwą oliwę: iákoż dáleko więcey ći ktorzy ſą według przyrodzenia/ będą w właſną oliwę wſzczepieni? WujNT Rom 11/24, Rom 11/17.
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}