Największy instrument muzyczny składający się z klawiatury, pomp powietrznych, uchwytów rejestrowych i piszczałek, z których każda wydaje odmienny dźwięk określonej wysokości i barwy; w XVI-wiecznych przekładach Biblii: harfa, cytra, piszczałka; organum Murm, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Cn; harmonia, pneumatica Mącz (41): Tam [w niebie] ieſt zawżdy pewné pienijé ij weſelé tamo brzmią organy ſlodkimi gloſy OpecŻyw 3v; Orgarius, qui facit organa, eyn orgelmacher. Co orgány dzyała. Murm 182; Pieniem rozmáitem z orgány wołayćie doniego/ biyąc wezwony ná czeſć á náchwałę iego RejPs 219v; Iako Panv Bogo [!] ſłużyċ A yaka wniem nadzeye mieć Niewzwony ani worgany Iedno w yego Swiente rany RejKup X, i6, k8, t6; Do kthorey Mſzy máło przed tym Witellianus Papieſz ſpiewak/ iáko onim piſzą/ Orgány y Muzykę przydał KrowObr 198v, 115v, 242; Rozno bęcżą orgány/ gdy ſłábo dmą miechy/ Nie będzye z nich nalepſzy miſtrz miał nic pociechy. RejWiz 119v; Tłuką dzwony/ ſpiewáią/ kropidły macháią/ Kurzą piſzcżą w orgány/ niſko ſie kłániáią. RejWiz 181; RejZwierz bbv, 105; BibRadz Am 6/5; ten [papież Witelianus] vſtáwił w kościele ſpiewánie z orgány (marg) Orgány [Organ BielKron 1551 73 marg]. (–). BielKron 166v; [żona króla Aleksandra] miáłá ſwoię kaplicę obycżáiem Ruſkim/ ále przed orgány vćiekáłá s kośćiołá zowąc ie dudami. BielKron 401; Canthes organorum fistulae, piſzczele v organ Mącz 34b; Pneumatica, orgány które przes nádymánie bywáyą pobudzone. Mącz 307c, 129a, 268c [2 r.]; Y orgányć nadobne pozłoćiſthe będą/ y nadobnie piſzcżą kiedy ie dobrze vmiárkuią/ ále iáko ſie theż roſtrzęſą á rozgłobią z onego porządku ſwego/ to też iuż będzie więcey ſápu á kołátu niżłi cudnego piſkánia. RejZwierc 71; SkarŻyw 309; PudłFr 39; y ztąd w nieśióná ieſt muzyká do kośćiołów/ y ták poſtánowióná/ áby ludźie ku nabożeńſtwu pobudzáłá: czego ták dálece ći nowi prorocy niebaczą/ którzy mniémáią/ że to wſzyſtko wtániec kiedy orgány ſłyſzą/ y tym kośćioły porządné ludźióm proſtym hydzą KochWr 38; [ten był oycem ká⟨ż⟩dego báwiącego ſię Arfą (marg) Niektorzy przekłádáią Orgány/ ále to słowo Greckie á rozumie ſie orgánon nacżynie. (–) y piſzcżałką. BudBib Gen 4/21]. [Cf Poczynaią ſie kxięgi pſalmow ktore z Greckiego Láćinnicy Pſalterium zową/ po ſwemu Organum/ Zydowie Náblath/ Polacy z Cżechy Zołtarz. Leop AAa.]

W połączeniach szeregowych (8): Trąbami ij organy/ bębny ij téż zwony/ gęſlami/ ſkrzipitzami ij wſſytkim nárzędem/ takież wſſech ſwiętych piénijm ij gloſem anielſkim/ ciebie dóſtoyno chwálitz dziéciątko z matuchną. OpecŻyw 19v; FalZioł V 51v; RejPs 144v, 219; Chwalcye go w hucżne bębny w ſtruny y w orgány/ Wyznawáyąc iż to yeſt Pan nád wſſemi pány. LubPs gg, gg marg; Tez niebedzie rzecż niepoććiwa ſpiewanim y arfam/ organami albo lutnią ochładzać vmysł KwiatKsiąż P2v; Chwalćie Páná bębnem y piſzcżałką: chwalćie go ná ſtrunách y ná orgániech [in chordis et organo]: chwalćie go ná cymbalech dobrze brzmiących (marg) Pſalm 150. W wirſzu 45. (–) ModrzBaz 55v; [o Orgániéch/ y o innym nacżyniu gędźienia. [...] von den Orgelen/ und ſaitten ſpil. Dict 1566 F4; Ale tylko iedno ieſt nabożeńſtwo [...] Nie w Muzyce dzwonow/ Organ/ trąb/ ſpiewakow rozmáitych GilPos 100].

W charakterystycznych połączeniach: organy rozno bęczą, brzmią, grają, nadobnie piszczą; w organy, na organiech chwalić, grać (zagrać) (6), piszczeć; organy czynić, działać, słyszeć.