Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [OSADOWNIK]

Następne hasło: OSADZAĆ SIĘ »

OSADZAĆ (47) vb impf

o oraz drugie a jasne; -så- (37), -sa- (8); -sa- GliczKsiąż, BielSat, BielSjem, SarnStat (2); -så- : -sa- Mącz (3:2), VotSzl (1:1).

Fleksja

indicativus
inf	osådzać
praes
	sg	pl
1	osådzåm
2	osådzåsz
3	osådzå	osådzają

praet
	sg		pl
3	m	osådzåł	m pers	osådzali

imperativus
	pl
1	osadzåjmy

conditionalis
	sg		pl
3	m	by osådzåł	m pers	by osådzali

impersonalis
con		by osådzåno
participia
part praes act		osådzając

inf osådzać (10). ◊ praes 1 sg osådzåm (3). ◊ 2 sg osådzåsz (1). ◊ 3 sg osådzå (9). ◊ 3 pl osådzają (5). ◊ praet 3 sg m osådzåł (4). ◊ 3 pl m pers osådzali (1). ◊ imp 1 pl osadzåjmy (2). ◊ con 3 sg m by osådzåł (5). ◊ 3 pl m pers by osådzali (3). ◊ impers con by osådzåno (1). ◊ part praes act osådzając (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w. s.v. osadzić.

Znaczenia

1. Zakładać, budować (6)
- W przen (2)
- a. [O gniazdach i siedliskach ptasich]
2. Zaludniać, zasiedlać, zapełniać (24)
- W przen (7)
3. Osiedlać, lokować, umieszczać (8)
- a. Obsadzać (1)
4. Umieszczać na stanowisku, na urzędzie (5)
5. Obwarowywać, umacniać (1)
6. Oprawiać (2)
7. [Ogradzać]
*** Bez wystarczającego kontekstu (1)

1. Zakładać, budować [co] (6): BielKron 25; Iuſz wgranicách Kſiążętá grunty odeymuią/ A Wſi/ Miaſtá/ y Młyny/ gwałtem oſadzáią. WierKróc A3v; GórnRozm L4v; Lech Napierwſzi Monarcha/ ktori thu naprzod to Panſtwo oſadzal/ bel Panem dobrem/ y laſkawem Poddanem ſwoim PaprUp A4.

W przen (2): (marg) Pokorá czyni mądrego. (–) y tám mądrość ſtolice ſwoie oſadza/ iáko mowi ś. Iákub/ gdźie táka pokorá y mierność przemieſzkiwa. SkarKazSej 661b; Rozum przjrodzony kroleſtwá y Rzeczypoſp: bez kápłáńſtwá nie oſadza. SkarKazSej 678b marg.

a. [O gniazdach i siedliskach ptasich: (nagł) Iáko nowe gołębińce oſadzáć. (–) [...] im więcey ich [gołębi] z pierwu w gołębiniec naſádźiſz tym ony rychley koyce nápełnią/ á nalepiey oſadzáć kśiężycá Lipcá Cresc 1571 585.]

2. Zaludniać, zasiedlać, zapełniać; frequentare Mącz [w tym: co (23)] (24):

osadzać kim (10): Ale cżárt [...] zazdroſcią poruſzon/ áby Pan Bog przybytkow niebieſkich s ktorych wypędzeni ſą imi [Ewą i Adamem] nie oſadzał/ [...] pokuśił ſie pirwey o nię BielKron 1v; Oſádzał bráńcy źiemię Polſką Boleſław/ ktorzy ſiali y oráli po wſiách puſtych. BielKron 349v, 338v; Locum aliquem frequentare, Ludźmi oſádzáć/ Budówáć. Mącz 136d; OrzQuin Z4; gdyż on [Bóg] chce áby on dom iego ſwięty/ á ony obfite páłace iego były nápełnione/ s kthorych ſtrąćił cżártá márnego: á pogánmi/ á roſlicżnemi narody roſkazał oſadzáć ony páłacze á ſthoły ſwoie. RejPos 159v, 160; RejZwierc 56; PaprUp H; PowodPr 9.

osadzać czym (2): RejZwierz 60v; PaprPan Ddv. Cf W przen.

osadzać na czym (1): RejWiz 38. Cf W przen.

W przeciwstawieniu: »osadzać ... pustoszeć« (1): Możeſz mi wierżyć/ iżby Polſká dáleko bogátſza byłá/ gdyby miáłá miaſt więcey/ ále nie ták żeby ná wolę [!] Krolewſkie poddáni Szlácheccy vćiekáć mieli. Tákby niechay oſadzano/ iákoby indżiey nie puſtoſzáło. GórnRozm L4v.

W połączeniu szeregowym (1): kroleſtwá/ páńſtwá/ myáſtá/ wsi/ yákoby zácżynáć y ſtáwić/ oſádzáć myano/ nye dokłádáyąc ſie rzemyęsnikow. GliczKsiąż G6.

Zwrot: »osadzać pustynie, puste pola« [szyk zmienny] (2:1): Rządził tho ſtádo Páńſkye/ ktożby dobrowolnie/ [...] Twárde mieyſcá opatrzał/ oſadzał puſtynie RejWiz 71v; BielKron 340v; Iużby ſie ſtáráć mogli [Polacy] áby puſte polá/ Oſadzáli/ á ſnádnie/ bo tám dobra rola. RejZwierc 247.

Szeregi: »budować i osadzać« (1): Pan Ieruzálem wiernych ſwych buduie y oſadza LubPs ff2v.

»osadzać i rozmnażać« (1): Abowiem dwoie on [Bóg] kroleſtwo ſwoie oſadzáć y rozmnażáć racży: Iedno ono niebieſkie/ gdzie ieſt ſwięty Máyeſtat iego [...]/ A toć ieſt to Kroleſtwo drugye iego [...]/ ktore tu ſobie mnożyć á rozſzyrzáć ná tey zyemi racży. RejPos 53.

W przen (7): Gdyż [Bóg] roſkazáł [!] rodzicom co przed námi byli/ Aby ku iego chwale tu ſwiát oſádzili. Acżkolwiek y ći [księża] przedſię doſyć oſadzáią/ Ale gdzyeś ná przedmieściu gdzye ich máło znáią. [...] Dybie kątem omácmie iáko w leſie záiąc. Gdy ſie boi Puhacżá á ſámice ſzuka/ Tákież náſz miły pater gdy w vlicy kuka/ Aby mu ſie Gżegżołká gdzye w kącie ozwáłá RejWiz 38, 70; ZAcni to záwżdy ludzye/ byli Herburthowie/ Y rzadko puſtki ználazł/ miedzy nimi w głowie. Pilnie ią oſadzáli/ cnotą á bácżnoſcią RejZwierz 60v; RejPos 15v, 53v; PaprPan Ddv; KlonWor 41.

3. Osiedlać, lokować, umieszczać [kogo] (8): bo ſie iuż thám [w Ieruzalem] byłá roſciągnęłá moc y zwirzchność Rzymſka/ kthora y dziś włada wſzędy po wſzemu ſwiátu/ á rozſzyrza/ á mocno oſadza mieſzcżány ſwoie. RejAp 93.

osadzać na czym (2): RejPs 216; Kmiećiá nie oſadzáć ná roley ktory rolnych robot nie vmie GostGosp 30.

osadzać w czym (4): racz mily panie nas vczynic teſz kxiązęty wonem kxięſtwie w ktorem ty oſadzaſz ony ktorzy ſie tobie nawſſem podobaią. RejPs 69; WIdząc wielkie złodzieyſtwo przes łotry Cygány/ Oſádzaymy ie w polách od Tátárſkiey śćiány. BielSat L4 [idem] BielSjem 27; VotSzl B.

a. Obsadzać [kim] (1): Tedy on [król eiptski] wſzedſzy do miaſt Ptolemáidſkich/ wſzędzie oſadzał służebnemi/ y ſtraſz zoſtáwował [ponebat exercitus in custodiam]. BudBib 1.Mach 11/3.

4. Umieszczać na stanowisku, na urzędzie (5):

osadzać kogo (2): A gdźie Wóytá z Przyśiężniki Teutonico iure oſádzáią SarnStat 1276. Cf osadzać kogo na co.

osadzać kogo na co (1): ná który czás będą mogli [wojewoda i starosta] ná ſwé mieyſcá ludźi ośiádłé/ mądré/ y w Práwie vczoné oſádzáć [poterint vice sua surrogare JanStat 456]. SarnStat 911.

osadzać co kim (3): Nuż przyiáćioły ſwymi rádęby oſadzał MycPrz I B3v; BAdźcieſz wdzyęcżni od Bogá iego łáſki ſwiętey/ Ze ty kráie oſadza zacnemi Kſiążęty PaprPan H4; Iednoby tego pilno trzeba ſtrzedz y doględáć częſto/ áby Pánowie Stároſtowie vkráinni/ ieſliby ktorzy ná Roty bráli/ ſługámi ſwoimi á zwłaſzczá drobnieyſzymi/ kuchárzmi / myśliwcámi/ etc. pocztow nie oſadzáli VotSzl E4v.

5. Obwarowywać, umacniać; munire (aliquid) Mącz, Cn; firmare locum praesidiis, praesidium in civitate collocare a. civitati imponere Cn (1): Munio, Obroniam/ vtwierdzam/ Oſadzam. Mącz 237a.

6. Oprawiać; distinguere Cn [co czym] (2): Dactylotheca, Gemma, Perłá/ którą złotem oſadzáyą/ álbo w pierſcień wſadzáyą. Mącz 77a; Obnecto, id est, obligo, Obowięzuyę/ ze wſząd oplatam/ obwodzę/ oſádzam. Mącz 244b.

7. [Ogradzać [czym]: Bo iedni ie [ogrody] przekopámi okopuią/ drudzy płotmi z kolá y chroſtu vplećionymi: drudzy záś oſadzáią tarnim/ álbo iákim inſzym drzewim Cresc 1571 142 (Linde).]

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Praetexo, id est prius facio, seu prius ordino, Naprzód ſpráwiam/ zrządam [!]/ álbo oſadzam/ zaſadzam. Mącz 453c.

Synonimy: 1. fundować; 5. obroniać, obwarowywać, utwierdzać.

Formacje współrdzenne cf SADZIĆ.

Cf [OSADZANIE], OSADZAN