![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
| « Poprzednie hasło: SADZICIEL | Następne hasło: SADZIĆ SIĘ » |
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}
SADZIĆ (153) vb impf
W inf -a- (35), -å- (1); -a- : -å- Strum (4:1); w imp a pochylone; w pozostałych formach -a- (75), -å- (17); -å- GroicPorz, SkarJedn, WisznTr; -a- : -å- BibRadz (6:1), BielKron (1:1), Mącz (10:1), BielSpr (2:1), BudBib (2:2), BudNT (1:1), SkarŻyw (1:7).
| inf | sadzić | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| indicativus | ||||||
| praes | ||||||
| sg | pl | |||||
| 1 | sadzę | sadzimy | ||||
| 2 | sadzisz | |||||
| 3 | sadzi | sadzą | ||||
| praet | ||||
|---|---|---|---|---|
| sg | pl | |||
| 2 | m | -ś sadził | m pers | -ście sadzili |
| 3 | m | sadził | m pers | sadzili |
| f | sadziła | m an | ||
| fut | ||
|---|---|---|
| pl | ||
| 3 | m pers | sadzić będą |
| imperativus | |
|---|---|
| sg | |
| 2 | sådź |
| conditionalis | ||||
|---|---|---|---|---|
| sg | pl | |||
| 1 | m | sadziłbych, bych sadził | m pers | bysmy sadzili |
| 2 | m | byś sadził, by sadził | m pers | |
| 3 | m | by sadził | m pers | by sadzili |
| f | by sadziła | m an | ||
| impersonalis | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| praet | sadz(o)no | |||||
| participia | ||||||
| part praes act | sadząc | |||||
inf sadzić (40). ◊ praes 1 sg sadzę (11). ◊ 2 sg sadzisz (5). ◊ 3 sg sadzi (30). ◊ 1 pl sadzimy (1). ◊ 3 pl sadzą (23). ◊ praet 2 sg m -ś sadził (1). ◊ 3 sg m sadził (11). f sadziła (2). ◊ 2 pl m pers -ście sadzili (2). ◊ 3 pl m pers sadzili (8). ◊ fut 3 pl m pers sadzić będą (1). ◊ imp 2 sg sådź (3). ◊ con 1 sg m sadziłbych, bych sadził (2). ◊ 2 sg m byś sadził (2), by sadził (1) Strum (2:1). ◊ 3 sg m by sadził (4). f by sadziła (1). ◊ 1 pl m pers bysmy sadzili (1). ◊ 3 pl m pers by sadzili (1). ◊ [impers praet sadz(o)no.] ◊ part praes act sadząc (3).
Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.
- 1. Umieszczać
(76)
- Przen (3)
- a. O osobach
(11)
- Przen (1)
- α. Mianować, obierać (6)
- b. Umieszczać sadzonki lub nasiona roślin w ziemi, rozmnażać sadząc (42)
- c. O rybach: wpuszczać do stawu (13)
- d. O sadzeniu kwoki na jajkach (4)
- 2. Opierać, zasadzać na czymś
(29)
- W przen (6)
- 3. Wydawać, przeznaczać
(29)
- a. Poświęcać; narażać
(27)
- α. Wykładać coś jako stawkę w grze lub zakładzie (5)
- β. Dawać pod zastaw
(3)
- Przen (1)
- a. Poświęcać; narażać
(27)
- 4. Kłaść, przykładać, przydawać (8)
- 5. Cenić, szacować
(6)
- a. O rzeczach materialnych (5)
- 6. Budować, osadzać, zasiedlać
(4)
- Przen (1)
- 7. Uprawiać (1)
- 8. [Zwrot: »bąki sadzić« = puszczać wiatry]
sadzić na co (1): Pożytki iego [karpia]. A Z grżbietha pacierze/ á z łuſki przełbicze: z klijem na bywełnę [!] ſadzą y przeſzywaią/ á tako rzecż ieſt thrwała y moczna FalZioł IV 41a.
sadzić na czym (1): Y węgierſkim ſſyćiem ſnadnie Mogł by to vſſyć nieżádnie Ale by ſnać cudnieyſſy był [kołnierzyk] Gdyby ná nim perły ſádził RejRozpr H3v.
sadzić przy czym (1): pátrz gdy wieniec wiją/ Ze poſpolićie ſádzą przy różéy leliją. KochFr 131.
sadzić gdzie (4): ku ktorey bronie rozumieſz nieprzyiaćielá przyciągnąć/ tám przednieyſze rycerſtwo ſadź z Namiothy BielSpr 8, 70v; A Konrad przećiwko nim Krzyżaki prowádźił/ Y nád głęboką Wiſłą przy Dobrzyniu ſádźił. KochProp 8; Pálás/ Iuno/ Beloná ich zábáwá byłá/ Tá przy boku krolewſkim záwſze ich ſádźiłá. SapEpit Bv.
sadzić z kogo [= spośród kogo] w co (1): Miłościwi Panowie! Rozumiemy to o WM jako o zacnych senatorzech, ktore Pan Bog a wezwanie Krola Pana naszego z ludzi brakując z owego pocztu szlacheckiego w tamten zbior Rady Koronnej sadzą, iż i wezwanie i powinowactwo swe wiedzieć a zawżdy pomnieć raczycie Diar 33.
sadzić komu (1): Biſkup [...] kápłanow ſwoich nábrawſzy ſłuſzbę Bożą wmieśćie ich onym poſtánowił/ páſterze im ſadząc/ y wſzytko porządnie ſtánowiąc. SkarŻyw [236].
sadzić gdzie (8): po pięci ziarn w iedno mieſcze ſadzą/ ſthądże rożdże wynikną/ ktore potim dla buynoſci roſcie wyſoko ku gorze FalZioł I 39c; BibRadz Gen 21/33; rolą dobrze vpráwiwſzy ſadzą ná zagony iáko cżoſnek álbo ſzáfran/ po trzy álbo cżterzy cżłonki rázem w źiemię wtykáią BielKron 276v; Cucumerarium, ogrodek w którym ogórki ſádzą. Mącz 70d. Cf Zwrot.
W połączeniach szeregowych (2): BibRadz Luc 17/28; táki pocżćiwy ſtanicżek [o małżonkach]/ ázaſz máło roſkoſzek ſwych nadobnych pomiernie vżyć może? [...] Iuż oboie grzebą/ ochędażáią/ opráwuią/ ſzcżepią/ ziołecżká ſádzą RejZwierc 32v.
W przeciwstawieniu: »siać ... sadzić« (1): A przetho ogrodniczi nigdy nieſieią cżoſnku iedno ſadzą FalZioł I 5c.
»sadzić sad« = plantare hortum PolAnt [szyk zmienny] (2): I dałem wam źiemię w kthoryieśćie nierobili [...]: Winnice też y ſády Oliwne ktorycheśćie nie ſádzyli [vineas et oliveta, quae non plantastis]. Leop Ios 24/13; BibRadz Gen 2/8.
»sadzić winnicę« [w tym: czym (= za pomocą czego) (1)] = vineam plantare Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (10): Leop Ios 24/13; BibRadz Gen 9 arg, 3.Esdr 4/16; Też áby nikt cudzym korzenim nie ſádził winnice/ áni nasienim ſiał roley BielKron 36v; Mącz 499d; BudBib 4.Esdr 16/44; niemáſz tego cżłowieká ktoryby winnicę ſadził/ á owocuby zniey nie vżywał. BudNT przedm a5v; LatHar 127; ktoż ſádźi winnicę: á z owocu iey nie pożywa? WujNT 1.Cor 9/7 [przekład tego samego tekstu BudNT, LatHar, PowodPr]; PowodPr 22.
sadzić do czego (5): Tákiégo Stáwu [zrobionego na rzece] Rybić nie potrzebá. Oprócz że byś w ónymże Stáwie Ryby chćiał miéć którychby w tych Rzékách nie było. Tedy ich z inąd muśiſz nábywáć/ á do Stáwu ié ſádźić/ A zwłaſzczá Kárpie/ Káráśie Strum O2v; lepiéy ſádźić Kárpiętá/ z oycámi do Sadzáwki. Strum P, O3, I3v, Q2.
sadzić w co (1): Który Staw ieſt ná Piaſku/ iuż ná to miéy báczność żebyś mniéy weń ſádźił niż w ów co ná dobrym grunćie. Strum P2.
»sadzić kurę, kokosz (na jajcach)« [szyk zmienny] (1:1): Gallinaria, Która kury ſádźi. Mącz 142b; Nadźwigam ſię tłomoczká, zbroie, y przyłbice; Ieſtći tám zárdzewiála w kącie, co w niey páni Dobrochowſka ſádziłá kokoſzy ná iáycach. CiekPotr 41.
sadzić w czym (3): RejKup X; Powyedzże mi yeſli byłá wnim powſćyągliwoſć y czyſtoſć? ktory ná yedzenyu/ pićyu/ y we wſſey ſwey woli nyetylko żywot/ ále y náukę ſwą ſádźił KromRozm I C; CzahTr L4v.
W porównaniu (1): Y teraz ile ſie tego ná káżdy dzień z mądrych głow rodzi/ tyleſmy zá to cnocie/ pięknoſći/ obycżáiom/ białychgłow powinni: bo ná thym Poetá poſpolicie/ iáko ná gruncie wirſz ſwoy ſádzi. GórnDworz Bb7v.
[sadzić na co: Są niektórzy co rzeczy boiowé ná ſczęśćié by ná koſtkę ſádzą/ wſzytko mu przypiſuiąc/ á tego niebaczą/ że SCZĘSCIE CIASNE MA MIEYSCE, GDZIE ROZVM PANVIE. CerGór 29.]
[W porównaniu: CerGór 29 cf sadzić na co.]
»sadzić na nadziei« (1): Plura ponuntur in spe quam in pecuniis, Wiele ſádzą ná nádzieyi niżli ná pieniądzách. Mącz 407d.
sadzić na co (2): Omnia ad voluptatem referre, Wſziſtko ná roskoſzy/ álbo bieſiády ſádźić. Mącz 124b, 350c; [ZbylPRozm A4].
[Ze zdaniem dopełnieniowym: Gdyż człowiek nim ſie więcey rzecżom przypátruie/ Tym ſie też w głowie iego coś więcey znáyduie. Abym ſwe młode látá ráczey w drodze trawił/ Niż ſie w oyczyſtym kráiu prożną rzecżą báwił. Wolę ia pocżćiwy zbior Oycá ſwego ſádźić/ Ná to/ ábym świát widźiał/ niż go domá ſtráćić. ZbylPRozm A4.]
sadzić na co (13): [święci] ná ośięgnienie nie widomey oney korony/ wſzytko co mieli ſadzili/ máiętność/ sławę/ zdrowie/ żywot y męki SkarŻyw 21. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym, Zwroty.
Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: na to (2); iż (3), aby (1)] (4): Chczyal bych na to wiele ſadzyċ Iz ma bog kazdemu zyawyċ. Y czas ſmierczy y godzinę RejKup l5; SkarŻyw 27; GórnRozm E4v; GosłCast 74; [á wżdy przećię oné wieſczby ich ták ważné bywáły v wſzytkich/ że też y gárdła ſwé ná to ſádźili/ iż nie ináczéy/ iedno ták iáko oni wróżyli/ sſtáć ſye wſzyſtko miáło JanWróż 6].
»gardło sadzić« [w tym: na co (żywotne) (= przeciwko czemu) (1)] = ryzykować własnym życiem (2): [wąż:] A ktoby mi chćiał záſzkodzić/ Muśi ná mię gárdło ſádzić. BierEz O3v; RejZwierz 110v.
»gardło [na co] sadzić« = ręczyć (2): RejJóz K7v; Bo bez was cny narodźie gárdło ná to ſádzę/ Ci [chrześcijanie zagrożeni przez pogan] nieprzyiaćielowi fałdow nie przyſiędą CzahTr G2; [JanWróż 6].
»głowę [na co] sadzić« = ręczyć (2): Iam depacisci mortem cupio, I głowę bych ná to rad ſádźił. Mącz 272b; Záczym głowę moie Sádzę pod miecz/ ná wſzytkié inſzé niepokoie/ Iż niewinien tego: y bez wſzelkiéy przyczyny Ieſt wrzucon do więźieniá człowiek ten bez winy. GosłCast 74.
»rękę sadzić« = zakładać się (1): [waszego prawa nikt nie umie] co znáć nie iedno z decretow rożnych w iednákiey rżeczy/ ále y z wáſzych prżednich práktykow/ ktorych więc ludźie do ſwych ſpráw vżywáią/ ták iż bywa to iż drugi. nie iedno ſummę/ ále y rękę ná to ſádźić chce/ iż ták tá rżecz ſkáżona bydź musi GórnRozm E4v.
»na szańc, w szańc sadzić« = ryzykować, stawiać na jedną kartę [szyk zmienny] (3:1): KOzaki ie zowiemy/ lecż ſtoią zá grzyby/ A godniby korzenia/ káżdego bez chyby. Ktorzy gárdłá w lekki ſzańc/ dla ſwey ſławy ſádzą RejZwierz 110v; RejZwierc 195; SkarŻyw A3v; Tákże też Krolá bráć ná woynę/ á źiemię wſzyſtkę ruſzyc/ ieſt to nic inego/ iedno ſádźić ná ieden ſańcz wſzyſtko co maſz ná świećie. GórnRozm A2v.
»zdrowie swoje sadzić« [w tym: na co (1), za co (1), w czym (1)] [szyk zmienny] (3): ći powiáda tákiego ſercá byli/ iż wołáli po rynkách Cárogrockich/ na diſputácyą wyzywáiąc/ zá tę prawdę ktorey bronili/ ieſliby przekonáni byli/ w ogień iść chcąc/ y zdrowie ſwoie ſadząc. SkarJedn 253; Wyſławiayćie Páná wſzyſcy ktorzyśćie ná tę niebeſpiecżność ſadzili zdrowie ſwoie SkarŻyw 560, 26.
»żywot sadzić« [w tym: w czym (1)] (2): BielSpr 51; Rozumieli dobrze/ y ſami z śiebie/ iſz krolowie towárzyſzá ná pańſtwie nie rádzi widzą/ a woyny wielkie oto podnoſzą/ y żywot ſwoy ſadzą/ áby ſię przy pánowániu zoſtáli SkarŻyw 27.
sadzić na co (3): Brabeum, Kleynot który ná grę/ ná zawod [tj. na wyścigi]/ álbo/ ná zbiyánie z koni ſádzą. Mącz 26c; quo mecum pignore certabis, Co ná to ſádźiſz/ o co ſie chceſz ſe mną záłożić. Mącz 299b, 275c.
[sadzić na co: gdy mármur álbo iną rzecż twárdą pozłoćić chceſz/ ná ten ſam grunt możeſz złoto ſádźić SienHerb [5862]a.]
sadzić na co (2): [czas] Gdy ná kogo choroby/ lub napáśći iákié Pádną/ wnetże ninieyſzé zámiáta świéżemi/ Y ták miſternie ſtárſzé záćiéra nowémi: Cżáſem więtſzé záśćiéla mnieyſzémi iák znowu/ Lub téż ná mnieyſzé ſádźi więtſzé/ pogotowiu. GosłCast 42. Cf »na głowę sadzić«.
»na [czyją] głowę sadzić« (1): [Stary Frant, tj. czart, o Józefie, który mu nie ulega] Dźiś wſzytko wywrzéć myślę/ myślę wſzytkié rozumy Ná iego głowę ſádźić/ y ná ſporné dumy. GosłCast 15.
»przysięgę [przeciw komu] sadzić« (1): á/ gdźie nielitośćiwa Páni ieſcze/ iákóż rzecz przećiw niéy prowádźić, Gdźie iedná fałeſzna łzá/ może więcéy ſpráwić Niż ſto przyśiąg/ ktoby ie przećiw niéy śmiał ſádźić. GosłCast 72.
[»słowa sadzić«: [opis pogrzebu króla szwedzkiego, ojca Zygmunta III] Gdy śpiewáć Miniſtrowie iuż przeſtáli ony lámenty/ TYPOCIVS wyſtąpił vcżony/ Y łáćińſkim ięzykiem długą rzecż prowádźił. Gdźie wielkim kráſomoſtwem ſłowá piękne ſádźił/ Ktoremi zacne Szweckie Kroleſtwo wynośił ZbylDroga F2v.]
sadzić za ile (2): ſto lib. bawełny płaći 10. zło. á ſadzi to loc. f. za 13. zło. KłosAlg G4. Cf Zwrot.
sadzić gdzie (1): Kto ma láſy á wśi ná nich ſádźić nie chce álbo nie może/ á nie dłużen/ pewnieyſzy ſkarb zoſtánie potomſtwu/ niż w ſkrzyni pieniądze: gdy go nie puſtoſzy. GostGosp 154; [Przy tej wsi człowiek imieniem Stefan Bielik osiadł nowo i tamże wolą sadzi, w ktorej już 2 człowieki osiedli. LustrRus 234].
Synonimy: 1. kłaść; a. naznaczać, postanawiać; α. mianować, obierać; 3. zastawiać; 4. przydawać, przykładać; 5. cenić, dzierżeć, szacować, taksować; 6. budować.
Formacje współrdzenne: sadzić się, dosadzić, nadsadzić, nasadzić, nasadzić się, obsadzić, obsadzić się, odsadzić, odsadzić się, osadzić, osadzić się, podsadzić, podsadzić się, posadzić, posadzić się, przesadzić, przesadzić się, przysadzić, przysadzić się, rozsadzić, rozsadzić się, usadzić, usadzić się, wsadzić, wsadzić się, wysadzić, wysadzić się, zasadzić, zasadzić się, zsadzić, zsadzić się; sadowić, sadowić się, osadowić się, posadowić, posadowić się, usadowić się; sposadowiać się; sadzać, sadzać się, naosadzać, nasadzać, nasadzać się, obsadzać, obsadzać się, odsadzać, odsadzać się, osadzać, osadzać się, podsadzać, podsadzać się, poosadzać, porozsadzać, posadzać, posadzać się, przesadzać, przesadzać się, przysadzać, przysadzać się, rozsadzać, sposadzać, usadzać, usadzać się, wsadzać, wysadzać się, zasadzać, zasadzać się, zosadzać, zsadzać; osadzować, posadzować się.
JR, (LW, MC, MN)