Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [PRZYSADNY]

Następne hasło: PRZYSADZAĆ SIĘ »

PRZYSADZAĆ (33) vb impf

W inf -sa- (5) Mącz, SarnStat, PowodPr, SkarKazSej (2), -så- (1) BielKron; w pozostałych formach -så- (16), -sa- (8); -så- MurzNT, KromRozm III, GliczKsiąż, KrowObr (4), OrzRozm, BudNT, Oczko, BielRozm, GostGosp; -sa- KromRozm II, BielSat, BudBib, NiemObr; -så- : -sa- Mącz (4:4); drugie a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	przysadzać
praes
	sg	pl
1	przysådzåm
2	przysådzåsz
3	przysådzå	przysådzają

praet
	sg
1	m	-m przysådzåł

imperativus
	sg
2	przysådzåj

conditionalis
	sg		pl
3	m		m pers	by przysådzali
3	f	by przysådzała	m an

impersonalis
		przysådzå się
participia
part praes act		przysådzając

inf przysadzać (7). ◊ praes 1 sg przysådzåm (7). ◊ 2 sg przysådzåsz (2). ◊ 3 sg przysådzå (3). ◊ 3 pl przysådzają (6). ◊ praet 1 sg m -m przysådzåł (1). ◊ [imp 2 sg przysådzåj.] ◊ con 3 sg f by przysådzała (1). ◊ 3 pl m pers by przysådzali (1). ◊ impers przysådzå się (1). ◊ part praes act przysådzając (4).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII w. s.v. przysadzić.

Znaczenia

1. Dodawać, dokładać (9)
- a. Dodawać w tekście, zwłaszcza jako obcy wtręt (6)
2. Dodawać jako domieszkę (do stopu metali lub lekarstwa) (4)
3. Dokładając powiększać, pomnażać (3)
- a. Wzmacniać natężenie, podsycać (1)
- b. Powiększać zasiedlając (1)
4. Dawać, nadawać, udzielać (4)
5. Przydzielać do pomocy (1)
6. [Oddawać pod opiekę; tu o kurze wodzącej kurczęta]
7. Przytykać, przybliżać coś do czegoś aż do zetknięcia (9)
- a. Przystawiać dziecko matce do ssania (3)
8. Zestawiać coś z czymś, stawiać na równi (2)
9. [Nakładać, kłaść coś od góry]
10. [Sadzić rośliny dodatkowo, dosadzać]
*** Bez wystarczającego kontekstu (1)

1. Dodawać, dokładać; addere, adicere, adiungere, subicere, subiungere, superaddere, superdare Cn [w tym: kogo, co (8)] (9): Intercalaris mensis, Mieſiąc w którym yeden dzień prziſadzáyą ku ſpełnieniu czáłemu biegu rocznemu/ yákoſzto bywa káżdego roku przeſtępnego Mącz 31c.

przysadzać do kogo (2): Kiedyby w ſámego Kryſtuſá wierzyli/ tedyby do niego nic nieprzyſadzáli. KrowObr Ssv, 208v; [TRzy rzecży nieſpodobáią ſie niektorim wtem náſzem Wyznániu. Naprzod ono/ że ia zá Bogá iedynego prawdźiwego [...] nikogo inego nie wyznawam/ oprocż onego Boga niewidomego/ [...] á do niego żadnego inego nie przyſadzam/ áni Páná Ieſuſá/ ani duchá świętego. BudArt A5v].

W połączeniu szeregowym (1): Abowiem tu wyznáwaſz/ y nieprzyſz ſie thego/ iż Kryſtus iednátz y przytzyńcá/ miedzy Bogiem y potępionym tzłowiekiem/ ále tego niewyznawaſz/ y przyſz ſie tego/ áby Kryſtus ſam tylko był doſtátetzny Iednatz y przytzyńcá/ przeto teſz Swięthe vmárłe/ do niego przyſadzaſz/ przyłątzaſz/ y przydawaſz. KrowObr 208v.

a. Dodawać w tekście, zwłaszcza jako obcy wtręt (6): Zachowałem też to/ iż gdzieby iakiego ſłowá wyrozumienie potrzebowało/ ábo bybezniego wnáſzem ięzyku być niemogło/ tedym ono ſłowo przyſádzał/ ále ták/ że ie káżdy może znáć. Bom ie owemi kryſkami okreſzał/ ktore po Grecku/ parentheſes zowiemy. BudBib przedm b3v.

przysadzać czego do czego (1): vkaſzże? gdzie Bog broni ſlugom kośćielnym małżeńſtwá? A iż tego nigdy vkázáć niemożeſz/ przeto teſz mocy/ nie wiem iákiey/ Piotrá ſwiętego przyſadzaſz do tego. Vkaſz proſzę ćie/ [...] gdzie Piotr ſwięty/ ſlugom kośćielnym bronił kiedy małżeńſtwá vććiwego? KrowObr 235v.

przysadzać do czego (3): KrowObr 185v; przeto téż [heretykowie] rádziby byli co nawięcey piſmá po ſobie mieli. A ták gdy go iym nie zſtawáło/ tedy go więc ſobie przycżyniali: álbo wymysły ſwoie do piſmá Bożego przyſadzáiąc/ albo wżdy co odmieniáiąc. BudNT przedm b8; [zle słowá Ebreyſkie [Piotr Goniądz] przekłáda/ y wiele do nich/ cże^go w tekśćie Ebreyſkiem niemáſz przyſadza. BudArt A2v]. Cf przysadzać czego do czego.

W połączeniach szeregowych (2): [luteranowie] zá obłędliwe y odſſczepyeńce od zboru álbo koſcyołá Kryſtuſowego práwego was máyą/ y myenyą iż wy od náuki páńſkyey/ ſlowá bożego odſtępuyećye/ wywracáyąc ye/ vymuyąc/ y przyſádzáyąc wedle zdánya ſwego KromRozm II b3v; KromRozm III F.

2. Dodawać jako domieszkę (do stopu metali lub lekarstwa); admiscere, intermiscere Cn [czego a. ile czego] (4): Nienabywáicie ſobie ani złota/ ani ſrebra/ ani miedźi (marg) Bywały ną [!] on czas iako i dźiś miedziané pięniądze acz dziś nieco śrebra przyſádzaia [!] [...] (–) MurzNT Matth 10/9.

przysadzać do czego (3): Też niektorzy ſzafranu/ Cinamonu/ ſpikhi do niey [skamonei] przyſadzaia [!] dla iadowitoſci iey. FalZioł III 5b; Pátrzay iedno Złotniká iáko ſobie vgadza/ Do grzywny Srebrá/ Miedźi trzy łoty przyſádza. BielSat Cv [idem] BielRozm 16.

3. Dokładając powiększać, pomnażać; adhibere Mącz, Cn; augere Cn (3): Adhibeo, Przydawam/ Przicziniam/ przyſadzam. Mącz 151c.

a. Wzmacniać natężenie, podsycać [czego] (1): bo iż ná káżdym kruſzcu wodá zágrzana/ táką właſność z śiebie/ iáki ieſt kruſzec ſam/ poda/ przedśię ogniá przyſadza Oczko 6v.

b. Powiększać zasiedlając [czego] (1):

Szereg: »przyczyniać, przysadzać« (1): Cżynſzow Rzemieślnych tego łacwie doyźrzeć: wſzákoż tego przybywa/ gdy ſie też miáſtecżká przycżynia/ przyſadza: bo to zá concurſem [= gromadzeniem się] ludzkim wſzyſtko idźie w zgorę GostGosp 142.

4. Dawać, nadawać, udzielać [co] (4):

przysadzać do kogo (2): Przed Moyzeſzem/ ktory pierwſzy był/ [...] co zakon ludźiom nápiſał/ były kroleſtwá [...]. w ktorych ſámo vpodobánie krolow wſzytkim bez piſánego Práwá rządźiło. Iednák dáleko lepiey do krolow Práwá przyſádzáć/ y iemi moc ich okreſzáć SkarKazSej 697b, 697b marg.

przysadzać komu (2): ſądy ich [tj. sądy duchowne] też ſą nam bárzo ćiężkie/ wywoływáią nas z źięmie/ czći nas odſądzáią/ imioná Krolowi przyſadzáią OrzRozm H4; Pytałem tedy naypierwey X⟨iędza⟩ K⟨anonika⟩ ſkądby to przyſzło między ludźie/ iż ſię ták dopuśćili omamić/ iednego cżłowieká/ niewiedźieć iákiego/ wynoſząc ná mieyſce páná Chriſtuſowe/ onemu zwierzchność nád wſzytkimi/ y naywyżſze dozorſtwo przyſádzáiąc/ y głową kośćiołá powſzechnego/ názywáć ſię niewſtydáiąc NiemObr 26.

5. Przydzielać do pomocy [kogo a. [po kim]] (1): DEputuiemy do páná Podſkárbiégo Koronnégo cztérzy oſoby Deputatów/ dwu z Rády/ á dwu z Rycérztwá ad hunc ſolum actum [...]. Nie żeby tákié którzyby w vrzędźie iego przeſzkádzáć mieli/ álbo ſocios muneris cum aequali potestate przyſádzáć: tylko ku odbiérániu/ chowániu/ y ſzáfowániu czwartéy częśći/ á to dla śmierći Podſkárbiégo Koronnégo. SarnStat 361.

[przysadzać do kogo: rozumimy, że jeden tak ostro wszyck[i]ego dojrzeć nie może, jako gdzie jeich więcy, przeto Pan Bóg sam Mojżeszowi rozkazał i między ludzie potym się podało dla dostateczniejszego dozoru rady do siebie przysadzać ListyZygmAug 1569 568.

przysadzać ku komu ze zdaniem celowym: A iście to i drugi raz powtarzamy, żeśmy o tym nie myśleli, abyśmy ku wam pana trockiego, aby z wami pospołu hetmanieł przysadzać mieli ListyZygmAug 1549 135.

przysadzać na co: Przeto potym do tego czasu przybyło stolników [= górników] 61, a k temu stolnicy niektórzy bogatsi przysadzają na robotę po parobku i po dwu LustrKrak II 95.]

6. [Oddawać pod opiekę; tu o kurze wodzącej kurczęta [co do czego (żywotne)]: Takież ktoraby ich [kokosz kurcząt] mało wylęgłá przyſadzay kurcżętá do kokoſzy ktora ich więcey wodźi Cresc 1571 582.]

7. Przytykać, przybliżać coś do czegoś aż do zetknięcia; admovere Mącz, Calep, Cn; applicare, subiungere, subnectere Mącz; appingere, apponere Calep (9): Sero, id est admoveo texo et ordino, Prziſádzam. Spayam. Weſopłek [!] ſtáwiám. Mącz 387c, [305]a; Appono, Appingo, ad aliquid pono, admoveo – Przikładąm, prziſadząm. Calep 84a.

przysadzać co komu do czego (1): Furiae, Boginie ſzalonośći/ które ſie káżdego złego vczinku y łotrowskiey ſztutki mſzczą. Alias dicuntur Eumenides Dyrae et Erinnyes, sunt autem tres et finguntur apud inferos habitare ac faces sceleratis immittere, Poetowie o nich powiedáyą że każdemu złoczinci pochodnią do ſercá prziſadzáyą. Mącz 141b.

przysadzać co k czemu (2): Subnecto, id est, subiungo, To k temu prziſádzam/ przidáyę/ przipominam/ też podwięzuyę/ podpinam. Mącz 244b, [454]a.

a. Przystawiać dziecko matce do ssania; admittere partum ad ubera; submittere fetum matribus; subrumare Cn [kogo, co (żywotne)] (3): Owcze ſamy przez iagniąth wyganiać na pole, á niżli na pole wynidą/ albo z pola przeydą/ doſyć ieſt iagnięta przyſadzać FalZioł IV 1d.

Zwroty: »do mamek przysadzać« = admovere ubera a. uberibus Cn (1): Co gdyby mátká ſobye rozważyłá/ nye ſkłádáłáby nigdy z ręku dzyecyęcyá ſwego/ ániby do mámek przyſadzáłá/ gdy ná tym siłá ſtráćić może. GliczKsiąż D3.

»[komu] do piersi przysadzać« (1): A żonam ktore przez mężow dzieći miáły kazał noſy y pierſi obrzynáć/ á drugim do pierſi ſzcżeniętá przyſadzáć BielKron 348.

8. Zestawiać coś z czymś, stawiać na równi [co] (2):

przysadzać do czego (1): Nárzekał cżáſu ſwego Chryzoſtom ś. ná ſwoie krześćiány/ iż (choć ſpráwiedliwie) ábo ſámi przyśięgáli/ ábo drugich do przyśięgi dopuſzcżáli. Dawáiąc do tego tę przycżynę/ iż ábo ſie prawdá poprzyśięga/ ábo fałſz: Ieśli prawdá: coż imię Boże prozno do tego przywodźić? Ieśli też fałſz: to ieſzcże obráźliwſza/ prawdę iſtą ktorą Bog ieſt/ do fałſzu przyſádzáć. PowodPr 48.

przysadzać ku czemu (1): Aquilam noctuae comparare, Nierowną rzecz ku nierowney prziſádzáć. Mącz 13c.

9. [Nakładać, kłaść coś od góry [czego]:

Zwrot: »z wierzchu przysadzać«: á gdy iuż wykopaſz ták głęboko iż śię cembrá z źiemią zrowna/ tedy maſz drugą warſtę cembrowánia ná wierzch przyłożyć/ á ták záśię z ſtron y z pośrzodká źiemię podkopowáć háſzplem/ źiemię iteż wodę wyciągáiąc/ á cembry z wierzchu przyſadzáiąc/ ktoraby ná doł zſtępowáłá ták głęboko iáko ſtudnia ma być. Cresc 1571 29.]

10. [Sadzić rośliny dodatkowo, dosadzać [co]: gdźieby śię co ſkáźiło álbo rość nie chćiáło/ tám inſze drzewá przyſadzáć. Cresc 1571 145.]

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Adscio, Adscisco, id est adiungo, prziłączam/ przimuyę/ prziſadzam. Mącz 373a.

Synonimy: przydawać, przykładać, przystawiać; 1., 2., 3. przyczyniać.

Formacje współrdzenne cf SADZIĆ.

Cf PRZYSADZAJĄCY, PRZYSADZAN, [PRZYSADZANIE]