[zaloguj się]
[pdf]

SADZIĆ SIĘ (131) vb impf

sie (106), się (25).

W inf -a- (33), -å- (1) SkarŻyw; w imp a pochylone; w pozostałych formach -a- (73), -å- (13); -å- GliczKsiąż (5), MycPrz, SkarJedn (2), SkarŻyw; -a- : -å- BielKron (2:1), Mącz (12:1), StryjKron (2:2).

Fleksja
inf sadzić się
indicativus
praes
sg pl
1 sadzę się sadzimy się, sadzi(e)m się
2 sadzisz się sadzicie się
3 sadzi się sadzą się
praet
sg pl
3 m sadził się m pers sadzili się
f sadziła się m an
imperativus
sg
2 sådź się
conditionalis
sg pl
2 m byś się sadził m pers
3 m by się sadził m pers by się sadzili
n by się sadziło subst

inf sadzić się (37). ◊ praes 1 sg sadzę się (3). ◊ 2 sg sadzisz się (1). ◊ 3 sg sadzi się (26). ◊ 1 pl sadzimy się CzechEp (2), sadzi(e)m się (1) SkarJedn. ◊ 2 pl sadzicie się (3). ◊ 3 pl sadzą się (18). ◊ praet 3 sg m sadził się (9). f sadziła się (1). ◊ 3 pl m pers sadzili się (7). ◊ imp 2 sg sådź się (4). ◊ con 2 sg m byś się sadził (1). ◊ 3 sg m by się sadził (7). [n by się sadziło.] ◊ 3 pl m pers by się sadzili (2). ◊ part praes act sadząc się (9).

Sł stp s.v. sadzić, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w. s.v. sadzić.

1. Zajmować miejsce (14):

sadzić się gdzie (2): Przyſtąpiwſzy Heliaſz/ ku wſzytkim ták rzecże: [...] A tom ia iuż iedno ſam zoſtał tu s ſług Páńſkich/ Nuż cżterzy ſtá pięćdzyeſiąt też tu ieſt Báálſkich. Y owych też cżterzy ſtá co ſie w gáioch ſádzą HistHel B4v. Cf Zwrot.

Zwrot: »sadzić się na pierwym miejscu« (1): Rzekł [Jezus] lepak ku wezwánym podobieńſtwo/ [...] mowiąc knim. Gdy będzieſz wezwan od kogo ná ſwádźbę/ nie ſadź ſię ná pierwym mieyſcu [ne discumbas in primo accubitu]/ by więc vcżćiwſzy nád ćię nie był wezwan od niego. BudNT Luc 14/8.
a. Osiedlać się [gdzie] (8): aby Stharoſthovie polſczi nyebronili sią sadzicz lvdziom nad brzegy zyemye Moldawſkiei LibLeg 6/157, 6/157; Bogu cżeść/ ſławá páńſtwu/ wżdyby roſłá s tego. Gdyby ſie tám [tj. na opustoszałych polach podolskich] po troſze/ wżdy ludzye ſádzili RejZwierz 110v; [król rzymski Tullus Hostylius] Gorę ktorą zową Cellius/ ku miáſtu przydał/ ná ktorey ſie dopuśćił ſádzić ludzyom nie oſiádłym BielKron 101; RejZwierc 247v; Od kośćiołá y chwały Bożey ći święći [tj. patriarchowie Starego Testamentu] pocżynáli/ gdziekolwiek ſię chocia námáły cżás ſadzili. SkarŻyw 348, 283.
Szereg: »nie sadzić się ani osiadać« (1): Oświeconemu pokoleniu Słowieńſkiemu [...] dawamy [...] wſzythki kráiny od pułnocnego morzá wielkiego Oceaná lodowátego/ áż do morzá Włoſkiego/ ſkálnego/ południego áby w tych kráinách żadny nie ſmiał ſie ſádzić áni oſiadáć/ iedno wáſze pokolenie BielKron 337v.
b. O substancjach: osadzać się, zbierać się, gromadzić się (3):

sadzić się z czego (1): druga [wilgość przyrodzona] któréy wietrzność pánuie/ zową ią [po łacinie] bilis, á my iáſną żołćią/ ábowiem ſye z niey żołć ſádźi SienLek Vuu2.

sadzić się w kim (1): W piyánym tho narychley poznawáią rádzi/ Ktora ſie komplexia w nim nabárzyey ſádzi. RejWiz 117v.

sadzić się gdzie (1): SienLek 112v; [Możeſz theż y táńſze kádzenie mieć/ zebrawſzy w kupkę fuſy/ które ſie ſádzą pod wodkámi wonnymi SienHerb [578]a].

W porównaniu (1): poznáć theż y po moczu záſtąpienie [tj. zajście w ciążę]/ ábowiem tákich pań/ mocz gęſty bywa/ á odeſpodź ſye ſádźi iákoby gęśi mech SienLek 112v.

c. O pszczołach [gdzie] (1): Roie też pcżoł nie tilko w hulach, w pcżelnikach: ale też w drzewach wydupniałych ſie ſadzą [et arboribus cavatis mellificant] MiechGlab 77.
2. Opierać się, polegać na kimś lub na czymś; liczyć na kogoś lub na coś; niti Modrz; ponere fundamenta Cn (59):

sadzić się na kogo, na co (16): prorok vpomina człowieká áby ſie nic nie ſádził ná żadne ſwieckie wſpomożenie RejPs 215, Ff7v; Ani ná wyele ludźi ſádźić ſie mamy. KromRozm II q2 marg; ROzterku tego ktory ſie dzyał w Niemcech [...] nikt inſzy nie był przycżyną więtſzą/ iedno káznodzieie nie vmiętni/ ktorzy ſie ná ſwoie mnimánie ſádzą BielKron 202; Mącz 385a; Dobroć práwie vprzeymą tu [u Pawła Wilczka] maſz s przyrodzenia/ Ale ſie ná tę nie ſadź nie dzyáłay mu krzywdy/ Pewnie że cie tám wſádzi gdzyeś nie bywał nigdy. PaprPan I2v, Gg; [A wszakże, Miłościwy Panie, nie chciałbych sie ja na pamięć na swą sadzić, jesliby było tam [tj. w zwróceniu długu] co innego, tedy bych ja nie chciał W⟨aszej⟩ W⟨ielmożności⟩ szkody w tym życzyć. ListyPol I 1529/6; HistTroj C4v]. Cf »na rozum się sadzić«.

sadzić się na kim, na czym (44): RejKup ſ8; Co kolwyek kácerſtw było od początku wyáry krzeſćiyáńſkyey do tych czáſow/ bárzo ich máło naydźyeſz/ ktoreby ſye ná Ewángeliey á ná ſlowye bożym nye ſádźili. KromRozm I M; KromRozm II i2 [2 r.], p2, p4 [2 r.], r4v, ſ3v; KromRozm III D8v, Iv; A ieſli ſye kto ſádźi ná práwie piſánym/ iż Reus ma być ter citatus [tj. pozwany ma być trzykrotnie wezwany do stawienia się przed sądem] [...] niechay ten weźrzy w glozę Specu:Saxo:lib: II, articu:14, tám obaczy iż ſye ná tym bárzo myli. GroicPorz q2; RejZwierz 3; RejAp 124v; RejPos 163v; Wiárá tedy náſzá nieſádźi śię ná téy proſtéy powieśći ták bárzo/ ácz iéy potrzebuie: ále ná wielkich táiemnicach/ ktoré tá powieść w ſobie záwięzuie. BiałKat 71; WujJud 68v, 103v; CzechRozm 76; Są tedy obycżáie iákoby źrzodłá á pocżątki/ z ktorych práwá ćiec y płynąć máią. Lecz te práwá máią ſię ná iákiey przycżynie ſádźić. ModrzBaz 70, 89v; ModrzBazBud ¶6; Zmowá oná z Páwłem ś. ná ktorey ſię głupie ſadzą/ tylo ná cżás trwáć miáłá/ poki było trzebá/ áby Piotr ś. [...] od żydow nie odchodził SkarJedn 95; y to ieſzcże ktemu X&langb;iądz&rangb; K&langb;anonik&rangb; przydawa [...]/ że ſię my ná ſzkolnych Grámmátyckich rożnicách ſádźimy CzechEp 93; będę też o tym ſłowie Bożym/ onych ſtárych/ zdánia/ wyroki/ y świádectwá przypominał (marg) Choćiáż iá nie ſádzę ſię ná ludziach ále ná ſámym słowie Bożym. (–): áby ſię to pokazáło/ iż [...] CzechEp 128, 360; NiemObr 124; Ieſt to znák niedoſkonáłego ſercá/ y zgołá niepotężnego vmyſłu/ vſtáwy ſtárſzych ſwych ſkrzętnie rozbieráć/ y ſádźić ſię ná káżdey rzecży/ ktora bywa roſkazána: [...] y káżdégo rozkazánia bádáć ſie ſpoſobu/ choćia ieſt zákryty ReszPrz Av, 17; SkarKazSej 670b; [HerbOdpow E8, I3v; JanWróż 18; Nie długo ſie oſtoi/ co ſie ná niey [fortunie] ſadzi/ Bo go w tym co mu dáłá/ w krotkim cżáſie zdrádzi. CebWirzbTabl 52]. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym, »na gruncie się sadzić«, »na rozumie się sadzić«, »sadzić się na swym zdaniu«.

sadzić się w czym (1): I będę każdemu radził By ſię ninaċzjm nie ſądził [!] Iedno w Laſcze Pana ſwego Ieſli chcze mieċ czo dobrego RejKup ſ8.

Ze zdaniem dopełnieniowym [z zapowiednikiem: na tym; iż (1), [aby]] (1): Dawnoć cżáſu pokoiu/ káżdy gárnie k ſobye. A zwłaſzcżá gdy márny ſwiát/ ták ſie ná tym ſádzi/ Iż kto vmie więcey dáć/ przy tym rychley zdrádzi. RejZwierz A3; [Lecz ći ktorzy Czynſz lichwą zową ná tym ſię ſadzą/ iż kupowánie Czynſzow nie ieſt prawdźiwe kupowánie/ ále tylko pożyczánie pieniędzy/ áby od nich roczny dochod płácono. ŚmiglLichwa 52].

Zwroty: »na gruncie, na fundamencie się sadzić« [szyk zmienny] (3:1): pan/ iako wielé przes wzgardzóné v świata ludźie/ mjiaiąc [!] zácné/ ſprawuie/ tak téſz ty świétné gdy śię na prawęm groncie niéſadzą porzucá MurzNT 11; KromRozm II q3v; KromRozm III A4v; [mowy] Natym iednym fundamencie sadzic się muszą ktory załozyc potrzeba. Iz Polacy zadney przyczyny niedali. ActReg 149; [To ábowiem napierwſzy ieſt fundáment/ ná ktorym ſię ſádźi záchowánie y pomnożenie Bráctwá [zakonnego]: zgromádzáć ſię wſpoł/ rádźić o rzeczách pożytecznych Bráctwu świętemu. BzowRóż 121 (Linde s.v. sadzić)].

»na (swoj) rozum, na [czyim – „swoim” (7)] rozumie się sadzić« [szyk zmienny] (9:8): A yednák y tego by ſye żaden ſam yeden álbo kilká ich wáżyć/ áni ſye ná ſwoy rozum ſádźić nyemyeli/ y w máłych á lekkich rzeczach. KromRozm I O; A nye podoba ſye co komu w koſćyele/ ćyerp z pokorą y ſkromnoſćyą/ nye ſądząc ſye [lege: sadząc sie] wſſetecznye ná ſwoy rozum. KromRozm I O2v; kto o ſwey náuce wyele dźyerży/ á ſádźi ſye ná ſwym rozumye/ ten yeſſcze nic nyeumye/ by też nawyęcey vmyał. KromRozm II p2v, iv, p2v, p3 [2 r.], p3v, t3 [2 r.]; KromRozm III O4v; [rzymski cesarz Nerwa] Przez ſię nic nie ſpráwował/ tylko miał ná to wyſádzone ludzi/ bo był miłoſierny/ nie ſkwápliwy/ ná ſwoy ſie rozum nie ſádził BielKron 148v; RejPos 95v, 306; BielSat N4v; WujJud 127v; [historycy i poeci greccy] niewiedząc coby to był zá Iawan álbo Ion ich przodek [...] zmyſlili ſobie iákiegoś drugiego Iaoná przodká [...]. A ták niedoczitánim Hiſtoriy Swiętych/ ácz ſie ná wielkie rozumy ſadzili/ ku ſwoiey hańbie dawnośći początkow narodu ſwego ſamiſz ſobie vięli. StryjKron 16; [Nie ſadź ſię ná ſwe rozumy/ Máło znaydą tákie dumy. Vcż ſie cżytáiąc me rymy/ Chceſzli doſtáwáć źwierzyny. BielawMyśl A3; HerbOdpow T8v].

»sadzić się na swym (a. swoim) (własnym) zdaniu« (2): RejPos 306; Iedno ſie wżdy ſtrzeż omylić w tym hárdim mniemániu/ Boć nie dobrze kto ſie ſádzi ná ſwym właſnym zdániu. HistLan A2.

3. Wysilać się, kusić się o coś, uwziąć się na coś; usilnie dążyć do czegoś, starać się o coś; contendere, intendere, tendere Mącz [w tym: na kogo, na co (33)] (35): RejRozpr I3v; Y Kxieża chocz chodzą ſtady Mało y wnich znaydzie rady Chocz ſyę nato hardzie ſadzą Alie ċaſem wieczey wadzą RejKup p3; ludzye s poſpolitego obycżáyá tych cżáſow/ ni nacż wyęcey ſie nye ſadzą/ yedno ná wyele koſztownych á drogocenyonych ſſat GliczKsiąż E8v, C4, N5v; Petere sublime, Ná wyſokie ſie rzeczy ſádźić. Mącz 295b; Assumere sibi, Prziwłáſzzáć [!] ſobie/ ſádzic ſie na co. Mącz 432c; Tendebat summa ope, ut consul creatur, Wielmi ſie ná to ſádźił chcąc być Burmiſtrzem. Mącz 444a; Ad id unum omnes cogitationes intendit, Wſziſtek ſie ná to ſádźi. Mącz 445a, 114d [2 r.], 257a, 350b, 444a, c; HistLan E2; MycPrz II A4v; Krolá Litewſkiego Synowiec iego [...] ſadząc ſię ná opánowánie Litewſkiey zięmie/ we ſpiączki zábił StryjKron 335; Witołt Kieyſtutowic będąc mężem wielkiego ſercá/ y wyſokiey myſli/ ſádził ſie też ná wielkie Xięſtwo Litewſkie StryjKron 482, 667; PudłFr 76; [Nihil agis. Prożno ſię ſádziſz. TerentMatKęt L8v; Przećię ná co ſie [Zygmunt III] ſádźił dokazał ſwoiego KmitaŻyw D4].

cum inf (1): [Amurates] Iuż ſie iáwnie ſádził poſieść páńſtwo Greckie/ y wielką cżęść Trácyey pod ſwą moc iuż był podbił BielKron 240.

Ze zdaniem dopełnieniowym [zawsze: z zapowiednikiem – na to; aby] (3): Abyś miał być wiecżnie żyw/ ták ſie ná to ſádziſz. RejWiz 21v; pan Bog kocha ſie w tákich/ ktorzy mimo tę władzą zá ktorą mogą to co chcą/ ſádzą ſie ná tho/ áby theż náſládowáli páná Bogá w dobroći/ y w mądrośći GórnDworz Gg4v, I5.

W porównaniu (1): A ktorym kſztałtem gdy zbiorą z wielkiego dżdżá pothoki/ Siłnym gwałtem ze wſząd zbiorą wnet zárázem potopy: w powodź co ſię więc náwinie/ thák ſię ſádźi ich [wrogich nam ludzi] myślenie/ ná náſze zátrácenie. ArtKanc K15v.

Zwroty: »na wielką rzecz (wielkie rzeczy) się sadzić« [szyk zmienny] (3): BielKom C2; Naydzye tákowych doſić/ ktorzy nic nye vmyawſſy/ ſadzą ſie ná wyelkye rzecży GliczKsiąż L6; Ná wielkie ſie tu rzecży ſádzićie/ Zda mi ſie śmiech z śiebie vcżynićie. BielSjem 29.

»na wielkie wymysły się sadzić« (1): SIenieńſcy záwżdy ſtanow/ Rycerſkich pátrzyli/ Ná wielkie ſie wymyſły/ nigdy nie ſádzili. RejZwierz 58.

a. Współzawodniczyć z kimś, rywalizować (3):

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Owa iedná [córka] przed drugą ná to ſie ſádziłá/ Iákoby ná wſzem oycu pilniey vſłużyłá. HistLan D3.

Zwrot: »jeden na drugiego, nad drugiego, przed drugim się sadzić« [szyk zmienny] (1:1:1): Muneribus cum aliquo contendere, Vpominkámi ſie uprzedzáć/ ſádźić yeden ná drugiego. Mącz 444c; HistLan D3; Więc ſię ieden w chytrośći nád drugiego ſádźi: Y ná złą rzecż rad oſzuſt łgarzowi porádzi. KlonWor 8.
b. O plantacji chmielu [na co] (1): Chmiele ſádźić/ bo ten w wielką drogość wchodźi: y ná rządne chmielniki [tj. plantacje] ſie ſádźić: y ná iedno mieyſce gdy ſie rodzą chowáć GostGosp 98.
4. Przykładać się do czegoś; operam dare, studere Mącz [w tym: na co (8)] (9): Dictioni operam dare, Wymownośći pilnym być Sádźić ſie ná rzecz Mącz 86d; Studet hoc, Ná to ſie ſádźi. Mącz 423b, 264d, 296d, 336d, 423b, c.

W przeciwstawieniu: »sadzić się ... nie dbać« (1): Pożytecżnieyſſać yeſt dáć ná wyelkye myeſce ſyná ná náuki/ niż go w myáſtecżku przy Bákalarzu báwić/ kędy ſie yedno ná rybáldią álbo ſekundánią ſadzi/ á o náuki nyedba. GliczKsiąż M.

a. Kłaść nacisk, upierać się [na czym] (1):

Ze zdaniem dopełnieniowym [z zapowiednikiem: na tym; aby] (1): My ácżkolwiek ſię ná tym nie ſadziem/ áby nam ná byćie S. Piotrá w Rzymie/ wywodow z piſmá potrzebá [...] wſzákże [...] SkarJedn 85; [Abowiem nigdy ſie ná tym ſamym Apoſtołowie nieſadzili: áby Nauka ich była piſana na papierze; ale więcey/ ná ſercach wierzących. HerbOdpow V4v].

5. Zasadzać się, czyhać na coś, atakować kogoś [na kogo, na co] (5): Bo wſſyſcy ſprzećiwnicy co ſie ná myę ſádzą/ Przed możnoſcyą Pánye twą wſſyſcy tył podádzą LubPs Cv, E2, N6; Obległ gi iuż ſrogi á widomy nieprzyiaciel ze wſzech ſtron [...]/ ſádząc ſie ná zginienie iego. RejPos 197; Któryby ná páſtérzá/ źwiérz ſie/ ſwégo ſádźił/ A ná złą śmierć/ lub w zły raz/ radby go w prowádźił? GosłCast 66.
6. Występować przeciw komuś; resistere Mącz [przeciw komu] (3): Tendere adversus autoritatem senatus nephas est, Przećiwić ſádzić ſie przećiw rádzie yeſt wielki wyſtęp. Mącz 444a, 112b, 397b; [GDzieby ſie ktho chćiał [...] ná one też dawne przygody obejzrzeć [...]: mam zátho żeby záprawdę nietrudno to mogł obácżyć/ iſz dziś/ ácż ſie to podobno nieták iáśnie dawa widzieć/ ále przedſie/ toſz po dziſz dzień ſie wludziech/ tych ktorzy ſie przećiw Bogu y oblubienicy iego ſádzą [...] potykáło. WizFałeczDucha przedm A2].
7. W funkcji strony biernej (6):
a. Być pisanym (5): Y iużby káżdè/ e / znáczonè krèſką bydź muśiáło, coby ſuperfluum było. Ale rychléybym rzékł: ten vocatiuus, Pánie, domine, niech idźie proſtym/ e / bez krèſki: nigdźiéy ſie bowiém/ e / nie ſádźi. JanNKar E3v, C4 [3 r.], E3v.
b. Być zakładanym (1):
Fraza: »miasto (a. [miasteczko]) się sadzi; [wieś poczęła się sadzić]« (1): [Bóg] Kiedy záś chce/ puſtynią w piękną rzékę mieni/ Y piaſek w łąkę pełną ſtrumieni. Gdźie potym vtrapiony głodem lud prowádźi: A oto zacné miáſto ſye ſádźi. KochPs 166; [Ta wieś ab annis 6 poczęła się sadzić, w który już jest kmieci 60 in laneis 37. LustrSand 137, 137; PrzywPozn 1571 nr 156 175].

Synonimy: I.1.a. osiadać, siedlić się; 2. opierać się, polegać; 3. brać się, kusić się; 4. przyczyniać się, przykładać się, starać się; 5. czyhać, kusić się; 6. obarzać się, opponować się, przeciwiać się, występować.

Formacje współrdzenne cf SADZIĆ.

Cf SADZĄCY SIĘ, SADZENIE, SADZENIE SIĘ

JR, (LW, MC, MN)