Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: 2. (OPIERAĆ)

Następne hasło: 1. OPIERANIE »

OPIERAĆ SIĘ (55) vb impf

sie (34), się (21).

o oraz a jasne; -e- (7) Mącz (6), Oczko; -é- (4) OpecŻyw, KochPhaen, KochJez, WyprPl.

Fleksja

indicativus
inf	opierać się
praes
	sg	pl
1	opieråm się
2	opieråsz się
3	opierå się	opierają się

praet
	sg		pl
3	m	opieråł się	m pers	opierali się
	f	opierała się	m an
	n	opierało się	subst	opierali się, opierały się

conditionalis
	sg		pl
3	m		m pers	by się opierali
3	f	by się opierała	m an

inf opierać się (5). ◊ praes 1 sg opieråm się (2). ◊ 2 sg opieråsz się (1). ◊ 3 sg opierå się (14). ◊ 3 pl opierają się (5). ◊ praet 3 sg m opieråł się (4). f opierała się (2). n opierało się (1). ◊ 3 pl m pers opierali się (10). subst opierali się (2) [w tym: m (1), n (1)], opierały się (1); -li KochJez; -li : -ły BielKron (1:1). ◊ fut 1 sg będę się opieråł (1). ◊ con 3 sg f by się opierała (2). ◊ 3 pl m pers by się opierali (3). ◊ part praes act opierając się (1) Oczko, opierajęcy się (cum m pers) (1) OpecŻyw.

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w. s.v. oprzeć się.

Znaczenia

1. Mieć oparcie, wspierać się o coś (3)
- a. Natężać się, wysilać się często wspierając się o coś (1)
2. Dotykać, przytykać (5)
- W przen (2)
3. Zatrzymać się gdzieś, dotrzeć dokąd (3)
- W przen (1)
4. Rozciągać się na jakiejś przestrzeni (1)
5. Mieć oparcie, podstawę w czym (17)
- W przen (1)
6. Nie zgadzać się na coś, stawiać opór czynny lub bierny; nie podporządkowywać się komu lub czemu (26)
- a. Upominać się (1)

1. Mieć oparcie, wspierać się o coś; haerere Mącz (3):

opierać się o co (2): Tedy przywiązawſſy powroz ku ręce/ciągnęli ią opiéraięcy ſie z wielką motzą o krzyż OpecŻyw 139; Haerent parietibus scalae, Opieráyą ſie o ſciány. Mącz 152a. [Cf 5. W porównaniu PaprPan A4v.]

a. Natężać się, wysilać się często wspierając się o coś (1): Ribitwi gdy ryby łowili/ Sieć ſwą z wody prowádzili: Y bárzo śię opieráli/ Ryb ſie wiele domniemáli. Ale gdy ná brzeg wywieźli/ Ryby żadney nie náleźli BierEz I3.

2. Dotykać, przytykać (5): Cżemu ſerce ieſt tak oble niemaiąc koncow ani ſtarku żadnego. (–) Bowiem gdy by cżęſć iego nie ktora ſtarcżała tedy by ſie ſnadz mogła opierać nie gdzie przy ciele GlabGad E3v.

opierać się o co (4): CzechRozm 241; ſtąd dymy ſuchę y tłuſte pędem wielkim idą/ że áż o Nieba ſye opieráiąc/ miotły/ łyſkánia/ y dźiwy inſze nád powietrzym czynią. Oczko 6; Ale gdźie z lewéy ręki wzgórę ſye wydźiéra/ [smok] Aż o więniec okrągły żędłem ſye opiéra. KochPhaen 4; GrabowSet K4.

W przen (2): O lekárzu/ co władnieſz biegi niebieſkiemi/ [...] Od fráſunku ocżyśćiaſz/ wracaſz do żywotá/ Acż ſię iuż kto opiera o piekielne wrotá. GrabowSet K4; Day Boże/ drogi Oycże/ bym twą drogą chodźił/ Żeby k temu kreſowi młody moy wiek godźił. Gdźie ſię zacne twe ſpráwy Oycże opieráią/ Iedná po drugiey iáko iáſne gwiazdy wſtáią. SapEpit B4v.

3. Zatrzymać się gdzieś, dotrzeć dokąd [o co] (3): kthory [król polski] w źiemi ſwey ieſt ſzcżytem nie máłym náſzym od náwalnych nieprzyiaćioł/ ktorzy ſie o Polſkę z niemáłemi á znácżnemi ſzkodámi opieráią BielKron 332²v; iáko oni [Tatarowie] Koronę przechodzili ná ten czás gdy oni Krolowie s Kſiążęty walczyli zá Boleſłáwá Pudiká y zá innych/ ták aż ſie o Włoſkie Krainy opierali MycPrz II C2v.

W przen (1): Naprzod tá ſektá/ ſwoim niedopuſzcżá woiowáć: co náyduię y w piſmiech ich/ y rzecżą doznawałem ná Trybunáłách Lubelſkich/ gdy o tym miedzy nimi roznicá/ bywáłá/ y o mię ſie też opieráłá. PowodPr 36.

4. Rozciągać się na jakiejś przestrzeni [w czym] (1): Rzowſki to tu iuż powiát wśiámi vſádzony Gęſtémi: tuś ty znowu roſpuśćił zagony/ Któré ſye w ośmi zewſząd milách opiéráli/ Y wielkié ſzkody mieczem y ogniem dźiáłáli. KochJez B2.

5. Mieć oparcie, podstawę w czym; stare Mącz; niti Modrz [o kogo, co] (17): cokolwiek Moyżeſz piſał w kſięgách ſwych co ſie tknie ſámey litery piſáney/ ktora ſámá przez ſię ná duchu nikogo lepſzym vcżynić nie może/ gdyż ſie tylko o ćiáło opiera: to zowę zakonem Moyżeſzowym docżeśnym. CzechRozm 88; A wiárá ſie nie opiera/ o rzecży ćieleſne/ y iuż rzecżą będące: ále o niewidome/ o duchowne/ o przyſzłe. CzechRozm 263v, 56v, 89v, 118, 210v, 226v (9); Poty tedy chćiwość sławy ma być chwaloná/ pokiby ſię o cnotę opieráłá/ á ſzłá zá nią iáko ćień zá ćiáłem. ModrzBaz 59; A ſprzyiázna chęć/ áby byłá trwáła y mocna/ trzebá żeby ſię opieráłá o korzeń wiádomośći y przyzwycżáienia rzecży vcżćiwych. ModrzBaz 136; CzechEp 21; iż wiárá/ y nádźieiá/ ktorą mamy w Chriſtuśie pánu/ nie o ſámego ſię Chriſtuſá opiera/ ále ſię śćiąga/ áż do Bogá oycá ſámego. NiemObr 119, 69; [(nagł) Dobrodźieyſtwo ktore śię o wſzytkie ludźie w obec opiera. (–) A Iżem iuż powiedźiał o dobrodźieyſtwách tych/ ktore ſię z oſobná pewnych oſob dotykáią. teraz iuż o tych powiádáć y roſpráwiáć będę/ ktore ſię o wſzytkie ludźie w obec [...] opieráią. CiceroKosz 133].

W porównaniu (1): A iż dom twoy tu w Polſzcże był tákowey cnoty/ Ze ſie oń opieráli iák o mocne płoty/ Wſzytki tráfne nietráfne dzyeie tey korony/ V ciebie też chcem ſzukáć dziśich lat obrony. PaprPan A4v.

Zwrot: »opierać się za prawy« (1): Stetit ad eam diem civitas illi Lycurgi legibus, Trwáło á opieráło ſie áż do tego dniá zá prawy Lycurgowemi. Mącz 417b.

W przen (1): ſą náſze fortele iáko ſkorá Ryśia: Kto ſię w tę nie oblecze/ zá błazná ten dziśia. Dam ná przykład regułkę wyſzpoconą owę/ Co ſię cżęſto opiera nie o iednę głowę: Volenti (mowią) non fit iniuria. Bo tak Káżdy ná ſwoię ſtronę wywraca ią opák. KlonWor 66.

6. Nie zgadzać się na coś, stawiać opór czynny lub bierny; nie podporządkowywać się komu lub czemu; restitare Mącz, Modrz, Cn; stare, substare, sustinere, tergiversari Mącz; intercedere Modrz; insistere, interdicere, obluctari, obniti, obsistere, obstare, reluctari, reniti, repugnare, resistere Cn (26): PO dwa krotz pán miły Iezus wypędził kupuiącé ij przedáwaiącé s koſciola/ acżkoli ſie niéktorzy opiérali/ a wſſakoż wſſytcy vciekli. OpecŻyw [57]v; BielKron 420; Substo, Sustineo et Constans sum, Zoſtawam/ opieram ſie/ trwam. Mącz 419d; Tergiversor [...] Metaphor. Opieram ſie/ nie chcę być komu k woley/ przećiwiam ſie. Mącz 450a, 450a; GórnDworz Bb4; A Cżechowie y Miemcy poráżeni byli/ Ktorzy iego ná Páńſtwo záś poſtáwić chćieli/ Iáko też po Lodwiku ták ſie opieráli/ Zeby gubernátorow nád ſobą nie mieli. WierKróc A3; A on gdy ſię opierał/ rzekł mu Mnich: Ieśli vyrzyſz wtym kośćiele świętego męczeńniká Apollinará na oko: izali ná mey rádzie nieprzeſtánieſz? SkarŻyw 570; y ácz im Xiążę zábito Comata/ przedſię oni poty ſię mężnie opieráli/ áż ich do iednego ná onym plácu Polacy zbili/ z krwáwym zwycięſtwem ſwoim. StryjKron 205, 642; WerGośc 217; PaprUp C3v; Nie będę ſię opierał dłużey: ták iáko chceſz Vczynię. CiekPotr 90; Nie ieden ſię ćiołaſzek ná drodze opierał: Lecż im Cacus, wlokąc ie zá chwoſty/ doſkwierał. KlonWor 23.

opierać się komu, czemu (7): BielKron 124, 410; iż Troia dzieſięć lat ſie opieráłá wſzytkiey Grecyey/ niſkąd inąd nie pochodziło/ iedno ſtąd/ iż tám było nieco młodych páchołkow/ miłoſcią ziętych. GórnDworz Bb6v; RejPosWstaw [110³]; áby śię [Tribunis to jest Starsi nad pospolstwem] przećiwko wynálazkom Pánow Rad opieráli/ á pilnie tego przeſtrzegáli/ żeby Rzecżpoſpolita vbliżenia iákiego nieodnośiłá. ModrzBaz 24, 50; Potym ieſzcże cżás niektory/ opieráli ſię y drudzy Ceſárzowie/ niechcąc dáć Papieżom Rzymſkim nád ſobą przewodźić NiemObr 63.

opierać się za kim (1): Dla tego ſie z boiáźni [koń] opiéra zá tobą. A wſzák ſą nań oſtrogi/ będźieli leniwy WyprPl C.

cum inf (1): Miáſtá Niemieckie długo ſie opierali pomoc dáwáć przećiw krolowi Fráncuſkiemu/ bo tám kupiey doſyć mieli/ ále ná oſtatek muśieli według drugich poſtępowáć. BielKron 222v.

W przeciwstawieniu: »opierać się ... dobrowolnie dawać« (1): á tám Alexánder wielką ſławę odzyerżał y moc/ iż ſie mu żadne miáſtá áni zamki nie opieráły/ iedno dobrowolnie dáwáły/ okrom Hálikárnáſu y Miletu ktore mocą wzyął. BielKron 124.

Szeregi: »zastanawiać się, opierać się« (1): At etiam restitas fugitive, A yeſzczeſz ſie záſtánáwiaſz, opieráſz ty zbiegu. Mącz 419d.

»opierać się i zwolić nie chcieć« (1): A chceſz wiedzieć/ tzemu ie [kardynały] vtopił/ iſz ſię długo opieráli y zwolić niechćieli/ áby był Papieżem KrowObr 39v.

a. Upominać się [o co] (1): nieprzewodzili Krolowie nad mlodſza bracia/ bo oni ſtatecnie okrziwde ich za wſze ſie opierali PaprUp E3v.

Synonimy: 3. zatrzymawać się; 4. rozciągać się; 6. krzepczyć się, przeciwiać się, sprzeciwiać się, trwać; a. opponować się.

Cf 1. OPIERANIE, OPIERANIE SIĘ