1. Wznosić, stawiać budynki lub inne pomieszczenia; aedficare Mącz, Calag, Calep, Cn; condere, construere, fabricari, struere Mącz, Calep, Cn; architectari, praestruere Mącz, Calep; superaedificare, texere Mącz, Cn; coaedificare, exaedificare, exstruere, fabrefacere, inaedificare Calep, Cn; facere Calag; constituere, instare, moliri, ponere, tabulare Mącz; caminare, camerare, circunstruere, reaedificare, recolere, superstruere Calep; confabricari, conficere, conmoliri, fundere, instruere, substruere Cn (531): Gdy czo chczeſz miec trwalego: poczynay w tym znamieniu [znaku Byka] Buduy/ dziedzicztwa kupuy/ Drzewa ſzczep/ winnicze naprawiay/ na rolach ſiey FalZioł V 49v, 52 [2 r.], 52v; HistAl k3; MurzNT Matth 21/42; KrowObr 5, 220; Iż ten cżłowiek pocżął budowáć/ a nie mógł dokonáć, Leop Luc 14/30, 2.Par 14/7, 3.Esdr 5/72, 6/4, Eccli 49/9, Is 65/22; RejZwierz 9, 80v; Każe bić/ biią/ każe borzyć/ borzą/ każe budować/ buduią. BibRadz 3.Esdr 4/8, Is 65/22, Luc 17/28; Goski A2 [2 r.], 18v, 19v; BielKron 4v, 95, 190, 317v; Mącz 3d, 14d, 41d, 92b, 136d (11); OrzQuin I3v; nie káżdy ieſt dobry budownik/ kto buduie GórnDworz Ii5, L16v; RejZwierc A2v, 236 [2 r.]; BudBib 1.Esdr 4/2, 4.Esdr 16/43, Prov 14/1; Strum E, H4 [2 r.], L4, N3v, P3; SkarŻyw 28, 251, 252 [2 r.]; ZapKościer 5v, 10v; StryjKron 26; plác on ná ktorym budowáć myśli/ pilnie rozmierza CzechEp 102; ReszPrz 101 [2 r.]; Perpendiculum ‒ Ołow na ſznurze zawieſzoni, wedlie ktorego muliarze buduią, liniał muliarski. Calep 787b, 30b, 90a, 155a, 199b, 209a (16); GostGospPon 169; WujNT 218, Luc 14/30, 17/28; SarnStat 126, 883; PowodPr 25; SkarKaz 3v, 242a; Cieślá ſię vcży od ptakow gdy w Máiu/ Buduią w gáiu. KlonFlis E3.

budować czego: Támże záraz Vrzędnikom rozdáć pámięty [!] gdźie cżego trzeba źimie budować/ iáko máteryey przyczynić/ tákże ſtátkow wſzelákich/ gdźie á iako/ do cżego port álbo cżyn ieſt. GostGosp 72.

budować z czego [w tym: co z czego (9)] (10): KromRozm III A8v; Leop 1.Esdr 5/8; BibRadz 3.Reg 6/7; BielKron 32v; BudBib 3.Reg 6/7; CzechRozm 235v, 253v; ModrzBaz 35v; SkarŻyw 481; v Litwy był obyczay Zamki y Miáſtá z drzewá budowáć StryjKron 355.

budować komu [w tym: komu co (46), komu co na czym (2)] (49): March¹ A3; March² V; KromRozm III A8v, F6; BielKom 8; LubPs X5v, Y5v; OrzList f2v; Ty nie będźieſz budował Domu imieniowi memu BibRadz 1.Par 28/3, 3.Esdr 6/9; BielKron 3, 23, 105v; Mącz 171b; RejAp 110v; HistRzym 107, 108; BiałKat 138v [2 r.]; RejZwierc 87v, 169v [2 r.], 236 [2 r.]; BudBib 3.Reg 6/1, 2, 1.Par 22/5, 8, 3.Esdr 6/9 (9); MycPrz II C3, D; BudNT a5; SkarŻyw 504; ZapKościer 43; StryjKron 51; NiemObr 22; KochPam 80; SarnStat 497; Y ſam Pan Bog roſkazał budowáć ſobie kośćioł ná puſzczy. SkarKaz 453a, 453a [2 r.], 457a [2 r.], 458a.

budować co [w tym: budować kim, czym (2), na czym (21)] (415): March¹ A3; BierEz F3v; OpecŻyw 87; FalZioł IV 27d, V 50v; March² V; LibLeg 7/33v, 11/174v, 184, 184v [2 r.]; WróbŻołt 121/3; RejPs 194v; RejRozpr F4v; LudWieś B4v; Każ Miłoſciwy krolu ſzpichłirze budować RejJóz K8v; SeklKat Q3 [3 r.]; RejKup Sv; HistAl I7, I8v [2 r.], K2v; KromRozm I G2; v przerzeczonego Valtina Relya potrzebi nyekthore wdomu yego yeſth budowall LibMal 1551/161, 1553/176v; MurzNT 73v; KromRozm III A6v, A8v, B3v, F6 [2 r.], G2v (7); BielKom B8; GliczKsiąż H2v, L; LubPs X5v, Y5v; KrowObr 101 v, 133v, 219; RejWiz 152v; Leop Ios 24/13, Prov 14/1, Is 9/10, 1.Esdr 5/8, 3.Esdr 6/19 (38); OrzList e4, f2v; RejZwierz 14v, 105; Krol Cyrus roſkazał budowáć kośćioł Páńſki w Ieruzálem BibRadz 3.Esdr 6/23, 3.Reg 6/7, 4.Reg 24 arg, 1.Par 28/3, Hab 2/13, 3.Esdr 6/9 (31); OrzRozm Fv [3 r.], Gv; DOnus był Papieżem rok y dwá mieſiącá/ będąc dobrego żywotá kościoły budował BielKron 166v, 3, 4v, 23, 32v, 105v (38); pocżęli budowáć wieżę Babel cżwororożną GrzegRóżn Hv; KochSat A4; Mącz 82b, 171b, 268c, 269b, 309c (7); OrzQuin I3v [3 r.], M2 [3 r.], M2v, R4; SarnUzn B; RejAp 110v; GórnDworz Hh3, Ii2v, O2, Z6v; HistRzym 106v [2 r.], 107, 108, 108v; RejPos 14, 53v, 259 [2 r.]; BiałKat 36, 138v [2 r.]; RejZwierc 65v, 87v [2 r.], 169v [3 r.], 236, 247v (11); WujJud A2v; BudBib 3.Reg 6/1, 2, Sap 9/8, Prov 14/1, Is 9/10 (28); MycPrz II C3, D; Strum E2 [2 r.], I2 [2 r.], I2v [2 r.], N4, Ov (23); BudNT a5, 27/40, Gal 2/18; CzechRozm 113, 216, 235 [3 r.], 253v; ModrzBaz 35v [2 r.]; SkarJedn 20, 23, 61; Calag 103b, 267a, 308a, 461b; KochPs 130; SkarŻyw 31, 252, 270, 481, 504 (20); ZapKościer 43; MWilkHist F4; StryjKron 51, 81, 115, 335, 552 (7); Bog gdy miał budowáć ten świát/ ktoryby zawiſł w rzecżách ſobie przećiwnych y niezgodnych/ poſtánowił przedtym rożne rzecży CzechEp 258, 103, 130, 159, 190, 289 [2 r.] (10); NiemObr 22 [2 r.], 23, 64, 164; KochMRot A2v; ReszPrz 5, 72; ReszHoz 116; WisznTr 9; KochPam 80; KochPieś 18, 38; ArtKanc K11v; GórnRozm L4, N2; PaprUp K2; Calep 155b; GostGosp 48, 62, 74, 86, 136; LatHar 215, 250, 700, 713; WujNT Matth 23/29, 27/40, Luc 6/49, 14/28, Gal 2/18 (19); WysKaz 44; JanNKar C, C2 [2 r.]; SarnStat 126 [2 r.], 497, 883 [2 r.], 1070, 1090 (10); ſzubienice budował PowodPr 66; SkarKaz 40a, 453a [3 r.], 456b, 457a [2 r.], 458a [2 r.] (16); CiekPotr 4; SkarKazSej 659b, 666b, 679b, 681a; KlonFlis A4, D3, E2v, E3v; KlonWor 49.

budować kim, czym (4): Cegły wypádáły/ ále będziem budowáć kwádratowym kámienim Leop Is 9/10; Tymiby [niewolnikami] budowáli y przekopy bráli RejZwierc 248; BudBib 2.Par 16/6, Is 9/10.

budować na czym (32): LibLeg 11/174v; KromRozm III F6; RejWiz 152v; Leop 3.Esdr 6/19; BibRadz 2.Reg 24 arg, 1.Cor 3/10 [2 r.]; OrzRozm Fv; Oni ſie tylko śmiali z iego [Noego] okrętu iż go ná gorze budował BielKron 4v; Mącz 273b, 433d; RejZwierc [233]; BudBib Sap 9/8; ná wielkiéy mokrádli Stáwy buduią Strum E2; O Młyniéch kthóre ná Stáwiéch poſpolicie buduią. Strum I2; CzechRozm 113, 216; SkarŻyw 270, 283; niechcę być żorawiem/ co ná dwu drzewach chciał gniazdo ſwoie budowáć StryjKron 552; CzechEp 130, 223 [2 r.]; NiemObr 86; KochPieś 18; Calep 1033b; Wedle łáſki Bożey ktora mi ieſt daná/ iáko mądry budowniczy záłożyłem fundáment: á drugi ná nim buduią. WujNT 1.Cor 3/10, Luc 6/49, 218, 1.Cor 3/10; SarnStat 1090; Nie godźiło ſię nikomu ná inſzym mieyſcu ofiar czynić y ołtarzá budowáć SkarKaz 40a.

2. Tworzyć, wytwarzać, kształtować, organizować, konstruować (często z odcieniem metaforycznym); aedificare, superaedificare Vulg (78):

budować co z kogo, czego [w tym: budować czym (1), budować na czym (1)] (5): Nye czyni tu przyymowánye ſyebye/ to yeſt ſlowá bożego/ znákyem koſcyołá/ ktory z Apoſtołow począł budowáć KromRozm III C3, A7, B3v; GrzegRóżn H3; JanNKar C3v.

budować co [w tym: budować czym (1), budować na czym (19)] (64): RejPs 85v; KromRozm I G, Iv, K3; Bo proznoby byli co w ludźyach náuką ſwoyą budowáli/ gruntu wyáry około páná Kryſtuſá á ſpráwy y náuki yego pirwey nye vmocniwſſy. KromRozm II c4v; (bo Kryſtuſowi á nye ſobye ij [kościoł] ápoſtołowye budowáli) KromRozm III G6, B3v, G2v marg, G4v; twa ſławna Boſka moc/ Słońce ſwiátłość buduye/ dzyeń iteż ciemną noc. LubPs R3, ff2v; Izali ona [Panna Maryja] buduie domy ſerc náſzych? KrowObr 153v, A3, 21v, 219 marg, 250v; Buduią kacerſtwá/ ſzpetne y ſzkodliwe OrzList e4; BibRadz 1.Cor 3/12; Pocznimyſz budowáć Polſkę/ iáko od fundámentu muśimy począć budowánie to od Ołtarzá OrzRozm Fv; GrzegRóżn H2v; KochSat D3v; OrzQuin I4v, L4, L4v; Prot B3; RejAp D6; tedy z Luterem y iego cechem nie buduiemy przećiwney wieże woléy Chryſtuſá Páná BiałKat 323v, 36, 123v; WujJud 119v; WujJudConf 119; RejPosWstaw 144; CzechRozm 203v, 254; SkarŻyw 29, 286, 362; CzechEp 233, 261; NiemObr 36, 100; ReszPrz 73; PudłFr 53; DVchu święty/ rácżże [...] w ſercach náſzych wiárę y zgodę budowáć. ArtKanc F11v, K10v, K11; KochWr 25; OrzJan 86; WujNT 32, 584 [4 r.], 642, 672; JanNKar C3v; SkarKaz 606a; SkarKazSej 682b; PudłDydo B. Cf budować co z kogo, czego; budować co komu.

budować co komu (3): [kacerze] ábo mnogie Bogi/ ábo iednego zmyſlonego/ kthory Syná nie ma/ buduią ſobie. GrzegRóżn I4v; RejPos 302; ReszList 152.

budować czym [w tym: budować na czym (1)] (2): [królestwo] ktory pan Kryſtus Bog y człowyek/ yákom yuż ſſyroce wywyodł/ náuką zbáwyenną y krwyą ſwą naſwyętſſą z ludźi budował. KromRozm III B3v; iż ná thym ſwiętym fundámencie iedni buduią złotem/ ſrebrem/ kámieniem. Drudzy theż ſłomą/ ſiánem/ plewámi RejPos 302.

budować na kim, na czym (32) : KromRozm I K3, K4, KromRozm III B3v; KrowObr 15, 15v [2 r.]; A ieſliby kto budował ná tym grunćie [= Chrystusie] złotho/ śrebro/ kámienie drogie/ drwá/ ſiáno/ śćierń. BibRadz 1.Cor 3/12; RejPos 301v, 301v marg; WujJud 12, 119, 119v, Mm2; WujJudConf 119; Powściągliwość [...] máią zá fundáment: ná ktorym inne cnoty buduią. SkarŻyw 362, 29, 286; X. K. Axioma, á iákoby filar prze zeń wyſtáwiony: ná ktorym on rzecż ſwą buduie: gdy chcąc z onych Aniołow/ ktorzy z ſtárymi oycámi poſłáni do nich będąc od Bogá/ mawiáli/ vcżynić chce Bogá Bożego ſyná. CzechEp 261; ktora [nauka prorocka i apostolska] wſzytká prowádźi do Chriſtuſá páná/ y ludźi ná nim buduie. NiemObr 36, 100; PudłFr 53; Coż tedy zá dziw/ iż Pan Chriſtus ná Pietrze kośćioł ſwoy buduie? WujNT 672, 32, 540, Rom 15/20, 582, 584 [4 r.]; Té záśię [akcenty, punkty i dyftongi] bez támtych [dwudziestu i trzech liter] bydź niemogą: y owſzem cokolwiek zbudowáć álbo wyſtáwić chcą, ná tych, przy tych, y z tych budowáć y ſtáwić muſzą. JanNKar C3v; PudłDydo B. Cf budować czym.

3. Umoralniać, pouczać; aedificare Vulg; exemplo alicui esse, exemplum praebere, meliorem reddere atiquem in moribus Cn (13): Vmieiętność nádyma/ á miłość buduie. Leop 1.Cor 8/1 [idem WujNT]; BibRadz 1.Cor 10/23; Gdźiekolwiek kto inſzy po niewiem iákich Brogách/ ſtogách/ dworách/ álbo Gáiách zgromadza y buduie okrom kośćiołá poſpolitego/ nie zgromadza ále roſpraſzá/ świętokraydźcą ieſt ReszPrz 108; WujNT 1.Cor 8/1, s. 597.

budować kogo (8): Kto ięzykiem mowi/ ſámego śiebie buduie: lecz kto prorokuie/ zgromádzenie wiernych buduie [ecclesiam Dei aedificat]. WujNT 1.Cor 14/4, s. 21, 21 marg, 1.Thess 5/11, Yyyyy2v. Cf budować kogo czym.

budować kogo czym (2): proſtą á wdzięcżną mową/ y kazánim ſwym/ wiele vcżonych budował SkarŻyw 472; Słuchay małżonko miła słow Páná ſwoiego/ ktoremi ćię on buduie ArtKanc K11.