Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OSTAĆ

Następne hasło: OSTAJAĆ »

OSTAĆ SIĘ (126) vb pf

się (67), sie (59).

o jasne; -a- (39), -å- (19); -a- Mącz, RejPosWiecz³, BudBib, NiemObr (4), SarnStat (2); -å- Leop, OrzRozm (2), OrzQuin, RejPos, SkarJedn, OrzJan; -a- : -å- BibRadz (5:1), CzechRozm (12:4), ModrzBaz (1:1), CzechEp (11:1), WujNT (1:5).

Fleksja

inf	ostać się

praet
	sg
1	m	oståłem się
3	m	oståł się, ostojåł się

conditionalis
	sg		pl
1	m		m pers	bysmy się ostali
3	m	by się oståł	m pers	by się ostali
	f	by się ostała	m an
	n		subst	by się ostały

con praet
	sg
3	m	by był się oståł

inf ostać się (58). ◊ fut 1 sg ostoję się (3). ◊ 3 sg ostoi się (41). ◊ 1 pl ostoimy się (1). ◊ 3 pl ostoją się (14). ◊ praet 1 sg m oståłem się (1). ◊ 3 sg m oståł się (1), [ostojåł się]. ◊ con 3 sg m by się oståł (2). f by się ostała (1). ◊ 1 pl m pers bysmy się ostali (1). ◊ 3 pl m pers by się ostali (1). subst by się ostały (1). ◊ con praet 3 sg m by był się oståł (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Pozostać nadal przy czymś, zostać na jakimś stanowisku; zgodzić się z czymś (51)
- α. Utrzymać moc prawną (2)
2. Utrzymać się, wytrwać, nie ulec czemuś; stawić opór (54)
- W przen (1)
3. Zostać, zatrzymać się, nie opuścić jakiegoś miejsca (16)
- a. Pozostać, ocaleć (1)
4. Utrzymać się, nie poruszyć się (5)

1. Pozostać nadal przy czymś, zostać na jakimś stanowisku; zgodzić się z czymś; subsistere Vulg, Cn; consistere Modrz, Cn (51): Leop Iob 8/22; KuczbKat 255 marg; przeto ſie wywod ten oſtáć nie może. CzechRozm 84v; A przeto tá ich dumá głupia/ nie może ſie oſtáć. CzechRozm 135v, 42, 43 [2 r.], 54v, 98, 115v (20); A ieſliby ieſzcże dwá Papieżowie byli/ końcáby nigdy niezgodzie nie było: a iednośćbynigdy mieyſcá nie miáłá y oſtać by ſię z wieła głow nie mogłá. SkarJedn 60; CzechEp 150, 175, 328, 345; NiemObr 77; WujNT 452.

ostać się przy kim (1): że te rzecży [waśń bojaźń gniew] ſą iákoby domowi náſzi nieprzyiaćiele: ktorzi śię w nas ták w krádli/ iż zá ich opánowániem/ niemoże śię przy nas rozum ábo prawdziwy rozſądek oſtáć [non possit ratio consistere]. ModrzBaz 7.

ostać się przy czym (1): OrzQuin P3; CzechRozm 101v; Boć ſię X.K nie oſtoi y przy onym rodzeniu w niebie bez mátki y przy tym ná źiemi bez oycá. [...] gdyż mu wſzytko to tymi piſmy ſwoimi/ iegoż właſni oycowie/ zbiją CzechEp 260; Cnotá ioſt [!] ſkarb Boży wielki Ktory widźi cżłowiek wſzelki A kto śię przy niey oſtoi/ Ten śię wſtydu iuż nie boi. CzachTr [D]v. Cf »przy tym mniemaniu ostać się«, »przy słowach swoich ostać się«.

W charakterystycznych połączeniach: ostoi się argument, błąd, cnota, domysł (2), duma (2), mniemanie, wymysł, wywod.

Zwroty: »przy tym (a. w tym) mniemaniu ostać się« (2): A ták obacżywſzy/ y grzech y gniew Boży/ potrzebá nam wyzſzey wſtępić w doſwiádcżániu nas ſámych/ bo ſie tu iuż przy tym mniemániu ták oſtáć nie godzi/ byſmy nie wpádli w roſpácż z Iudaſzem RejPosWiecz³ 98; Lecż kto pilnie w to weyźrzy/ obacży/ iż ſię Papieżnicy w tym mniemániu nie oſtoią NiemObr 175.

»ostać się na placu« [szyk zmienny] (6): áby ſię regułá iego Antichryſtowſka oſtáłá ná plácu/ iż vcżynki Troyce ś. ſą nierozdźielne. CzechEp 182; Zácżym nikcżemna dumá y ſproſny błąd X.K ktory rzecż prawdźie przećiwną/ we wſzytkim ſwym Wędźidle trzyma/ ſzyię złamáć muśi: á prawdá ſię ná plácu oſtoi. CzechEp 282, 82, 200, 231, 277.

»w porządku ostać się« (1): iżby zwierzchność/ y władza Piotrowá/ záwſze ſucceſſorá potrzebowáłá/ bez ktoregoby/ zbor páná Chriſtuſow/ w porządku oſtáć ſię nie mogł. NiemObr 51.

»przy słowach swoich ostać się« (1): Chćiałliby ſię tedy z tąd/ nie śiánem (iáko mowią) I.M. X.K wykręcić: y przy tych ſłowách ſwoich/ ktore nápiſał/ oſtáć CzechEp 346.

»wespołek ostać się [z czym]« (2): Podobnali to/ żeby śmierć z żywotem/ ſkázá z nieſkażeniem/ ćiemność z świátłośćią [...] mogły być kiedy w iednę rzecż właſnie/ prawdźiwie y ſkutecżnie ták ſpoione/ żeby ſię z ſobą weſpołek oſtały [!] y iedną iuż rzecżą záwżdy potym z rzecży przećiwnych były CzechEp 246, 322.

Szeregi: »ostać się i być prawdziwym« (1): á iákożby to przyſtoſowanie oſtać ſię y być prawdźiwym mogło. CzechEp 281.

»(nie) zgodzić i (ani) ostać się« (3): y iákich też vcżynkow potrzebá nam będźie cżynić/ áby ſie ony zgodźić y oſtać mogły z oną łáſką Bożą [errata dodaje: y] z męką Chriſtuſową/ ábo nákoniec z ſámą wiárą náſzą? CzechRozm 212; Bo ſię nigdy pletliwe báśni ludzkie/ iáko plewy z pſzenicą z ſłowem Bożym weſpołek nie zgodzą áni oſtoią. CzechEp 322, 188.

α. Utrzymać moc prawną (2): á tákże ſzpitálné/ kollegiáckié/ klaſztorné/ y inſzé nádánia po Alexándrze/ w ſpokoynym vżywániu oſtáć ſie máią SarnStat 92.

Zwrot: »przed statutem ostać się« (1): ieſliby kto zá otrzymániem wiecznym dániny/ nam iáką wieś puścił/ álbo ſummę ſtárą/ któraby ſie przed Státutem oſtáć mogłá: [...] tedy/ gdy to będźie okazano iáſnie/ powinni będźiemy záśię onému tęż wieś/ y z tąż ſummą wróćić. SarnStat 90.

2. Utrzymać się, wytrwać, nie ulec czemuś; stawić opór; subsistere, stare PolAnt, Vulg; resistere, sustinere PolAnt (54): Leop Is 17/16; BibRadz Ier 46/15, 21, Dan 11/6; Vereor ut subsistere possit, Obawam ſie áby ſie mógł zoſtáć albo oſtáć/ oprzeć. Mącz 419d; OrzQuin K3v; BudNT Matth 12/26 [2 r.]; Ale gdy oćiec ſyn y duch to ieſt wſzytká Troycá ſpráwą Boſtwá/ tedy ſię podobno rychley oſtoi/ bo iuż Boſtwo wſzem ſpolne/ záraz wſzytkim vſłuży y dogodźi. CzechEp 183, 132, 133, 170, 231, 321; ArtKanc R19; OrzJan 134; Wſzelkie kroleſtwo rozdźielone przećiwko ſobie/ będźie ſpuſtoſzone: y wſzelkie miáſto ábo dom rozdźielony przećiwko ſobie/ nie oſtoi ſię [non stabit]. WujNT Matth 12/25; iákoż ſię oſtoi kroleſtwo iego [quomodo stabit regnum eius]? WujNT Luc 11/18; iż przyſzedł dźień on wielki gniewu ich á ktoż ſię oſtać będźie mogł [et quis poterit stare]? WujNT Apoc 6/17, Matth 12/26, Mar 3/24, 25, 5. 417, Rom 14/4.

ostać się czemu (1): Zaden ſie nye oſtoi Pánye twey ſrogośći. LubPs ddv.

ostać się przeciwko komu (2): żaden ſye z nich [kacerzy] przećiwko tym trzem ná plácu nieoſtoi OrzList i2; OrzRozm N4.

ostać się przećiw(ko) czemu (3): zá cżymby ták wárownie vbudowáne będąc/ oſtáć ſię mogły przećiwko wſzytkim naiazdom ſzátáńſkim/ y branam piekielnym. NiemObr 32, 7, 67.

ostać się przed kim (10): LubPs H4v; Ktoż ſie może oſtáć przed tym ſwiętym Pánem Bogiem [Quis poterit stare ad facies Domini Dei sancti istius]? BibRadz 1.Reg 6/20; á kthoż by ſię przedemną oſtał [quis ipse ad facies meas stet]? BibRadz Iob 41/1, Gen 4/23, I 113c marg, Ios 10/8, Ps 100/7; BudBib Iudith 6/3; przedśię iednák práwdá ktora przy nas ieſt/ przed Bogiem y Chriſtuſem oſtoi ſię w on dźień oſtátecżny. CzechEp 101; NiemObr 123.

ostać się przed czym (4): Iáko tyki ze trzćiny poſtáwiono ná mieyſcu wyſokim nie oſtoią ſię przed wiátrem/ ták ſerce lękliwe w myſli głupiego nie wytrwa przećiw żádnemu poſtráchowi. BibRadz Eccli 22/21, Prov 27/4; BielSpr 64v; y nie oſtoią ſię przed mocą koni náſzych/ ktorymi ie podepcemy [et non sustinebunt potentiam equorum nostrorum] BudBib Iudith 6/3.

ostać się gdzie (2): SeklPieś 19v; y wierz temu oſtoili ſye w Polſzce ten nowy Senior/ że iemu niezwieſz kiedy Kapłan z Krolem ſtárzy Polſzcy Seniorowie/ poſpołu tyłu podádzą. OrzRozm 13.

W przeciwstawieniach: »ostać się ... upaść (2), mieć koniec, przemijać, zginąć« (5): [człowiek] Wyraſta iáko kwiatek/ y bywa podćięt/ przemiia iáko ćień á nie oſtoi ſię [fugit velut umbra et non stabit]. BibRadz Iob 14/2; Wiedz że Polſká tákowym klinem ſtoi/ á odchylili [!] ſye oná z tego klinu od kąta ktorego/ vpádnie pewnie/ oſtać ſye żadną miárą ná plácu ſwym inák niemoże. OrzRozm Ev; iſz gory ich krwią opływáć będą/ á polá będą pełne trupow ich/ áni ſię będą mogli przed námi oſtáć/ ále zginą [et non resistet vestigium pedum ipsorum contra faciem nostram] BudBib Iudith 6/3; CzechRozm 14; y nie będźie ſię mogł oſtać/ ále ma koniec [et non poterit stare, sed finem habet] WujNT Mar 3/26.

Zwroty: »ostać się na miejscu swym« (1): ośiedzę ſye/ oſtoię ſye ia ná mieyſcu ſwym bes was/ byśćie téż dobrze wy wſzyſcy poginęli Królowie ná świećie/ tedy ia przedśię ſtać muſzę OrzQuin K3v.

»ostać się na placu« [szyk zmienny] (1): OrzList i2; wſzákem ći to y pierwey powiedźiał/ że bes ſtanu Duchownego/ ſtan Swiecki/ oſtać ſye ná plácu żadną miárą w Polſzce niemoże OrzRozm K2, Ev, N4; A wierni ſie przedſię y bes cudow/ choćiaſz y w przeſládowániu/ ná plácu oſtoią CzechRozm 189v, 14; CzechEp 203.

Szereg: »osiedzieć się, ostać się« (1): OrzQuin K3v cf »ostać się na miejscu swym«.

W przen (1): iż wiáry zbáwienney fundáment nie piaſcżyſty ále opocżyſty ná ſámym piſmie Prorockim y Apoſtolſkim záſádzony/ oſtoi ſię przećiw wſzem Szátáńſkim náwałnośćiam. NiemObr 67.

3. Zostać, zatrzymać się, nie opuścić jakiegoś miejsca; consistere Vulg, Modrz; stare PolAnt (16):

ostać się gdzie [w tym: w czym (6), na czym (5), „gdzie” (1), „nigdziej” (1), „tam” (1), „tu” (1)] (15): BierEz Ov; Cić [wierni] ſie tu w ſwym dzyedzictwye ná zyemi oſtoią/ Ale złoſnikow pomſtá iuż pewnye nye minye LubPs Kv; Leop Prov 7/11; Cżłowiek opiły przewrotnym ieſt á hárdy nie oſtoi ſię w ſwym mieſzkániu [non habitabit] BibRadz Hab 2/5; y nie możem ſię oſtáć ná dworze/ gdyż thá ſpráwá nie odpráwi ſię zá dźień áni zá dwá BibRadz 3.Esdr 9/11, Ps 69/3; pewnieć ſye Krol náſz na Sądźiech náſzych wſzetecznych długo nieoſtoi OrzRozm T2v; iż żadna rzecż niecżyſta nie może ſie oſtać w ſwięthym kroleſtwie twoim RejPos 332v; CzechRozm 222, 228; áby ie [syny] powśćiągáli [rodzice] od roſkoſzy: bo gdźie te pánuią/ tám ſię cnotá oſtać niemoże [A voluptatibus, in quarum regno virtus consistere nequit]. ModrzBaz 10; CzechEp *2v; LatHar 739; RybGęśli D3v; LOKIETEK cny/ WLADZISLAW/ po ſzcżęśćiu przewrotnym/ Oſtał ſie záś ná Páńſtwie: był w męſtwie ochotnym. KlonKr A3v; [Samo Xiążę Iaroſław zrzućiwſzy z ſiebie vbior y znáki Xiążęce/ przemieniáiąc konie ledwo vćiekł/ y nieoſtoiał ſie aż w Wielkim Nowogrodzie. StryjKron 171 (Linde)].

a. Pozostać, ocaleć (1): Pánie/ proroki twoie po zábijáli [!]/ y ołtarze twe poroſkopywáli/ á oſtałem ſię iá ieden [ego relictus sum solus]/ y ſzukáią duſze moiey. BudNT Rom 11/3.

4. Utrzymać się, nie poruszyć się; stare Vulg (5): Będzie ſie podpierał domu ſwego/ á nie oſtoi ſie. Leop Iob 8/15; Po oney pochyloney ná vkoś dębinie/ Nie oſtoi ſie kula/ ſzlozem ſie precż winie. BielSat N3v [idem BielSjem]; mam zá to/ iż to wyznaſz/ że ten żydowſki zálot/ nic w ſobie nie ma mocy/ y zá śieć páięcżą ledwie może być pocżytaⁿ/ bo ſie w nim y muchá nie oſtoi. CzechRozm 134; BielSjem 40.

W przeciwstawienia »spaść ... ostać się« (1): włożą ie [serce] ná Ogień/ álbo ſwemu Kápłanowi ná głowę ieſli go máią/ gdy z głowy ſpádnie Serce zły znák tego máią/ ieſli ſie oſtoi tedy dobry BielSpr 68.

Synonimy: 1. być, wytrwać; 2. oprzeć się, wytrwać, wytrzymać; 3. zatrzymać się.

Formacje współrdzenne cf 1. STAĆ.