[zaloguj się]
[pdf]

1. OSTROGA (86) sb f

Oba o oraz a jasne.

Fleksja
sg pl du
N ostroga ostrogi
G ostrogi ostróg
A ostrogę ostrogi ostrodze
I ostrogą ostrogami
L ostrogach

sg N ostroga (6). ◊ G ostrogi (1). ◊ A ostrogę (3). ◊ I ostrogą (4). ◊ pl N ostrogi (17). ◊ G ostróg (19); -ó- (2), -(o)- (17). ◊ A ostrogi (19). ◊ I ostrogami (12); -ami (11), -(a)mi (1). ◊ L ostrogach (3); -ach WerGośc (2), -åch (1) BielKron. ◊ du A (cum nm) ostrodze (2) LudWieś A3 [2 r.].

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Półobrączka metalowa z kolcem lub zębatym kółkiem przypinana do butów, służąca do kłucia konia celem przynaglenia go do biegu lub pożądanych przez jeźdźca zwrotów; calcar Mymer1, BartBydg, Mącz, Calag, Calep, Cri; calx ferrata Cn (84): A od kolana na dol [...] aby zadne plechowye rzeczy [...] nyebyly yedno nogavicze proſte ſzvkyenne ſkornye Proſthe ſkorzane a oſtrogy MetrKor 26/62; ZapWar 1514 nr 2172; Mymer1 15v; Striglia [!] ostroga BartBydg 151, 21b; Nie wyſoko wznoſić nogi Aby brząkáły oſtrogi RejRozpr I2; Iż wyſluży dwa konia [...] Dwa miecża dwie oſtrodze Dwie oſtrodze dwa bicża LudWieś A3; LibMal 1552/168v, 1554/192v [2 r.]; [między chłopiętami] nyemáſz żadnego ktoryby miłowáć myał dobroć/ ſtatek/ á pokoy/ káżdy ná woynę woła choć wići nye będzye/ káżdy rozbada choć bez oſtrog GliczKsiąż H7v; iże też z bronią niemáią [duchowni] chodźić/ ſzát koſztownych/ oſtrog pozłoćiſtych nienośić GroicPorz h2; A iáko oſtrogámi v dobrego ieźdzcá/ Ták tego ſwowolnego trzebá ćwicżyć źrzebcá [nasze przyrodzenie]. RejWiz 89; GLupyać to ſzkápá byłá/ ále wey oſtrogi/ Dodáły mu buynośći RejZwierz 129; W ten cżás Polacy nośili [...] boty z długimi ſzpicámi/ oſtrogi bez boycow oſobnych BielKron 397v, 402v, 414; yżeby vmieli [...] konie vśmierzać/ y ie ras ku zawodowi y ſkokowi pobudziwſzy w ſpierać oſtrogami KwiatKsiąż O2, B2; Mącz 31a, b; poki złoto nie było ták tanie/ moſiądzu/ do rzędu ná koń/ do oſtrog/ do ſtrzemion/ vżywáć dopuſzcżano. GórnDworz V6, L7, P2v, P3 [4 r.]; BielSat C4; Bo daſzli [...] Bárnádynowi árkábuz/ białey głowie oſtrogi/ álchimiſcie ſáháydak/ tedy tho żadnemu s tych nie będą wdzięcżne vpominki RejZwierc 97v, 28v, 58, 61, [207]; BielSpr 66; Calag 459a; Dziś ieſzcze tám w tych polach náyduią Ruſnice ſtároſwieckie/ ſzpady/ przyłbice/ y miecze/ tákże oſtrogi zárdzewiałe StryjKron 487, 355; á ono ták wiele o nim możeſz rozumieć/ iáko o onym śláchćicu co w oſtrogách chodźił/ á ná koniu nie iezdźił. WerGośc 223, 224; BielRozm 21; ZawJeft 5; Calcar, Ferreus stimulus ad urgendos equos – Oſtroga. Calep 154a; Przypiął mu [koniowi] Alexánder oſtrogę do boku WyprPl B4, A4, Bv, C; Gnáno konie ná rożno/ oſtrogámi zwárto: Metiuſá ná dwoie iák śledźiá rozdarto. KlonWor 32.

W porównaniu (1): niech ſye Litwá z háńby przyrodzónéy y kożdemu Kśięſtwu przyzwoitéy/ vćiecze [...]: niech ktemu ią iáko oſtrogá iáka bodźie oné od Philoſophów Gréckich ſzpátné Piątno/ ná Kśięſtwo kożdé Główn włożóné: πάν δου̃λον τω̃ͺ δεσπότη πολεμετ OrzQuin Qv.

W charakterystycznych połączeniach: ostrogi długie, pozłociste, tureckie, wielkie (4), zardzewiałe; brząkają ostrogi; ostrogami wspierać, zewrzeć; w ostrogach chodzić, nosić się.

Zwroty: »(z-, za)bość (konia) ostrogami (ostrogą)« = calcar equo admovere, calcaria equo adhibere Mącz; addere calcar Calag [szyk zmienny] (6): Bo yáko koń gdy nań vzdy nye włożą/ cżym go też nye zátną/ álbo trochę oſtrogą nye zábodą beſtwyeye y myota ſie/ thák dzyeći gdy ich ocyec álbo mátká nye powſcyąga GliczKsiąż F6v; RejZwierz 17v; przeto go [Bucefała] łágodnie głaſkał [Aleksander]/ grzywę cżoſał/ áż nań wſiadł/ y roſpuśćił/ y oſtrogámi bodł. BielKron 122v; Calcaria equo adhibere, Zbóść kónia oſtrogámi/ álbo dodáć mu oſtróg Mącz 151c, [234]a; Calag 459a.

»dodać (koniowi, źrzebcowi) ostrog« = concitare equum calcaribus, calcaria equo adhibere Mącz; calcar habere, Modrz [szyk zmienny] (6): Mącz 31b, 151c; RejZwierc 112v; ModrzBaz 10v; co obaczywſzy Koribut dodał koniowi oſtrog/ chcąc ſię záchowáć ná drugi raz do lepſzego ſzczęścia StryjKron 497, 406.

»przypiąć ostrogi (ostrogę)« [w tym: komu (1)] = adhibere et admonere calcaria Mącz [szyk zmienny] (4): Mącz 31a; Y każe ſludze żeby mu oſtrogi przypiął: ſługá powie/ pánie zleć/ boty pirwey muśi obuć GórnDworz P3, P3; WerGośc 223.

Przen: Bodziec, impuls, podnieta, pobudka, zachęta; przymus (15): [Stanisław Szafraniec] TEn Zrzobek iáko widziſz/ [...] ſobie ſam ſprawił twárdy Munſztuk s cnoty. [...] A nie trzebá mu oſtrog/ bo ſie ſam ſpráwuie. RejZwierz 64; KwiatKsiąż Q2; (marg) Prawo iáko zła ſzkápá. (–) Iedno ták z dobrey woley gdy chce dobra bywa/ Wſzákże tá dobra wola oſtrog potrzebuie RejZwierc 269, 65; Bo te pochwały piſzą żywym á przytomnym/ o ktorych dowćipiech dobrze trzymamy: áby mieli pewną drogę ktoreyby ſię trzymáli/ ábo pobudkę iáko oſtrogę do cnoty pobudzáiącą [vel regulam ac normam, vel tanquam calcaria extimulantia ad virtutem]. ModrzBaz 61v, 42; Dobry gniew ále ovzdány. gdźie o chwałę Bożą/ o cnotę/ o ſpráwicdliwość idźie/ á rozum y práwo Boże każe: popuść go/ oſtrog przyłoż. SkarKaz 313b; Dobry [przykład] w cnoty vbiéra/ y dla nich oſtrogi/ Ná pobudkę tym więtſzą/ kłádźie im ná nogi. GosłCast 35; [Zakonnik leśny ią Głuſzec/ przy leśie Mieſzkawam/ oto Myśliwiec mię nieśie. Wyśiedzieć w puſtych bágnach ſie nie mogę: Ktoż lepſzą niż cżłek może mieć oſtrogę? CygMyśl A2v].

W połączeniu szeregowym (1): [historyja] nagruntownieyſzego fundamentu potrzebuie/ ponieważ oná ieſt [...] ſwiádkiem nadowodnieyſzym/ pochodnią/ pobudką/ oſnem y oſtrogą cnoty StryjKron A.

Zwroty: »ostrogami dobość, docisnąć« = przymusić [szyk zmienny] (1:1): RejZwierz 129; A ták miárą á trzeźwoſcią [...] trzebá go [osła swojego, czyli ciało] iáko oſtrogámi do tego doćiſnąć/ áby nie vſtąpił w tey omylney drodze tego tu nędznego żywotá ſwego. RejPos 185v.

»doda(wa)ć, dodanie ostrog« [szyk zmienny] (2:1): muśiſz temu ſwowolnemu oſłowi á temu tępemu ciáłu ſwemu viąć obroku/ á dodáwáć mu oſtrog/ y przypátrowáć mu cżęſto munſztuku RejZwierc A3v, 112v; Ztądże ſię y proſty dźiećinny wiek vcży tego/ cżegoby zá láty mogł niedoſtąpić: y ochotny młodźieńſki wiek/ iáko dodaniem oſtrog/ bywa pobudzon ModrzBaz 53; [bieżącemu (iáko mowią) oſtrog dodał BusLic [1]].

»ostrogami wezbrać« (1): Admovere alicui stimulos, Przipiec komu/ pobudźić/ oſtrogámi wezbráć. Mącz 415d.

2. Wyrostek kostny pokryty rogową warstwą na tylnej stronie kości śródstopia niektórych ptaków, np. koguta; calcar Mącz, Cn; aculeus calcis Cn (2): Calcaria in gallis, Oſtrogi v kurów. Mącz 31b, 303d; [Wokabul 1539 D2v].

Synonimy: 1. bodziec, oścień.

AKtt