Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ROZMYŚLIĆ

Następne hasło: [ROZMYŚLIWAĆ] »

ROZMYŚLIĆ SIĘ (182) vb pf

sie (156), się (26).

o jasne.

Fleksja

inf	rozmyślić się

praet
	sg
1	m	rozmyśliłem się, -m się rozmyślił
2	m	rozmyśliłeś się, -ś się rozmyślił
3	m	rozmyślił się

imperativus
	sg	pl
2	rozmyśl się, rozmyśli się	rozmyślcie się
3	niechåj się rozmyśli	niechåj się rozmyślą

conditionalis
	sg		pl
1	m	bych się rozmyślił	m pers	bychmy się rozmyślili
2	m	byś się rozmyślił, by się rozmyślił	m pers
3	m	by się rozmyślił	m pers
3	f	by się rozmyśliła	m an

con praet
	pl
3	m pers	by się byli rozmyślili

inf rozmyślić się (40). ◊ fut 2 sg rozmyślisz się (12). ◊ 3 sg rozmyśli się (12). ◊ 1 pl rozmyśl(e)my się (1). ◊ praet 1 sg m rozmyśliłem się, -m się rozmyślił (5). ◊ 2 sg m rozmyśliłeś się, -ś się rozmyślił (2). ◊ 3 sg m rozmyślił się (4). ◊ imp 2 sg rozmyśl się (35), rozmyśli się (3) RejRozpr, HistRzym (2) [w tym: rozmyśl(i) się każdy (3) może 3 sg]. ◊ 3 sg niechåj się rozmyśli (4). ◊ 2 pl rozmyślcie się (5). ◊ 3 pl niechåj się rozmyślą (1). ◊ con 1 sg m bych się rozmyślił (1). ◊ 2 sg m byś się rozmyślił (2), by się rozmyślił (1) HistRzym. ◊ 3 sg m by się rozmyślił (6). f by się rozmyśliła (1). ◊ 1 pl m pers bychmy się rozmyślili (4). ◊ con praet 3 pl m pers by się byli rozmyślili (1). ◊ part praet act rozmyśliwszy się (42).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI w. (jeden z niżej notowanych przykładów) s.v. rozmyślić.

Znaczenia

1. Pomyśleć, przemyśleć, zastanowić się, rozważyć (172)
- a. Zdecydować się, postanowić (1)
2. Po zastanowieniu się zmienić zdanie, odstąpić od zamiarów (10)

1. Pomyśleć, przemyśleć, zastanowić się, rozważyć; meditari Mącz, Modrz, Cn; cogitare HistAl, PolAnt; praemeditari HistAl, Mącz; deliberare Vulg, Calep; deliberationem habere Calep, JanStat; recogitare Vulg; pertractare, reducere calculum, videre Mącz; consilium capere, consultare, perpendere Calep; prospicere JanStat; pensitare Cn (172): Ieſzcże moy łaskawy panie rozmyſl ſie wżdy mało A zrożumiey mało pewniey iako ſie czo ſtało RejJóz H6v; RejKup b6v, f2v, t2; A ták teraz rozmyſl ſie á powiedz [Nunc ergo delibera et vide]/ że dam odpowiedź temu ktory mie poſłał. Leop 2.Reg 24/13; Wielką rzecż táiemnicá/ kto ſie komu zwierzy/ Bowiem ten cżłonek ięzyk/ bárzo wolny bieży. Ale kto ſie rozmyſli/ á ma gi ná piecży/ Temu nic nie przekáżą złe y dobre rzecży. RejZwierz 5v; Rozmyſlcie ſie ia rádzę/ gdy s kim walcżyć macie. RejZwierz 18, 40, 75; KwiatKsiąż O4; Rzecże Antyoch: słyſz mię Apollonie/ wynidźi przed ſień máło/ á ia o gadce pomyſlę/ á thy rozmyſli ſie/ á chceſzli gadkę słyſzeć náwroć ſie záſie HistRzym 9v; Rozmyſlże ſie nędzny cżłowiecże á ty docżeſny ſzáfárzu dobr tobie do cżáſu od Páná twoiego zwierzonych á porucżonych/ á ſtrzeż pilnie ábyś nie odnioſł/ y tu zá żywotá ſwoiego/ y po ſmierći ſwoiey/ onych ſrogich dekretow Páńſkich nád ſobą RejPos 314v; RejZwierc 228v; Bo ktorzi ábo ſpawſzy cáłą noc/ ábo koſztownemi potráwámi y trunkámi báwiwſzy śię/ przychodzą do rády nierozmyśliwſzy śię [veniunt impraemeditati]/ áni śię do tego zgotowawſzy/ ći záprawdę bez przygány wtey mierze być niemogą. ModrzBaz 26v; Calep 300a; [Rozmyſl ſie. Beſinne dich. Wokabul 1539 O7v].

rozmyślić się około czego (2): BielKron [3322]v; My tedy wezwawſzy imięnia Bożégo/ y porádźiwſzy ſie ludźi mądrych/ y dobrze ſie około tego rozmyśliwſzy/ dla dobrégo pokoiu y pożytku Kośćiołá Krákowſkiégo/ mocą Compromiſſu przerzeczonégo/ vchwalamy/ [...] SarnStat 184.

rozmyślić się na co (68): RejJóz E3, F3; MurzNT 71 marg; y owſſem głupie/ nyeobácżnye/ nye dobrze ſie ná tho rozmyſliwſſy tho cżyni káżdy ocyec. GliczKsiąż K4; LubPs gg4; A chociay ſie to zwirzchu iábłuſzko cżyrwieni/ Wierz mi gdy ſie obacży/ iż wnet fárbę zmieni. Kiedy ſie kto rozmyſli ná vpadki ſwoie RejWiz 53, 45, 178v; RejZwierz 28v; Et omnia mihi meditata sunt, [...] Rozmyſliłem ſie ná wſziſtki rzeczy. Mącz 213a; RejAp 187, 189 [2 r.]; IZ cye Krześćiyáńſkim Ryczerzem zową káżdy Krześćiáńſki cżłowiecże/ gdy ſie ná tho rozmyſliſz/ ſłuſznie tho odemnie wdzyęcżnie przyiąć maſz. RejPos A4; A oni niebożątká wſzyſcy káżdy w ſwoim pokoleniu/ nie rozmyſliwſzy ſie ná to/ ná káżdy ártykuł przyzwaláli/ wołáiąc wielkim głoſem/ Amen. RejPos 102; Ty ſłowá ktoby vważyć chciał/ trzebá ſie ná to dobrze rozmyſlić. RejPos 135, 100, 106 [2 r.], 114v, 115, 248v, 339; A wſzákoż pocżćiwy cżłowiek gdy ſie rozmyſli ná cnothę/ ná ſławę/ y ná boiaźń Bożą/ [...] że ſie ná wſzem może pobożnie y pocżćiwie záchowáć. RejZwierc 39v, 48, 67, 111v, 115 [2 r.] (9); KochList 1; O by [wyznawcy prawosławni] ſie rozmyſlili á pomnieli ná ten wielki y zacny y cudowny Teſtáment Pátryárchy ſwego SkarJedn 295, 340; CzechEpPOrz *2v; NiemObr 98; BielSjem 18v; KochWr 40; LatHar 121; SarnStat 369, 382, 1216; CiekPotr 39; SkarKazSej 702b.Cf Ze zdaniem dopełnieniowym, Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym; Fraza; »na odpowiedź się rozmyślić«, »rozmyślić się na wszytki strony«.

rozmyślić się nad kim (1): Izaliżeś ſie theż nie powinien rozmyſlić nád thym ſwiętym Páſtyrzem ſwoim? ktory ſie ták ſtára á ták pilną pracą ma o ználezyeniu á náwroceniu twoim RejPos 169.

rozmyślić się o czym (1): Wziełá potym Litwá co byli ná Zamku z Polaki do trzech dni przymierze/ iżby ſię rozmyſlili y nárádzili wtym czáſie o podániu Zamku StryjKron 572.

rozmyślić się w czym (1): Wſzákże iż Szláchtá onych powiátów teraz lepiéy rozmyśliwſzy ſie w téy rzeczy tákowéy popráwy przez poſły ſwé od Nas y wſzytkiégo Séymu prośiłá/ vſtáwiamy [...] SarnStat 1217.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: na to (31); tak; zaimek pytajny (43), iż(e), że (18), jeśli(że)(by), -li ‘czy’ (9), aby (1)] (72): Gdy chceſz z domu wynidz, pirwey ſie rozmyſl czo maſz cżynić. BielŻyw 17; RejJóz B2, F4; HistAl H3v; MurzHist M3; GroicPorz f2; Kiedy ſie rozmyſlemy ná cochmy ſtworzeni/ Ale ſie tá powinność márnie záwżdy mieni. Ieſtechmy by Ogárzy gdy ná źwirz wpráwiáią RejWiz 65, A3v, 157v; Leop 1.Reg 25/17; RejZwierz 101v; Cogitatum est mihi, quid loquar, Rozmysliłem ſie co mam mówić Mącz 59b, 213a, 480d; A thu ſie rozmyſl nędzny záwieſzácżu ná wątpliwoſciách ſwoich/ iáko cie tu Pan zápomnieć chce/ áni o thobie żadney piecżey mieć obiecuie RejAp 43v, BB7; trzebá ſie dobrze rozmyſlić/ s kim w ták gruntowną przyiaźń wſtąpić GórnDworz Mv; HistRzym 10; A ták ktorym ieſt zwierzoná tá niewinna owcżárnia Páńſka/ mogliby ſie ná to dobrze rozmyſlić/ nic nie folguiąc ſwiátu temu áni kſiążętom iego/ co to ieſt onę owcżarnią poruczoną ſobie vcżynić tymi ſynacżki Bożymi: á rozmyſlić ſie co im zá dobrodzieyſtwo zá to zgotowano. RejPos 84v; Rozmyſlże ſie tu káżdy/ ieſliżeś nie ieden s tych ktorzy tám ná ten cżás w they ſpołecżnośći byli RejPos 112, 53, 54 [2 r.], 61, 84v, 100v (30); Niechay ſie rozmyſli długieli tu ieſt mieſzkánie iego/ y długoli tu będzie mu wolno ták nádymáć tę poſtáwę ſwoię. RejZwierc 48; ále gdy ſie rozmyſli cżłowiek poććiwy nacż mu to nápotym wyniść ma/ nic mu tho ſtráſzno nie będzie. RejZwierc 177v; Rozmyſliwſzy ſie ná to s kim to cżynić mamy/ Ktemu go w obietnicach nieomylnym znamy. RejZwierc 245v, 37, 44v, 47v [2 r.], 66v, 67 (20); SkarŻyw 46; A ták rozmyśl ſię ná to: trefnoli to będźie/ Gdy we fraſzkách Káſztelan drukowány śiędźie. KochFr 126; Rozmyślić ſie też ma co robić/ áby tego drugi raz nie robił. GostGosp 10; SkarKaz 314a.

Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym do dopełnienia w zdaniu nadrzędnym [na co] (1): A ták rozmyſliwſzy ſie ná ták wielkie á poważne rzecżj/ iż nigdj trwáłe być nie mogły/ nic ſobie dobrey myſli nie káźili RejZwierc 87v.

Konstrukcje z part praet act i czasownikiem określającym czynność wykonaną w efekcie zastanowienia się [= po namyśle, zastanowieniu się; z przeczeniem: bez zastanowienia] (17): HistAl H3v; MurzNT 71 marg; KrowObr 130v; BibRadz Eccli 39/14; Niewiem byś tho w.m. drugiraz/ rozmyſliwſzy ſie powiedzieć mogł. GórnDworz K5; RejPos A4, 102; RejZwierc 81, 228v; ModrzBaz 30v; SkarŻyw 582; A cośmy przedśięwźięły z pilnośćią konaymy/ Rozmyśliwſzy ſie dobrze ná to/ nie mieſzkaymy. BielSjem 18v; Chcąc tedy tákowému vpadku/ y ſzkodźie zábieżeć: iż należy ná opátrznégo Páná przeſzłych rzeczy pámięć máiąc/ pilno przeglądáć przyſzłé/ á ná wſzyſtko ſie dobrze rozmyśliwſzy/ potym kożdą rzecz zoſobná dobrze rozráchowáć. SarnStat 369, 184, 382, 1216, 1217.

Użycia w imp skierowane do konkretnego odbiorcy oznaczające wezwanie do niespieszenia się z ostateczną decyzją bądź sugestię zmiany dotychczasowej (6): Chociay w tobie inſzą myſl znam Aleć radzę rormyſl [!] ſie ſam A iuż day tey cznocie pokoy Czo inſzego zemną rokuy RejJóz E3; HistRzym 8v; KochList 1; SkarŻyw 443; Stoy Pángráczy, rozmyśl się ieſzcze ná to dobrze CiekPotr 39, 45.

W połączeniach szeregowych (4): LubPs gg4; Ale by ſie ktory ſnich [z bogatych panów] ná to dobrze rozmyſlił/ y v ſiebie ták poſtánowił/ y záwárł/ że trzebá vmieć/ y cżynić doſyć ſwey powinnośći/ á záwołániu/ ieſtem tego pewien/ żeby ſie ták bárzo zápárł o to/ áby nigdi nie pánował/ iáko ſie więc wieldze o to ſtára áby pánował. GórnDworz Ee5v; WujNT 118 marg; SkarKaz 314a.

Fraza: »jest się na co rozmyślić; mieć się na co (a. nacz) rozmyślić« (2;2): Bo wykłádáć práwá/ ſpiſowáć porządki Sądow/ y wypuſćić to ná Swiát/ ieſt wielka rzecz á ważna/ y ieſt ſye ná co rozmyſlić GroicPorz B4v; RejWiz A5; A gdy ſie przypátrzyſz dziwnym á rozlicżnym ſpráwam á wymyſłom á wynaláſkom tego to iemu [człowiekowi] nádánego rozumu/ maſz ſie nacż rozmyſlić RejPos 191v; RejZwierc 40v.

Zwroty: »rozmyślić się do [ilu] dni« (1): ále rozmyśl ſię vrodziwa Pánno do trzech dni/ á odmień vporne ſerce. SkarŻyw 443.

»dobrze (lepiej) się rozmyślić« = videre Mącz; bene meditari Modrz; sapienter prospicere JanStat [szyk zmienny] (33): RejKup ſ3v; MurzHist M3; GroicPorz f2; áby w thym poſtępku nieiáka popędliwość zacnośći páńſtwá náſzego nie byłá przycżytána dobrze ſie około tego w rádźie náſzey záwártey/ rozmyſliwſzy y narádźiwſzy wáſzey ſtátecżnośći odpowiedź damy. BielKron [3322]v, 392v; Vide quid agas, Bacz co cziniſz/ rozmiśl ſie dobrze. Mącz 494a, 462a, 480d; RejAp BB7; GórnDworz Mv, Ee5v; tedy Krol rzekł/ Gadkiś niezgadł/ áleć dawam przez noc żywot zdrowy/ á rádzęć rozmyſli ſie lepiey HistRzym 8v; Y rzekł Krol Antyoch. Ieſteś Syn Oycá wielkiego/ á prze tego dawam tobie tę noc áby ſie lepiey rozmyślił/ chceſzli názáiutrz śmierći zbyć. HistRzym 10; RejPos 84v, 135, 143; Ano kthoby ſie ná to dobrze rozmyſlił/ iż iedno dziś to náſz cżás właſny/ iutro iuż nie náſz/ y nie wiemy czo ná nas przypáść ma RejZwierc 66v; Kiedi co maſz prętko cżynić/ trzebá ſie dobrze rozmyſlić. RejZwierc 145, 67, 115; KochList 1; ModrzBaz 30v; NiemObr 98; BielSjem 18v; KochWr 40; PaprUp F; SarnStat 184, 369, 382, 1216, 1217; CiekPotr 39; Nie ſkwápiayćie ſię też ná piſánie y rozmnażánie Konſtytucyi/ po ktorych vgęſzczániu złe obyczáie y niezbożność ludu wáſzego poznáć. Lepiey ſię ná nie dobrze rozmyślić SkarKazSej 702b.

»niedobrze, głupie, nieobacznie się rozmyślić« [w tym: głupie, nieobacznie, niedobrze (1)] (2:1:1): GliczKsiąż K4; (nagł) Wołowicż. (–) NIe dobrze ſie rozmyſlił/ kto go był ták przezwał/ Podobno obycżáiow nie właſnie był doznał. Bo ſtoi ten Wołowicż/ iście zá Ieleniá RejZwierz 92v.

»na odpowiedź się rozmyślić« (1): przeto ſie ná odpowiedź trzebá rozmyſlić/ Y táką vcżynić/ ktoraby ſie ku obronie mieyſc [...] ſtárego Teſtámentu/ ktorych w nowym vżywáią/ przygodzić mogłá. CzechRozm 125v.

»pewnie się rozmyślić« (1): A ták poććiwy cżłowiek/ ktoryby ták zacny vrząd á práwie iáko iáką ſwiątość/ á zwłaſzcżá ku cnocie ſwey zwierzony/ ná ſię wziąć miał/ pewnie ſie ma rozmyſlić czo ná ſię bierze RejZwierc 37.

»pilnie(-o) się rozmyślić« (2): Franciſzku/ pilnie śię á dobrze na to rozmysł/ co ſtem máſz vczynić MurzHist M3; RejPos 115.

»przystojnie się rozmyślić« (1): y ſam bárzo prędko te vſtáwy pochwaliſz/ kiedy ſię ná poſtánowienia ich y pożytki duchowne/ ktore ſtąd zbáwieniu twemu roſtą/ przyſtoynie rozmyśliſz. LatHar 121.

»roztropnie się rozmyślić« (1): Ale kto ſie ná to roſtropnie rozmyſli/ á wſzytko ſobie rozważy/ tedy to ſnádnie ſam v ſiebie ználeść y rozeznáć może/ iż ſie to wſzytko ku lepſzemu kończowi obroćić y przygodzić może RejZwierc 162v.

»słusznie (a. jako słusza) się rozmyślić« (6): Ná tho gdy ſie Wielmożność twa ſłuſznie rozmyſliſz/ coś zá to powinowát/ to iuż ia twemu bacżeniu/ [...] ná rozeznánie porucżam. RejWiz A3v; A thu ſie ſłużnie [!] rozmyſlić możeſz co s ſobą vcżynić maſz RejPos 267v, 201v, 217v; RejZwierc [121]; CzechEpPOrz *2v.

»rozmyślić się wczas« (2): Rozmyſly ſie więc káżdy wczás Bo owo zły ná nas niemáſz [lege: kiermasz] RejRozpr G2v; RejKup bb2.

»rozmyślić się na wszytki strony« (1): [Praca do Świata] Iáwnie cie wydawa mowá/ Gniewaſz ſie o dobre ſłowá/ Rozmyſl ſie ná wſzytki ſtrony/ Obacżyſz w ſwych rozum płony. BielKom D8.

Szeregi: »rozmyślić się, (i) naradzić (a. poradzić się)« [szyk 3:1] (4): iżeby ſye s przyiaćioły dobrze porádźił y rozmyſlił/ ieſli by mu byłá rzecz vżytheczna/ poczynáć Práwem przećiw ſwemu Aduerſarzowi álbo nie. GroicPorz f2; BielKron [3322]v; Mącz 31c; StryjKron 572.

»rozmyślić się a obaczyć« [szyk 4:1] (5): A przetho obácż á rozmyſl ſie [considera et recogita] co maſz vcżynić Leop 1.Reg 25/17; A tu ſie dopirko rozmyſl á obácż mizerny á vpádły cżłowiecże á nędzny łotrze nádewſzytkimi łotry/ ieſli nie naydzieſz z miłoſierdzia Páńſkiego vznánia ſwego/ ták iáko ſie było nád tym vbogim łotrem sſtáło. RejPos [105], 61, 103v, 349v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»rozmyślić się i przypatrzyć (a. przypatrować się)« (2): A ſłuſznieyby ſie też záſię ná to káżdy rozmyſlić miał/ y pilnie ſie temu przypátrowáć miał/ ku komu tákie obietnice ten dobrotliwy Pan/ á miłośćiwy zbáwiciel náſz/ o tey opátrznośći ſwey/ cżynić racży RejPos 217v; y rzecży tey wſzytkiey dobrze przypátrzywſzy/ y ná nię ſię iáko ſłuſza rozmyśliwſzy/ dam W.M. ſwemu M.P. krotką y odpowiedz y ſpráwę. CzechEpPOrz *2v.

»rozpamiętać a rozmyślić się« (1): Tibi in mentem veniat facito quemadmodum vitam huiusce depinxeris, Roſpámiętay á rozmyśl ſie dobrze ná to ábyś mógł yáko nalepiey yego żywot wyſtrichnąć. Mącz 480d.

»rozmyślić się, (a) rozważyć (a. uważyć)« [szyk 4:1] (5): Gdy ſie dobrze rozmyſliſz á rozważyſz zaſługi tego y onego ludu/ naydzyeſz to nieſpráwiedliwie być od ćiebie/ boć oni niebyli nigdy wierni twemu oycu/ áni tobie będą BielKron 392v [idem PaprUp]; Mącz 462a; RejZwierc 71v, 162v; PaprUp F. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

a. Zdecydować się, postanowić [„tak” na co] (1): Oto maſz Klaſztor Synu/ bronić ći go niechcę/ ieſliż ſię iuż ták ná to rozmyſlił. SkarŻyw 14.

2. Po zastanowieniu się zmienić zdanie, odstąpić od zamiarów; mutare mentem Mącz, Calag; declinare a proposito, deflectere Mącz; commutare consilium a. sententiam, decedere de ratione, deduci a. depelli de sententia, desistere sententia, expellere mente, exuere mentem, flectere animum a. propositum Calag (10): Mutavi sententiam, Rozmyśliłem ſie/ odmieniłem ſwe przedſię wzięcie. Mącz 382d, 130a, 216b; Giezy ſługá Elizeuſzá onego [który przedtem nie chciał zapłaty za uzdrowienie króla]/ vgoniwſzy go [króla] powiedzyał mu od onego páná ſwego/ iż ſie pan moy rozmyſlił y poſłał zá tobą/ ábyś mu poſłał ſzátę iáką y funt złotá. RejPos 218 [idem] RejZwierc 64v; Anders ſinnes werden. Odmienić ſwoy vmyśl. Et, Rozmyślić śie. Calag 15b; SkarŻyw 355; y roſkazałem zá tym powiedźieć/ iż chcę z X⟨iędzem⟩ K⟨anonikiem⟩ mowić/ iedno widząc/ iż ſię cżás onego dniá ſkroćił/ roſkazałem prośić/ áby ſię tá rzecż do záiutrká odłożyć mogłá. Wſzákże ſkoro ſługá odſzedł rozmyśliłem ſię/ by X. K. zá wygráną mieć niechćiał/ gdybych mu we wſzytkim nie dogodźił. NiemObr 24; A ieſliby ſie intra triduum rozmyślił: możeſz ſie káiáć, á Controuerſiiéy nie piſáć. SarnStat 1298; By im dobrze iuż wſzytko było zginąć miáło/ y pográniczni nieprzyiaćiele odiąć im ich páńſtwá mieli: tedyby ſię byli nie rozmyślili/ áni tey drogi zániecháli. SkarKaz 519a; [ſynu idź dźiśia rób w winnicy moiéi/ A on odpowiedaiąc rzekł/ Niechcę/ wſzakże potem vbáczywſzy się (marg) rozmyſliwſzy śię abo żałuiąc tego co vczynił (–) [conscientia motus] poſzedł MurzNT Matth 21/29 (Linde s.v. rozmyślić)].

Formacje współrdzenne cf MYŚLIĆ.

Cf ROZMYŚLENIE