Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PACHOŁECZEK

Następne hasło: [PACHOŁKOWY] »

PACHOŁEK (186) sb m

Wszystkie samogłoski jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	pachołek	pacholcy
G	pachołka	pachołków
D	pachołku, pachołkowi	pachołkóm
A	pachołka	pachołki
I	pachołki(e)m	pachołki
L	pachołku	pachołkach
V	pachołku	pacholcy
inne	sg G a. A - pachołka

sg N pachołek (60). ◊ G pachołka (7). ◊ D pachołku (11), pachołkowi (1) WyprPl. ◊ A pachołka (24). ◊ G a. A pachołka (2). ◊ I pachołki(e)m (12). ◊ L pachołku (4). ◊ V pachołku (4). ◊ pl N pacholcy (14). ◊ G pachołków (18); -ów (2), -(o)w (16). ◊ D pachołkóm (9); -óm (3), -(o)m (6). ◊ A pachołki (13). ◊ I pachołki (4). ◊ L pachołkach (2); -ach (1) SkarKaz, -åch (1) PowodPr. ◊ V pacholcy (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

Znaczenia

1. Mężczyzna młody lub w sile wieku (niekiedy w funkcji podobnej do dzisiejszego „facet”) (78)
2. Służący, zwłaszcza młody; paź (108)
- Przen (1)
- a. Sługa wojskowy, giermek, ciura (26)
  - Przen: O św. Pawle w stosunku do Chrystusa (1)

1. Mężczyzna młody lub w sile wieku (niekiedy w funkcji podobnej do dzisiejszego „facet”); iuvenis, vir Mącz; puer PolAnt (78):MetrKor 38/287; [Matys] yeſth pacholek nyſky a dopyero mv ſzyą waſz ſipye LibMal 1547/129; wſukny nyemyeczkyey ſcharey maſzczy [...] chodzi pacholek yeſcze nyeobroſly LibMal 1554/ 183v, 1543/75v [2 r.], 1545/94, 106v, 1547/130; BielKom Dv, F4; Vir fortis ad pericula, Mężny á cziſtego ſercá páchołek. Mącz 134d; Praevalidus iuvenis, Duży páchołek. Mącz 474d, 121a, c, 143c, 193d, 420c, 498c [2 r.], 499c; ſzedł ſam/ ſług nie cżekáiąc do goſpody ſwey/ ktorey niewiedział: Owa pytáiąc ſie to tego/ to owego/ trefi ná iákiegoś páchołká/ y mowi mu/ Towárzyſzu niewieſz gdzie thu moiá goſpodá. GórnDworz P8; Wielkiemu iednemu/ y otyłemu páchołku rzekł kthoś/ Y thu ná trumnę niemáło drzewá wynidzie GórnDworz Sv, E8v, M5v, M7v, N2, O3v (12); tego cżyſtym páchołkiem zową kto ſie nawięcey w ty opilſtwá á w ty wſzetecżeńſtwá nabeſpiecżniey wdawa. RejZwierc 34v, 238v, 260; BielSpr b3; SkarJedn 36; Wedle wzroſtu ieſt ſuknia: á máłemu rosłe^go páchołká ſzátá nie służy. SkarŻyw 31; KochPieś 48; PudłFr 63; gdyś swiadomeś wḿ iakoto dom rodowity, y iako ochotni Pacholcy, się wnim rodzą, dorzeczy rycerskich ActReg 131; Initus - Złaczenię pachołka zniewiaſtkąm. Calep 530a; CiekPotr 34; CzahTr C4v; Ieſt cżłek bárzo łáſkáwy/ więc Zołnierz wyborny/ Máiętny/ w ſpráwách ſwoich páchołek wydworny. PaxLiz C2v, C4v, D; KlonFlis F3; Vcżćie ſię y wy ſtárſzych ſłucháć mołoycowie: Byśćie nie przyſzli ná punkt ná ten gdźie iuż owo Pocżną łektáć páchołká/ choćia mu nie zdrowo KlonWor 38; Lycurgus Práwotworcá/ dał práwá ſurowe Ná ludźi prożnuiące; ná pachołki owe Co záwſze chcą ſmácżno ieść/ [...] nigdy nic nie robić. KlonWor 44, 4, 55, 68; ZbylPrzyg B4.

W przeciwstawieniu: »pachołek ... starzec« (1): A ták iáko w młodym páchołku/ chwalą ludzie ſtátecżność/ á poſtánowienie [...]: ták záſię káżdemu ſie podoba ow ſtárzec żywy/ ktory [...] GórnDworz K4v.

Wyrażenie: »młody pachołek« [szyk 7:3] (10): LibMal 1543/ 75v, 1544/81, 1554/183v; Iákoż mnie ſie bárzo podoba páchołek młodi/ zwłaſzcżá ten/ co ſie para rycerſkim rzemięſłem GórnDworz K4, K4v, Bb6v; [miejska żona] Vrodźiwa/ ſubtylna/ [...] Iák ſie nie ma podobáć/ młodemu páchołku. BielSat D2v; SkarŻyw 56; KochFr 28; GrabPospR K4v.

Zestawienie: »chudy, ubogi pachołek« = człowiek ubogi, niskiego pochodzenia [szyk 12:2] (12:2): Iáko gdy chudy páchołek/ iáko thego wiele bywa/ náprze ſie v iákiego panięciá áby od niego koń wziął álbo ſzáblę iáką pięknie opráwioną. RejZwierc 98; PAtrzayże y bogáctwá iáko wiele máią/ Wierę chudzi pácholcy ná ſrebrze iadáią. RejZwierc 243v, 99v [2 r.], 100 [2 r.]; (nagł) O iednym Księdzu. (–) Y To dźiwak/ co gębę wysſzéy noſá nośi/ A nas chudé páchołki oczymá przenośi. PudłFr 56; PaprUp Gv; ActReg 75; Minutiora bona w Inflantćiéch: nagrodá vbogich páchołków. SarnStat 451, 79 [2 r.], 1206.

~ W przeciwstawieniu: »wielmożny ... chudy pachołek« (1): bo iáko kto był [...] wielmożnym álbo chudym páchołkiem/ ták też y po zmartwych wſtániu w przyſzłym żywocie/ wtymże go ſtanie być wierzyli StryjKron 155. ~

2. Służący, zwłaszcza młody; paź; famulus, pedis equus Mącz, Cn; satelles Mącz; puer PolAnt; administer, assecla, minister, ministrator, praeminister Cn (108): BielŻyw 164; LibMal 1543/74, 1545/ 94v, 1550/153v, 1553/176v; RejWiz 72, 73; (nagł) Co ſąſiádowi páchołká dawał. (–) PAchołká ſąſiádowi/ ſąſiad przykázowáł/ A zá dobrego ſługę/ pewnie obiecował. RejFig Cc3v, Aa8 [2 r.], Cc3v, Cc4v; SIędzyeſz zá ſtoł áno gi/ ſtrzęſiono fiołki/ Poglądaſz ná wąſáte/ co ſtoią páchołki. Radeś gdy ich przed tobą/ z wodą kilko ſtánie/ Ręcżnik dzyerżąc/ á mowiąc/ miłośćiwy pánie. RejZwierz 142v, 134v, 137v; BielKron 125; Mącz 117d, 269c, 294a, 369b; Prot C, Dv; SienLek 190v; GórnDworz R6v, S5v; Chowaſzli dźiś páchołká/ inákſzyć nie będźie/ Iedno zá ſtoł ṕoſpołu [!]/ s ſwoim pánem ſiędźie. BielSat D3v, C4v, D3v marg; Przyiedzye też záſię pan Zięć do páná Szwagrá/ álić konie w kárcżmie y s páchołki RejZwierc 31, 53, 61 marg, 66v, 101, 106v, Aaa4; MycPrz I B2, II C3; KochFr 105; KochPieś 20, 23; PudłFr 25; BielRozm 23, 29 [2 r.]; Iákoż by tu byłá prawdźiwa Wolność/ nie potrzebowaliby celnieyſzy ludźie w Polſcze ták wiele páchołkow zá ſobą y przed ſobą (marg) Dla czego możni ſług śiłá chowáią. (–) GórnRozm A4v, E2 [2 r.], H2v, H3v, L3; GrabPospR N3, N4v [3 r.]; PowodPr 69; A ták iużeſz Pácholcy we wſzem dogadzayćie/ W ſwych poſługách przyſtoynych/ ſercá dodawayćie. PaxLiz E2, E3v; KlonWor 56, 78.

pachołek czyj [w tym: pron poss (8), G sb (2), ai poss (2)] (12): BielKom F4; Ale záſię mieć trzebá w groźie ſwe Páchołki. Prot C4; Po obiedzie/ pácholcy páná Giżyckiego [...] ięli pytáć ſług páná Krákowſkiego GórnDworz S4v; A (ták) poſzedł (on) młodzieniec páchołek prorocſki do Rámothá Gilehadſkiego. BudBib 4.Reg 9/4, 2.Reg 13/17, 28, 29, 4.Reg 5/20, 23; PudłFr 17; PaprUp I3v; PaxLiz B4.

W połączeniach szeregowych (5): PowodPr 70, 83; SkarKaz 580b; VotSzl C4; Rzadki pánoſzá bez iedwabiow/ bez poſzoſtnych koni/ bez kilánaśćie páchołkow/ y bárwy iedwabney/ bez kolebek y ſtroynych obitych kotczych ieźdźić niechcą. SkarKazSej 704b.

W przeciwstawieniu: »pan ... pachołek« (1): Bo gdzye pan gdzye páchołek nie záwżdy tám znáią/ Kiedy ſie więc omácmie [pijani] po kąciech drápáią. RejWiz 15v.

Wyrażenie: »pachołek służały« (1): Vprzędźie ſobie hultay nadobną poſtáwę [...]. Vcżyni ſię rzekomo páchołkiem ſłużáłym/ A dobrym towárzyſzem dáleko bywáłym. KlonWor 26.

Szereg: »pachołek a pan; pachołek z panem« (1;1): (nagł) Páchołek á Pan. (–) RejZwierc 234v, B3v.

Przen (1):

Zwrot: »wsadzić pana na pachołka« = pić gorszy trunek przed lepszym (1): Przeto lepiey ieſt ieden trunek albo dwa pirwey piwa wypić potim winem przyłożyć, á wſadzić pana na pachołka. GlabGad K7.

a. Sługa wojskowy, giermek, ciura; armiger Mącz, Cn; scutifer Mącz; cacula, calo, galearius militum, puer telifer, scutigerulus Cn (26): Item Aby kaſzdy myal konye sbroyą pacholky dobre MetrKor 38/286; Item na ten czas wzyely Cerwoſſowy pacholka y panczerzi dwa kony trzi LibLeg 11/99v, 11/99v, 100, 100v; LibMal 1550/154; Mącz 28b; Ten dzień ktorego ſie maſz potykáć/ odpocżyń ná mieyſcu ſłuſznym/ ſtrzegąc tego/ áby koń twoy nie był ſprácowan tákże y páchołek káżdy BielSpr 16v, 49v [4 r.]; WyprPl A2v, A3; [a mają mieć [rotmistrze] dziesięć pachołków w dziesiątku, sześć z arkabuzy a dwa z drzewy UstWojsk 1561/90].

pachołek czyj (3): wzyely sluzebnyka pana Starzechowſkiego y dwa konya y panczerz y szeſnego yego pacholka y dwa konya snym LibLeg 11/100; LibMal 1543/68; posłał [Dawid] oney korzyści ſtárſzym Iehudſkim [...]. Onym też ktorzy w Chewronie/ y po wſzech mieyſcách po ktorych chodził Dáwid y pácholcy iego [viri eius; y mężowie iego Leop; y z lude^m ſwem BibRadz] BudBib 1.Reg 30/31.

Wyrażenie: »pachołek zbrojny« [szyk: 2:1] (3): ktorikolwiek ma maietnoſcy za thyſſiącz zlothych bendzie winien yednego pacholka yezdnego zbroynego wyprawicz. ConPiotr 30v; RejZwierz 117v; SkarKazSej 704b.

Szeregi: »pachołek albo chłopiec« [szyk 1:1] (2): Scutifer, Chłopiec álbo páchołek zá pánem tarczą noſzący. Mącz 376c, 16c.

»koń, (i) pachołek« (3): Od koniá od páchołká Ryſztunku káżdego/ Cobyś iedno zámyſlił doſtánieſz wſzytkiego PaprPan M3v, B3v, D3v.

[»towarzysz albo pachołek«: Ktoby w wojsce będąc [...] towarzysze albo pachołki buntował, taki ma być na gardle karany UstWojsk 1561/109.]

Przen: O św. Pawle w stosunku do Chrystusa (1):

W przeciwstawieniu: »pachołek ... pan« (1): (did) Paweł ſobie zle thuſzy ydącz na Swiath [...] (–) [...] Y cżiebie panie by bili Snadz by wſſytko rozgrzeſſyli A czoż ſię pachołku ſtanie Gdy by tak było o panie RejKup P.

Synonimy cf PACHOLĘ.

Cf PACHOLĘ, PACHOLIK, POCHOŁEK

LWil