Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [PAKUPKI]

Następne hasło: 2. PAL »

1. PAL (91) sb m

-å- (79), -a- (3); -å- : -a- (21:1), SkarŻyw (9:2).

Fleksja

	sg	pl	du
N	pål	påle
G	påla, pålu	pålów
A	pål	påle	påla
I		pålmi, pålami	påloma
L	pålu	pålach, påloch

sg N pål (17). ◊ G påla (6) Mącz, BielSpr (3), Strum (2), pålu (2) SkarŻyw, Phil. ◊ A pål (12). ◊ L pålu (4). ◊ pl N påle (8). ◊ G pålów (10); -ów (7), -(o)w (3). ◊ A påle (11). ◊ I pålmi Strum (6), pålami Mącz (2). ◊ L pålach (10), påloch (2); -och BielSat; -ach : -och Strum (1:1); ~ -ach (9), -åch (1) Strum; -och (1), -(o)ch (1). ◊ du A (cum nm) påla (1) BielSpr 61v. ◊ [I påloma.]

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

Słup o zaostrzonym końcu, kół (91)
- a. Używany przy torturach i karze śmierci (26)
  - α. Do którego przywiązywano lub przybijano torturowanego (10)
    - αα. O krzyżu Chrystusowym (1)
  - β. Na który wbijano ludzi powodując ich śmierć (14)
  - γ. Pieniek katowski (2)

Słup o zaostrzonym końcu, kół; palus BartBydg, Mącz, Calep, Cn; stipes BartBydg, Mącz; columna, lignum, titio; truncus ligni, qui sustinet aliquid BartBydg; statumen, surus, vallus Mącz; cippus, sublica, stylus Cn (91): ZapMaz VI 6/35v; BartBydg 150b; potym pale albo piaſek ną [!] ſzańcze albo wały [...] znaſzali KwiatKsiąż N3; Palatio, Grunt álbo fundáment z palów który czinią ná mieyſcách miękkich y zrzodłowátych/ á potym ná nich buduyą/ y mury ſtáwiáyą. Mącz [273]b; Prymnesius vel prymnesium, Pal do którego łódź prziwięzuyą Mącz 328c; Intervallum, Szerokość álbo długość miedźi palámi. Mącz 475a, 193b, 218d, 299c, 412c, 416c, 435c, 474d; SarnUzn D3; BielSat N; KwiatOpis C3v; wkopáli dwá palá w źiemię/ ná kthorych deſkę położyli BielSpr 61v, 4 [3 r.]; Czynią téż niektórzy Táráſy/ rąbáiąc ná dłuż drwá/ Cztérzy łokćie/ y ták ié kłádą zá Pale iáko y chróſt warſtámi. Ale iáko ſye poczną óny drwá zá Palmi roſypowáć/ kiedy poczną przegnijáć/ tedy flagá wſzyſtki wybije Strum H2; Przebić dźiury w bórtnicy/ podle śćiány/ zácioſawſzy Pale/ y ónymi dźiurámi przez Bórtnicę bić óny Pale/ ták/ żeby óny Pale mocno wźiemię weſzły Strum K2v, Hv [2 r.], Kv, K2v [5 r.], K3, M3, M3v [2 r.], M4; BielSjem 35; GostGosp 36, 60; Calep 747a; [ma być renowacyja rozgraniczenia uczyniona i [...] paloma naznaczona przez komisarzy OpisyPozn 1600 nr 24].

W charakterystycznych połączeniach: dębowy pal, długi, do ogradzania, olszowy (2); fundament z palow (2), grunt (2), wał; do pala ciskać [czym], przywięz(ow)ać (3); obrębować pal, wkopać w ziemię, zaciosać, zaczopować; na palu stać (2), zawiesić; zabić (obić) palmi (5).

Zwrot: »pal (w)bić (a. wbijać); nabić palow; pal (bywa a. może być) (w)bity (a. pale nabite); palami nabity« = palum figere; pali statuti Mącz [szyk zmienny] (8;1;5;1): Pod okrutne kámienie olſzowy pal bije/ Powieda iż do ſtá lat to w zyemi nie zgnije. RejWiz 84; RejZwierz 88v; Fistucatio, támowánię [!] Róſtowánie gdzie z wiela olſzowych álbo dębowych Palów w ziemię nábitych fundáment álbo grunt ſtáwyą Mącz 128d; Fistucatus, Pálámi nábity Mącz 128d, 56d, 126c, 128d, [274]c, 412c; BielSpr 54; Strum K2v, M4v [3 r.]; Calep [1018]a.

Wyrażenia: »most na palach« (1): przez ktorą Rzekę był moſt ná ſochach álbo iáko to zową/ ná palách Phil C.

»pal mostowy (a. podmostny)« = sublica Mącz, Calep, Cn [szyk 2:1] (3): Mącz 128d, 425d; Sublica – Pal wbiti do budowania moſtą, podmoſtni pal. Calep [1018]a.

»pal ostry« (1): [Turcy] w wał nábiją palow oſtrych/ w ktore záwłocżą łáncuchy około/ zá ktoremi napierwey Wielbłądy [...] ſtawiáią BielSpr 54.

Szereg: »pal, (albo) koł« [szyk 6:1] (7): Tonsilla, Pal/ koł ná brzegu do którego łodzie prziwięzuyą. Mącz 458b, 126c, [274]c, 427a, 474d; Vacerra – Palie kołi do oggradzanią. Calep 1098a, [749]b.

a. Używany przy torturach i karze śmierci (26):

α. Do którego przywiązywano lub przybijano torturowanego (10): Ceſarz kazał ią [św. Martynę] ná cżterzech palách rośpiętą/ kiymi bić śiedmiom żołnierzom SkarŻyw 21; Tedy go záwieśić ná palách/ y ſrodze drápáć y bić kazał. SkarŻyw 126, 21 [2 r.], 63, 125 [2 r.], 328, 440.

W charakterystycznych połączeniach: złożony z palu; na czterzech palach rozbity, rośpięty; na palach (palu) podnieść, rozcięgnąć (3), zawiesić (2).

αα. O krzyżu Chrystusowym (1):

Wyrażenie: »zawieszony na palu« (1): [Żydowie na puszczy] bráli zdrowie/ [...] iż pátrzyli ná onego węża miedziánego/ ktorego był Moiżeſz záwieśił z roſkazánia Bożego/ ták teſz y dziſia zdrowie duſzne bierzą ludzie/ nie przes pracą iáką [...]/ ále iż pátrzą przes wiárę otzymá duſznymi ná onego wężá/ bes wſzelkiego iádu záwieſzonego ná palu Páná Iezu Kryſtá. KrowObr 57.

β. Na który wbijano ludzi powodując ich śmierć; crux acuta, robur erectum, stipes acutus a. erectus Cn (14):

W połączeniu szeregowym (1): Páthrzayże czo ſą zá przypadki á czo ſą zá vbiory á inſtrumenthá iego [rozgniewanego]/ Miecż/ kiy/ ſiekierá/ árkábuz/ ſáháydak/ plugáwy tárás/ pal/ ſzubienicá/ łáńcuch/ pęto/ y inych rozmáitych przypraw doſyć RejZwierc 79.

Zwrot: »na pal wbi(ja)ć (a. bić), wbit, wbicie; pal wbity« = palo infigi a. traici Cn [szyk zmienny] (9:2:1;1): LibLeg 11/167v; kthori [Marcin] nyedawno przed wroczlawyem yeſth na pal wbith LibMal 1554/185v; OrzList i2; BielKron 173v, 299, 394v, 406v, 412v; ktore [niecnotliwych] wieſzą/ ćwiertuią/ w kołá wpletáią/ ná pale biją RejZwierc 151v; drugiemu pál wbity aſz do ſzyie vſtámi wychodził SkarŻyw 441, 299; StryjKron 572; w bićiem ná pal to [kradzież] karano. GórnRozm B4v.

γ. Pieniek katowski (2): Brutus [...] kazawſzy ie wprzod virgis lacerare, roſkazał/ do palu ſzyie ich położywſzy/ vciąć. Phil Ev, E.

Synonim: koł.

ZCh, (JZ)