Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KOLŻDY

Następne hasło: [KOŁACAĆ SIĘ] »

KOŁ (53) sb m

kół. ◊ koł- (4), kół- (2); koł- Mącz; koł- : kół- Strum (3 : 2).

Fleksja

	sg	pl
N	kół	koły, Kołowie
G	kołu, koła	koł(o)w
A	kół	koły
I	koł(e)m	kołmi
L	kole	koléch
inne	sg N a. A - kół; pl A a. I - koły

sg N kół (15). ◊ G kołu (4) KromRozm I, BielSpr, Strum (2), koła (3) BielSat, BielSjem, PaxLiz. ◊ A kół (4). ◊ N a. A kół (1). ◊ I koł(e)m (3). ◊ L kole (2). ◊ pl N koły (3), Kołowie (1) [n-pers]. ◊ G koł(o)w (4). ◊ A koły (9). ◊ I kołmi (1). ◊ A a. I koły (1). ◊ L koléch (2); -éch (1), -(e)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Pal, grubszy kawał drewna, często o zaostrzonym końcu (52)
- a. Pal do karania ludzi chłostą lub śmiercią (4)
  - α. Pręgierz, pal, do którego przywiązywano ludzi i karano chłostą (2)
  - β. Pal, na który wbijano ludzi karząc ich śmiercią (2)
- b. Oś do wozu (3)
2. n-pers (1)

1. Pal, grubszy kawał drewna, często o zaostrzonym końcu; palus, vallus Mącz, Calep, Cn; stipes, sudes, surus Mącz, Cn; ridica Calep, Cn; tonsilla Mącz; vacerra Calep; cippus, ficolea, palum, stylus, sudis Cn (52): vidzialem [...] pobranye plotow okolo syedliska yego zerdzianego y s kolmy ZapWar 1550 nr 2664, 1550 nr 2664; Też náleźli świeżą głowę vćiętą dźiećięcą ná kole záwieſzoną. BielKron 441 v; HistRzym 17; BielSpr 4; Ma być kół vczynión ná wzwyż łokći dwá/ dobrze okowány Strum C3v, B3 [2 r.], C3v, H2, H2v[3 r.], H3; Calep 925a, 1101a; GostGosp 80, 86, 92.

koł do czego (2): Vacerra ‒ Palie kołi do ogradzanią. Calep 1098a; GostGosp 86.

koł ku czemu (1): yakom szyą ya vyednal ozabranye kolow dambowych kugrodzeny plotha ZapWar 1504 nr 1918.

W charakterystycznych połączeniach: koł dobry, godny, uczynion; koł nagotować, obalić, włożyć, wyrwać; kołem naprawić; na kole zawieszony.

Zwroty: »koły ciosać (na szyjach)« = bezkarnie dokuczać, prześladować [szyk zmienny] (2): Niechcę tu teraz inſzych zborow/ ludźi niektorych gorących w zápálcżywośći ich/ przećiw niektorym też Rzymſkiey Kátoliki/ ktorym ſobie nie dáią gráć ná gębie/ y kołow ćioſáć ná ſzyiách/ [...] omawiáć CzechEp 26; DAwna to ieſt przypowieść/ iż niezbedna niewola/ Wyćwicży choć niedárſkiego/ pilnie ćioſąc kołá. PaxLiz C4.

»koł wbi(ja)ć, wetknąć« = figere palum, palare Mącz [szyk zmienny] (3 : 1): Mącz 274c, 126c; bo oni ták cżynili wetknąwſzy koł w źiemię każdy ſwoy oſobno przybráli iáko cżłowieká BielSpr 4; Strum B3.

»na koł wtykać« (1): Przemyſław [...] rozkazał nádziáłáć kápálinow z ſkor drzewá młode^go/ á pomázowáć żołcią potym ná koły wtykáć BielKron 341.

Wyrażenia: »koł dębowy« (4): yakom szyą ya vyednal ozabranye kolow dambovych wpuszczy opathovey ZapWar 1504 nr 1915, 1504 nr 1918, 1505 nr 1949, 1529 nr 2356.

»koł drzewiany« (1): wykopay kołem drzewiánym/ Przemiotowy korzeń/ przed wſchodem ſłońcá SienLek 68v.

»ossowy [= osikowy] koł« (1): Brala ſtopi zanya y kopala pod ognyſko y prziklepala oſſowym kolem mowyacz day ſzyą thak trząſzla yak ſzyą tha oſſycza trząſla LibMal 1544/86v.

»płotowy koł« (1): Palus, Pal, płotowy kół. Mącz 274c.

Szeregi: »drzewo albo koł« (1): kyedy ono kto nyemoże zá rázem wyrwáć álbo obálić drzewá álbo kołu mocnye w źyemi tkfyącęgo/ cholebánim ná tę y ná onę ſtronę pomáłu ij pyerwey zwątli KromRozm I M4v.

»pal, (albo) koł (albo tycz)« [szyk 6 : 2] (8): Surus, Pal/ kół/ álbo tycz. Mącz 435c; Tonsilla, Pal/ kół ná brzegu do którego łodzie prziwięzuyą Mącz 458b, 126c, 274c, 416c, 427a, 474d; Calep [749]b.

W przen (3):

Zwrot: »koł wyłamać« (1): Acż koły wyłamano koło tego płotá/ Ale w iego deſzcżułce mieſzka cáła cnotá PaprPan H2v.

Wyrażenia: »jako w koł« = prawie dokładnie (1): Talentum, Wagá oſiegáyąca w ſobie ſześćdzieſiąt minas które práwie yáko w kół przinoſzą ſiedḿ ſet koron Fráncuskich Mącz 438d.

»koł płotu« (1): bom téż ſam ieſt kół płotu tego/ iáko ono mówią: Sum os de oſibus, et caro de carne hac. OrzQuin F4.

a. Pal do karania ludzi chłostą lub śmiercią (4):

α. Pręgierz, pal, do którego przywiązywano ludzi i karano chłostą (2):

Zwrot : »przywiązać do koła« (2): Ieſliby ſie gwałtownie ktore obchodźiły/ Przywiązawſzy do kołá/ Będziem táką biły. BielSat L3 [idem] BielSjem 25.

β. Pal, na który wbijano ludzi karząc ich śmiercią (2):

Zwrot: »na koł wbijać, wtykać« (1 : 1): Owcżyná [...] ſzkody wielkie pocżynił/ y okrućieńſtwo nád dźiećmi máłymi/ ktore ná koły wtykał BielKron 423; RejZwierc 255v.

b. Oś do wozu (3): Przed świtániem ſmáruie á znowu ſie wlecże/ By mu koł nie pogorzał/ naręcżniego ſiecże. RejWiz 13v.

Przysłowie: á ieſzcże chodzą s tymi ſwowolnemi pány nadobnie iáko Epikurowie ſobie dobrze tuſząc/ iákoby im koł nie pogorzał [jakby się nic nie stało]. RejZwierc 122v, 132.

2. n-pers (1) : Konſtánty y Kołowie/ Cżernin Struſowicy/ Ci byli Poſpolitey rzecży boiownicy. BielSat H.

Synonimy: 1. pal, pniak, słup, tycz.

AŻ