[zaloguj się]
[pdf]

PALEC (686) sb m

palec (686), [palic].

-lc-, [-lic-].

-a- (511), -å- (21); -å- RejFig, KochAp (2); -a- : -å- March1 (4:1), BibRadz (7:1), BielKron (35:6), Mącz (59:1), BielSpr (1:1), BudBib (9:1), Strum (4:1), SkarJedn (4:1), SkarŻyw (12:2), CzechEp (10:1), GórnRozm (3:1), WujNT (9:1); e jasne.

Fleksja
sg pl du
N palec palce palca
G palca palców, palcy
A palec palce palca
I palcem palcy, palcami, palcmi palcoma
L palcu palcach, palc(o)ch

sg N palec (49). ◊ G palca (60). ◊ A palec (108). ◊ I palcem (191); -em (17), -(e)m (174). ◊ L palcu (32). ◊ pl N palce (21). ◊ G palców (36), palcy (2); -y Calep; -ów : -y Mącz (7:1); ~ -ów (10), -ow (1) KochPs, -(o)w (25). ◊ A palce (85). ◊ I palcy (30), palcami (15), palcmi (1); -y BierEz, PatKaz III, BielŻyw, RejJóz, KromRozm III, RejWiz (2), OrzRozm, SienLek, RejAp (3), RejPos (4), BielSat, RejZwierc (5), BudBib, BielSjem, RybGęśli, SapEpit; -ami GroicPorz, Mącz (4), CzechRozm, SkarKazSej (2); -y : -ami : -mi FalZioł (2:-:1), GlabGad (1:6), KlonŻal (1:1); ~ -ami (9), -(a)mi (6). ◊ L palcach (30), palc(o)ch (4) FalZioł, RejWiz (3); -ach (27), -åch (2) BudBib, GostGosp, -(a)ch (1). ◊ du N (cum nm) palca (1) WierKróc A3. ◊ A (cum nm) palca (19) MetrKor 37/4, ZapWar 1520 nr 2162, 1549 nr 2678, LibMal 1548/144, RejRozm 393, GroicPorz b4v, n2, ov, x3, z4, BielKron 173, 259v, SienLek 16, 25v, 168v, RejZwierc 144v, Strum C2v, C3, Q2v. ◊ I (cum nm: dwiema, trzema) palcoma (2) FalZioł V 115, Mącz 317d.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Jeden z pięciu członków u dłoni lub stopy ludzkiej; digitus Murm, Mymer1, HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, Calep, Cn; dactylus Mącz, Calep [w tym: czyj (112): pron poss (71), ai poss (25), G sb i pron (14), „własny” (2)] (685): yakom ya mychala [...] nyesbyl [...] anych gemv trzech palczow skazyl ZapWar 1501 nr 1901, 1501 nr 1901, 1522 nr 2276, 1549 nr 2678, 2680; March1 A2 [2 r.]; Iął [Ksant] źiárno pálcy rośćieráć. BierEz C2; OpecŻyw [170]v; PatKaz III 116, 121v; Murm 58 [2 r.], 59; Mymer1 22; cżarna Halena [...] ſwierzb ktory bywa na ręku miedzy palczmi wyſuſza FalZioł III 2c; na to miey pilną bacżnoſć gdy palcze na żyle trzymaſz: w ktori palecz więczey bije FalZioł V 12v; Albo lepiey kiedy dwiema palczoma ſciſnieſz [ranę] poſpołu FalZioł V 115, I 22d, 66d, 117b, V 12v, 13v (27); Cżemu ſą cżłonki y ſtawy w palczach. GlabGad D3; Ręka długa z palczami krotkimi á miąſſzimi, znamionuie głupiego GlabGad Pv, D3v [3 r.], N8v, Pv [2 r.], P2 [8 r.], P2v, P3, P3v; March3 T7; RejRozpr F4v, H; LibMal 1548/144; RejKup c3, e2, k7; HistAl N; KromRozm III F7v [2 r.]; GroicPorz n2, v2v, z3; ludzki narod práwie iáko pęcherz/ Lekkim wiátrem nádęty/ á pálcem weń vderz/ Alić iuż w nim nic nie máſz RejWiz 87v, 11v; Leop Lev 8/15; UstPraw D3v [2 r.]; BibRadz Lev 4/6, Num 19/4; Moiżeſz pálec rozmocżył we krwi iego [cielca]/ pomázał rogi v ołtarzá BielKron 37v, 37, 37v, 38, 114v, 126v (12); Micari digitis, Pálcámi gráć. Mącz 220c; Medium unguem ostendere alicui, proverbium To yeſt Gardźić á nizacz ſobie kogo nie mieć/ álbo yáko my mowiemy/ Pálec mu przes ſpáry vkazać/ náśći kócik. Mącz [503]c, 63a, 77a, 88d [2 r.], 137b, 189a (12); Kiedy páznogćie v pálcow będą bláde/ [...] vmrze do czwartego dniá. SienLek 23, 21, 23, 24, 24v [2 r.], 93v, 177; GórnDworz R2v, V6, Ddv; HistRzym 2v, 74v [2 r.]; RejPos 118; BielSat Ev; GrzegŚm 58 [2 r.]; RejZwierc 24; BudBib Lev 14/16 [2 r.]; Abowiem ſie tym bućił że dwá pálcá iego/ Miáły być mocnieyſze nád grzbiet oyca ſwoiego. WierKróc A3; Iż cáłą ręką żegnáią/ y krzyſz S. iednym pálcem cżynią. SkarJedn 233, 232; Oczko 19; Iacobus de Vitriaco/ Biſkup [...] doſtał po iey śmierći pálcá iednego tey świętey SkarŻyw 584, 92, 115, 142, 161 [2 r.], 362 [2 r.]; MWilkHist L2v; StryjKron 305; KlonŻal B; KochPieś 54; BielRozm 33; GórnRozm K2 [3 r.], K2v; Calep 286a, 323a; KochAp 9; rzekł [Jezus] Thomaſzowi: Sćiągni ſám pálec twoy/ á ogląday ręce moie WujNT Ioann 20/27; zá káżdy iny pálec trzy grzywny groſzy ochromionému álbo obráżonému ná pálcu/ [...] będźie powinien zápłáćić. SarnStat 604, 617 [2 r.], 620, 622; WitosłLut A2v; SkarKaz 348b; KlonFlis A2; Przeto rychło Apollo ſtronámi złotymi Lutnię náwiąż (niemieſzkay) pálcy ſubtylnymi. SapEpit A3; KlonWor 2; ZbylPrzyg B4.

W porównaniach (2): [ziele dłoń krystowa] korzenie ma ſzyrokie iakho dłoni s palczy FalZioł I 112b; Beſtye dźikié y domá mnożoné/ Mam iáko pálce ſwoie zliczoné. KochPs 75.

W porównaniach ze względu na rozmiary równe grubości lub długości palca (13): Wezmi korzenia ſlazowego tak długo iako palecz albo trochę dłużey FalZioł I 81b, 62d, 87c, 140c, V 33, 38v; [za sprawą czarów] vkazal ſzye yey ſluzebnyk [...], yakobi paliecz wteyze poſtaczy yako prawye bill LibMal 1544/84; Sciány też onego páłacu były z blach złotych/ kthore łamiąc Macedonowie náidowáli iáko pál[e]c w miąſz HistAl Hv; pollicaris latitudo, Táka ſzerokość yáko wielki pálec. Mącz 308c; SienLek 61; nákłádą w on gárniec miedzy proch rurek żeláznych krotkich iáko pálec BielSpr 74; StryjKron 345; Calep 286a.

W połączeniach szeregowych (2): Bo w ćyele ine myeyſce ma głowá/ ine plecy/ żywot/ ręce/ nogi/ pálce KromRozm III F6v; CzechEp 419.

W charakterystycznych połączeniach: palce (palec) cienkie (2), długie, gołe, jeden (4), krotkie (5), krzywe, miąższe (3), obcięte, odstawające od siebie, ostry, proste, subtylne (2), wyciągniony, zimne (2); brzuśce palcow (palca), członek, kikut; członek u palca (2), paznogieć (2), rana, żył(k)a (4); sygnet z palca (2), żyła; krosta na palcu, pierścień (5), żyła; członek w palcu (2), rana, staw; dłoń z palcy (palcami), ręka (7); palec (palce) boli, drży, ku sobie przystają, zcieńczeją; dotknąć się palca (3), opuchnienie, podniesienie, postradać, ucięcie (2); przylipać do palcow; odzierać z palca, puszczać krew (3), wyciągnąć (zerwać) pierścień (2); mieć palce (palec) (3), oblizować (2), obrzezować, omoczyć (rozmoczyć, (po-, z)maczać) (17), omyć, podać, podetknąć ((przy)tknąć) (3), podnieść, położyć (3), pomazać (2), skazić (2), spuścić na doł, stracić, stulić, ściągnąć (2), trzymać, uciąć (obciąć) (13), ująć, ukaz(ow)ać (2), urzynać, uskrzynąć drzwiami, zakolić, zjąć; miedzy palce wziąć; chorzeć na palec, włożyć (przyłożyć) (6), wylać (2), wziąć; bić w palec (2), ranić, ukąsić się (2), wniść, zadać ranę (21), zastrzelon; ciągnąć za palec, zapłacić; włożyć pod palec; palcem (palcami, palcy) czynić (2), grać, kłaść krzyż (2), kropić, (po)mazać (4), naciskać, nadrobiać, namacan, odwadzić, otworzyć, pchnąć, pobudzić wracanie, podnieść, po(d)mykać (2), poruszyć, rozcierać (2), ścisnąć (3), uderzyć, wgnieść, zawiesić się, zetrzeć; przed palcem uginać (zginać) się (2); na palcach (palcu) obrażony (2), ochromieć (ochromienie) (2), wisieć (wieszać się) (2).

Przysłowie: Kto pczoły rad podrżázuie/ ten ſwoy pálec oblizuie. March1 A3v [idem] March3 V2.
Frazy: »i ślepy palcem domaca się« = coś jest oczywiste, trudno nie zauważyć (1): Co ieſt ſkáżony prorok/ tho ſie iuż tego y ſlepy pálcem domáca kto ſiedzi ná tych ſiedmi gorach. RejAp 137v.

»jakoby palec obwinąć« = bardzo mało (1): Ne in rutis quidem et caesis proverbium, Nie ták wiele yákoby pálec obwinąć/ by yednego płatká. Mącz 362b.

»ile mogą trzy palce ująć; co trzemi palcy możesz wziąć; trzema palcoma jąć« = szczypta; quantum apprehenderint tres digiti, prehendere tribus digitis Mącz (1;1;1): Mącz 317d, 318a; weźmiż [...] hányżu co trzemi pálcy możeſz wźiąć/ ná poły tilo ſzáfránu SienLek 105v.

Zwroty: »słońca palcem dosiąc« = dokonać rzeczy niemożliwej (1): Bo łácnieyby tym Haeretykom Słońcá pálcem dośiąc/ [...] á niſzli tę prawdę około byćia Piotrá S. w Rzymie z fałſzowáć SkarJedn 84.

»(do)tknąć palcem« (2): RejPos 205; Ledwe tknął pálcem: á ten iáko s kuſze/ Porwał Krolową wnet zá federpuſze KochSz B2.

»(ledw(i)e (iż), a. prawie (jako), a. mało) palcem (nie) dotykać (a. dotknąć) (się)« = stwierdzać (stwierdzić) oczywistość, prawdziwość czegoś; dozna(wa)ć, doświadczać (doświadczyć) osobiście, przekon(yw)ać się (9): iż to ieſt ſzcżyra prawdá/ y o tey ſzáráńcżey márney/ y o tym krolu ich/ iż ſie tego ledwe káżdy iáwnie pálcem dotknąć nie może. RejAp 80v, 25; ták zátkał vſzy náſze y ocży záſlepił/ iż chociay iáwnie ſłyſzymy y widzimy/ á máło pálcem tey prawdy iego ſwiętey nie dotykamy/ á wżdy ſie to nic á nic nie dotyka onego błędnego [...] ſercá náſzego RejPos 230, 86, 120v; RejZwierc 184, 191v; Tylo bych rad ábyś tego/ Narodzie Ruſki práwie pálcem dotknął/ iż odſzcżepieńſtwo od kośćielney iednośći/ bez wielkich błędow/ y heretyctwá y zbáwieniu ſzkodliwych zabobonow/ być nie może. SkarJedn 342; SkarKazSej 674a.

»(jednym) palcem nie dotykać (a. (do)tknąć) (się), ruszyć się« = nie zajmować (zająć) się czymś, nie wykaz(yw)ać zainteresowania; uno digito non movere a. non tangere Vulg [szyk zmienny] (6:1): Tho zaſie piſmo Swięte wſzyſtko mijaſz/ y pálcem ſie go namniey niedotykaſz/ ktore ieſt náprzećiwko tey náuce Dijabelſkiey twoiey KrowObr 225v; CzechRozm 101v; CzechEp 404; NiemObr 10; Bo wiążą brzemioná ćięſzkie y trudne ku noſzeniu/ y kłádą ná plecy ludzkie: á pálcem ſwym niechcą ſię ich ruſzyć. WujNT Matth 23/4, Luc 11/46; Nie tu ná źiemi Pan IEZVS wźiął ſobie kroleſtwo/ [...] y będąc Pánem niebá y źiemie/ iednym ſię pálcem źiemſkiego páńſtwá y rządow nie dotykał. SkarKaz 244b.

»na palcach iść, przystępić, stanąć« = insistere digitis, ire suspenso gradu Mącz (2:1:1): Ad fores suspenso gradu placide ire perrexi, Chciałem z lekká ná przednich pálcách co naćiſze do drzwi prziſtępić. Mącz 350d, 104b, 289c, 397a.

»palcem kiwać« = przywoływać kogoś, dawać komuś znak ruchem palca (2): Iuż iáko głuch ná drugie muśiſz pálcem kiwáć/ bo iuż tám [w hałasie] trudno ſłuſzney rozmowy vżywáć. RejWiz 16v; RejZwierz 121v.

»palcem kiwać« = wytykać, wyśmiewać (4): RejWiz 16; Bo máłoć ieſzcże ná tym/ gdy miłośćiwáią/ Komu/ á ćicho ſzepcąc/ pálcem nań kiwáią. Mowiąc/ to łotr pánowie RejZwierz 83; Piękna to miłość ktora z łáſki bywa/ Omylna w ocży s thyłu pálcem kiwa. RejZwierc 225v, 219.

»palec kłaść na usta, przytknąć do gęby« = nakazywać milczenie; digitum superponere ori Vulg [szyk zmienny] (1:1): Leop Iob 29/9; w Rzymie był obraz Hárpokrátow [...]/ ktory obraz przytknął pálec do gęby/ áby káżdy milcżał BielKron 24v.

»na palcach liczyć (a. doliczyć się, a. wyliczyć, a. wyliczać), rachować« [w tym: liczyć, rachować (1)] = computare a. dinumerare digitis, constituere in digitis, supputare articulis Mącz [szyk zmienny] (8:2): rozmyſlay ſie ná to/ coć s tego [z łaski Pańskiej] przypádnie/ Bo ſie tego dolicżyſz y ná pálcoch ſnádnie. Naprzod ſławá pocżćiwa/ potym dobre mienie/ Myſl beſpiecżna/ á ktemu weſołe ſumnienie. RejWiz 157v, 68; GrzegRóżn Nv; Mącz 17a, 253c, 333a, 413b; GostGospSieb +4; Będźieſz ráchował kiedy więc od Daty/ Iedná zá drugą przypadáią raty/ Swiętá ná pálcách będźieſz cżęſto licżył KlonFlis H2v.

»krzywe palce mieć« = prawdopodobnie: nie postępować jak trzeba, robić nieskutecznie (1): Mądrzy w ſwych rádach pilnie zábiegáią/ Temu co przyść ma/ gdy co złego znáią. Zwadziec iż nigdy w cżás nie rozwadzáią. Też cżáſem drudzy krzywe pálce máią. RejZwierc 230.

»palcem napisać (a. pisać), pisanie« [szyk zmienny] (3:1): OpecŻyw 77v; BielKron 95v; CzechEp 320; Ieſus ſchyliwſzy ſię ná doł/ piſał pálcem [digito scribebat] ná źiemi WujNT Ioann 8/6.

»pierścień itp. na palcu nosić, mieć; pierścień na palcu noszony« [szyk zmienny] (7:6;1): Pierſtien z kopyta albo z goleni oſlowey na palczu noſzony/ niedopuſzcża padać wielką niemocz cirpiączym. FalZioł IV 4d; BielŻyw 76; KrowObr 126v, 130; BielKron 23v, 376v; Annularis digitus, Pálec ná którym pierſćień noſzą Mącz 10d; GórnDworz R2; HistRzym [2], [2]v, 61; RejPos 243v; ieſzcże nie to práwe ſláchectwo/ [...] iż ſygnet z iákim herbem ná pálcu [kto] nośi RejZwierc 52; NA pálcu maſz diáment/ w ſercu twárdy krzemięń KochFr 70.

»(jako(by) a. prawie) przez palce patrzyć (a. patrzać)« = udawać, że się czegoś nie widzi (16): LibMal 1554/186; Bo gdy ſie złe pocżyna/ przez pálce patrzamy RejZwierz 39v; Convivere in re aiiqua, Przes pálce pátrzić/ Widzieć yákoby nie bacząć. Mącz 63b; á [Pan] práwie iáko przez pálce pátrzy ná wſpomożenie náſze/ gdy widzi ták omylne á ták vnieſione ſercá náſze. RejPos 252, 49 [2 r.], 49v, 51, 54v, 197v (10); RejZwierc 260, 261.

»palec [na kogo] podnieść« = uderzyć, skrzywdzić (1): Holofernes [...] wywołał áby żaden nie ſmiał áni pálczá ná nię podnieść RejZwierc 154v.

»palce (a. dwa palca) podnieść« [o przysiędze] [szyk zmienny] (8): MetrKor 37/4; miáſto tákowey [słownej] przyſyęgi/ [...] z roſkazánia Stárſzego Przyſyężnika/ podnieſye dwá pálcá y záś ſpuſći GroicPorz x3, b4v, ov; palcze swoyę potnyowſzy: Temy slowy ſzyeſnal ZapKościer 1584/49v, 1584/44v, 50, 1585/69.

»przez palce poglądać« = patrzeć ukradkiem (2): Widząc druga áby też/ táki vbior miáłá/ Będźie cżęſto przes pálce/ ná ſtroy poglądáłá. BielSat Dv [idem] BielRozm 25.

»palec (a. dwa palca) położyć« [o przysiędze] [szyk zmienny] (4): v nas gdy ktho przyſyęgáć ma/ nic innego niemáſz/ iedno Prokurator ſpyta/ [...] Może dwá pálcá położyć? może. GroicPorz z4, z2v [2 r.]; BielKron 163v.

»palcy poprawić« = potwierdzić przysięgą (2): Ktory wſtąpi ná vrząd/ by pálcy popráwił/ Slucháć nas przełozonych/ gdzie każą ſie ſtáẃił Y wſzyſtko podeymowáć/ co ſtarſzy roſkażą BielSat L4v [idem] BielSjem 28.

»przepaść przez palce« = zostać roztrwonionym (1): Bá możeſz ty ápellowáć/ Ale Koc [rodzaj kary pieniężnej] káż nágotowáć/ Lecżby groſz przepadł przez pálce RejZwierc 235v.

[»przyłożyć palcy« = dołożyć starań: [słowa do katów:] Nuſz iedno teraz/ przyłoſzćie pálcy ſwych/ á pokoſztuyćie śiły wáſzey/ áby ią wżdy kiedy [męczony święty] pocżuł. SkarŻyw 72.]

»(przy)wiązać na palcach« = zawsze o czymś pamiętać; ligare in digitis Vulg, PolAnt (2): Choway przykażániá moie/ [...] Przywiąż ie ſobie ná pálcách twoich Leop Prov 7/3; BudBib Prov 7/3.

[»mimo palce puszczać« = lekceważyć: żeby [...] wiele wyſtępkow/ win ſwoich/ pokrywáli/ mimo pálce puſzcżáli á przeglądáli. GilPos 17v.]

»palce skuść« (2): RejWiz 98; Bo wnet tępego á boiáźliwego vźrzyſz gdj co chce poważnego mowić áliśći on piętą wierći/ pálce ſkubie/ brodę muſzcże RejZwierc 19v.

»ścisnąć wielki palec« [por. trzymać za kogoś kciuki] (1): Praemere pollicem, Sćiſnąć wielki pálec/ to yeſt chuć á prziyaźń okázowáć. Mącz 320c.

[»palcem jednem tknąć« = próbować wyrządzić choćby najmniejszą krzywdę: Si illam digito attegerit uno, oculi illico effodientur illi Ieſli iey y palcem iednem tknie wnet mu wydrapie oczy. TerentMatKęt E6v.]

»palcem ukaz(ow)ać (a. (w)skazać, a. pokazać)« = digito demonstrare, manu docere Mącz [szyk zmienny] (43): Drwoſzcżep [zapytany przez łowców o lisicę] niewiem vſty migał: A ná liſzkę pálcem ſkazał. BierEz H4v, B3; OpecŻyw 38v [2 r.], 47v; OpecŻywSandR nlb 2v; BielŻyw 124 [2 r.]; KrowObr 68, 93v [2 r.J, 182; Zaſz to nie pocżćiwa rzecż/ kiedy cie miłuią Wſzyſcy/ á to dobry cżłek pálcy vkázuią. RejWiz 192v, 4v; RejFig Aa2v; BielKron 134, 332; Mącz 209a, 23lc; RejAp 52, 144v, 189v; GórnDworz O5, Q; RejPos 9, 11, 12 [2 r.], 81, 103 (13); Ian krzćiciel/ pálcem vkázuiąc ná Páná Iezuſá/ rzekł: Oto Báránek Boży RejPosWstaw 22; SkarŻyw 596; CzechEp *2v; Vkazał pálcem ná tocżone ſzáchy. KochSz A2v; ActReg 47; GórnTroas 68.

»(jako(by), a. jedno (iż) nie, a. ledw(i)e nie, a. prawie (nie)) palcem ukaz(ow)ać (a. pokaz(ow)ać, a. okazać, a. skazować)« = da(wa)ć wyraźnie do zrozumienia, dokładnie przedstawi(a)ć, nie zostawi(a)ć wątpliwości [szyk zmienny] (35): MurzNT 103v; GliczKsiąż E3v; KrowObr 65v, 99; Doſyć ieſt mnie/ że was przeſtrzegam y vpominam/ y potępienie wáſze wam pálcem vkázuię. OrzList i3; co Moiżeſz o przymierzu poiednánia mowił pod pokrywką a ogolnie/ to oni iáſniey oznaymowáli/ á práwie iáko pálcem vkazáli BibRadz I 353v; OrzRozm E3; OrzQuin Cv, Y3, Z4; RejAp BB2v, 43v, 124; Iáko Ezáiaſz/ iáko dawid/ iáko ini Prorocy wſzędy opiſáli / obwołáli/ iedno iż pálcem nie vkázowáli/ národzenia iego/ y ſpraw iego RejPos 101v, 10, 10v, 11, 17v, 159v (11); RejPos Wiecz2 95v; iż nie mowił Prorok o rzecży nápotym przyſzłey/ ále o iuż będącey/ ktorą práwie iákoby pálcem pokázował CzechRozm 135v, 132v, 133v [2 r.], 134, 176v; SkarJedn 64; CzechEp 234, 411; KlonWor **2.

»palcem ukaz(ow)ać (a. skaz(ow)ać, a. pokazać), pokazanie« = wytykać, piętnować, wyśmiewać (19:1): chociay więcz za nim drudzy chodżącż pochlebuią Przedſię ſobie z tyłu palci (hic eſt) vkażuią RejJóz Fv; RejKup Iv; RejWiz 11v, 74v, 98v, 188v; RejZwierz 122v, 124; GórnDworz Cc5; obácż iákie bywa wzgárdzenie tákiego káżdego/ á iáko go ſobie ſwiát pálcem vkázuie/ á iáko káżdy vcieka od ſpołku y od towárzyſtwá iego. RejPos 249v, 251; RejZwierc 41, 49v, 96, 191, 226v; niech mię pálcem ſobie Iáko chcą vkázuią/ vfność moiá w tobie. KochPs 103; Calep [742]a; O ſzydérſtwo to idźie: bo iákby vyźrzano Gdźiebym ſzedł/ wſzędźieby mię pálcem ſkázowano. WyprPl Bv; GosłCast 33.

»w palec się ukąsić« = nie powiedzieć tego, co nie trzeba; ungues arrodere Mącz [szyk zmienny] (2): Digito compesce labellum proverbium [...] Miey yęzik zá zęby/ pierwey ſie w pálec vkąś niźli co maſz rzec/ to yeſt milcz Mącz 282d, [503]c.

[»na palcu (palcach) umieć« = bardzo dobrze znać: bo nie dla tego iuż/ iż ieſt Lawnikiem wſzyſtki práwá ná pálcách vmie SzczerbSpecSax 207 (Linde); CerGór 75.]

»włożyć, (w)puścić, wrazić, wetknąć (a. tkać) palec [w co, do czego, gdzie]« = iacere digitum PolAnt; mittere digitum Vulg [szyk zmienny] (8:ó:2:2): Potym rzékl Tomáſſowi: Wpuſtz paletz twoy tu/ a widz ręce moie OpecŻyw [170]v; po godzinie wrazić mu palecz w gardło iżby wraczał czo nawięczey może FalZioł V 73, I [1162]d, III 38d; BibRadz Mar 7/33; miáſto dzwonu kápłan ich [Turków] wleźie ná wieżę wyſoko/ wetknąwſzy dwá pálcá w vſzy woła BielKron 259v, 298; SienLek 16; włożywſzy naprzod pálce ſwe do vſzu onego nędznego cżłowieká/ á potym do vſt nędznych iego/ roſkażał [!] ſie otworzyć oney głuchośći y niemośći iego. RejPos 204v, 118, 203v; RejZwierc 144v; SkarŻyw 372; MWilkHist Lv [2 r.], L2; WujNT Mar 7/33, Ioann 20/25.

»włożyć, wkładać (a. kłaść), wetknąć pierścień itp. na palec« = anulos digitis induere Mącz [szyk zmienny] (2:2:1): kłádziecie ná wáſze pálce złote vbiory [immittitis in digitis vestris aurea instrumenta]. HistAl K4v; Izali [Pan Krystus] pierśćienie złote ná pálce y rękáwice ná ręce ich w kłádał? KrowObr 129v; BielKron 329v, 465; Mącz [169]b.

»[na kogo] swe pięć palcow włożyć« = pobić kogoś (2): nie rad wiele grożę/ Ná kogo iedno każeſz/ ſwe pięć pálcow włożę. BielSat C4v [idem] BielRozm 22.

»sobie z palca wyssać« = zmyślić, skłamać (3): KromRozm I O4; KromRozm III E5v; [historycy] pewnie ſobie z pálcá ták zgołá Hiſtoriey niewyzſáli: Ale z pewney y iſtotney rzeczy/ rzecz iſtotną prowádzą StryjKron 59; [BronApokr 218].

»palec, palcem (za)krzywić« = (po)grozić, (po)straszyć (2:2): RejKup k5v; iáko nyektorzy rodzicy s kochánkámi ſwemi ták ſie obchodzą/ że ná nie nye telko rozgi podnyesć/ ále y pálcá zákrzywić nigdiby nye rádzi GliczKsiąż Gv; by iedno trochę pálcem zákrzywiono/ álbo iáką klątwą zágrożono/ [...] ſámego Páná ſnadźbyſmy ſnádnie odſtąpili. RejAp 10v; SkarKaz 422b; [ŚmiglAbsurda 20].

»zjąć (a. zdejmować) złożyć pierścień itp. z palca« = deponere anulos HistAl [szyk zmienny] (8:1): HistAl L2 [2 r.]; CZedł ieden liſt táiemny/ [...] Ktoremu [Antypater] [...] bárzo wiele dufał. Przedſię zyął ſygnet s pálcá/ włożył mu ná gębę/ Pámiętay ná tę piecżęć RejZwierz 5v; BielKron 17; gdy [...] [król] pierſcienie iuż pocżął zdeymowáć s pálczow/ ſciągnął on dobry ſługá/ rękę po nie. GórnDworz R2v, R2; HistRzym 2v; BiałKat d4v; KochAp 10.

Wyrażenia: »na jedno palca kinienie« (1): Devotus vobis animus, Ku wſzelakiey posłudze ná yedno pálcá kinienie gotowiuchny. Mącz 508a.

»i jednym palcem« = wcale (1): ku ktoremuś [Dawidowi] ty y iednym pálczem nie podobien RejPos 309.

»koniec palca« = extremum digiti PolAnt, Vulg (8): Gdi niewſzitka ręka tilko ſame koncze palczow wſpacżaią ſie znamio⟨nuią⟩ dowcipnego ku złemu GlabGad P2v, D4v; MurzNT Luc 16/24; RejZwierz 140v; BielKron 37; RejPos 161v; WujNT Luc 16/24; CzahTr L2.

»mały palec u nogi, nożny« (1:1): kthorą [odnogę żyły] naydzieſz miedzy małem palczem v nogi á miedy [!] wtorim FalZioł V 67v, V 59.

»palec u (lewej a. prawej) nogi, nożny (a. nogowy), nogi« = pollex pedis Vulg, PolAnt, Cn; digitus pedis Murm, Miech [szyk 27:2] (22:5:2): Murm 63; Mymer1 23; FalZioł I 25c, V 13v, 59; Ciało kxiędza Henrika [...] ledwej po ſzoſtem palczu v lewej nogi poznane. MiechGlab 13; GroicPorz iiv; Leop Lev 8/23, 24, 14/14, 17, 25, 28; á co zbyło oleiu/ wylał mu [oczyszczanemu z trądu] ná koniec vchá y ná pálce v nogi y ręki podle wielkiego pálcá BielKron 37, 37, 37v, 361; Mącz 301c; SienLek 22v, 36 [2 r.], 59, 110v; włoży (iey [tj. krwi]) ofiárownik [...] na wielki pálec nogi iego [oczyszczającego się] práwey. BudBib Lev 14/14; obćięli mu wielkie pálce ręcżne y nożne. BudBib Iudic 1/6, Lev 14/17, Iudic 1/7. Cf »mały palec u nogi«.

»na położenie palca« (1): iſz ná położenie palcá/ mieyſcá w ćiele iego wolnego [od trądu] nie było. SkarŻyw 35.

»palec u ręki (prawej a. lewej), ręki, ręczny« = pollex manus Vulg, PolAnt; digitus manus Vulg [szyk 55:1] (31:24:1): Iakom ya [...] nyezadal yemv cztherech ran krwavich wpalcze v pravey rąki w vyelgy myezny y maly ZapWar 1518 nr 2208, 1504 nr 1961 [2 r.], 1506 nr 2030, 1511 nr 2090, 1518 nr 2208, nr 2235 (18); Baba [...] palcze v ręki ſthuliwſzy, ma wetknąć w żywot rodzączey FalZioł V 33v, V 13, 13v, 38v, 58v; GroicPorz ov, v2v; pálcem wielkim práwey ręki/ głowę iego Oleiem máżećie KrowObr 128v, 123v, 124 [2 r.]; Leop Lev 8/23, 24, 14/14, 15, 17 (8); UstPraw D4v; BielKron 37 [3 r.], 37v, 329v; położyć mu ná ſerdeczney żyle lekko/ brzuſzce czterech pálcow ſwey ręki práwey SienLek 84, 22v, 23, 35, 36, 58v, 91; BudBib Lev 14/14, 17, Iudic 1/6, 7; StryjKron 345; SKárżył ſie Piotr ná Ianá/ iż onégo ochrómił ná cztérzech pálcách v ręku [quatuor digitis in manu JanStat 603] SarnStat 620.

»sześć palcow stłoczone« = prawdopodobnie: pięść (1): Dárow to żądaſz/ ábyć ſię doſtáło? Sąć ſą/ Zoilom wſkok nárychtowáne/ Dwá ſześći pálcow przećiw nim ſtłoczone. KlonKr F4v.

Zestawienia: »mały (namniejszy), mieźny, uszny palec« [w tym: mieźny i mały (1)] = mały palec u ręki; auricularis (digitus) Murm, Mymer1, Mącz, Cn; minimus digitus Murm, Cn [szyk 10:6] (14:2:1): anym mv zadal thrzech ran [...] yeney wglovą drugyey wpalecz szrzethny pravey rąky a thrzeczya raną wpalecz myeszny thesz raky pravey ZapWar 1504 nr 1961, 1518 nr 2208, [c. 1540] nr 2598, 1550 nr 2674; Minimus digitus der minſt finger Námnyeyſſy pályec. Auricularis idem Dłubiuch Murm 59, 59; Mymer1 21; Też cżopek możeſz k temu dobri vcżynić [...]/ tak długi y miązſzy/ iako mały palecz v reki FalZioł V 38v, V 58v, 59; Mącz 21b; SienLek 24, 36, 125 [2 r.]; StryjKron 345.

»pierścienny (a. pierzcieniowy), czwarty, wiarny (a. [wierny]) palec« = anularius Mymer1 [szyk 4:1] (3:1:1): ZapWar 1520 nr 2162; Mymer1 21; żyła v lewey ręki [...] miedzy małem palczem á pierzcieniowym, [...] ta żyła wywodzi krew od ſleziony FalZioł V 59, V 58v; [Prometeus ukazał] pierśćienie nośić ná cżwartym pálcu ku cżći ſerdecżney żyle. BielKron 23v; [Miedzy wiernym pálcem żiłá y málym (w obu ręku [krew] puſzcżana bywa dla boleſci głowy [...]) SpiczZioł 192 (Linde s.v. 1. obetkać); SienHerb 419b (Linde)].

»palec rożen, rożnowy, [rożnowaty], pi(e)rwszy, przedni, ukazujący« = palec wskazujący; index Murm, Mymer1, Mącz, Cn; demonstratorius, salutaris, silentii digitus Cn [szyk 8:6] (5:1:4:2:2): a nym iemv zadal gdwiv ranv kravich [!] wsiedzenyv a drugey wpalecz rozen ranki lewey ZapWar 1531 nr 2433, 1520 nr 2162, nr 2259, 1523 nr 2326, 1528 nr 2366; Murm 58; Mymer1 22; FalZioł V 12v, V 58v; KrowObr 124; Goski A6; [Arcybiskup] wźiął Sygnet/ y wetknął ij Krolowi ná przedni pálec ręki práwey/ ktorym zwycżay okázowáć. BielKron 329v; Mącz 85c; [w lutym] Puſzczay Kreẃ z pálcá pierwſzego SienLek 43 [idem Goski]; [złącża dwá pálcá poſpołu w obu rękach/ to ieſt/ pálce wielikie/ z roznowátymi MWilkOpis L].

»śr(z)edni palec« = verpus (digitus) Murm, BartBydg, Mącz, Cn; famosus, impudicus (digitus) Murm, BartBydg, Cn; medius (digitus) Mymer1, Mącz, Cn; infamis (digitus) Murm, Cn [szyk 8:2] (10): anym mv zadal thrzech ran krvavych wczyalo yego yeney wglovą drugyey wpalecz szrzethny pravey rąky a thrzeczya raną wpalecz myeszny thesz raky pravey ZapWar 1504 nr 1961, 1518 nr 2208, 1521 nr 2271, 1542 nr 2558; Murm 59; Mymer1 22v; BartBydg 42b; Mącz 485b; SienLek 91, 157v; brzuſzec od którégo ſye dłóń pocżyna/ nád noſem/ á pod czołem w dołku połozywſzy/ gdźie śrzedni pálec zakróczy/ tam tho mieyſce futuram coronalem zowią Oczko 16.

»wielki palec« = kciuk albo duży palec u nogi; pollex Murm, Mymer1, Vulg, Mącz, PolAnt, Calep, JanStat, Cn; hallux a. hallus Mącz, Calep, Cn [szyk 46:20] (66): ZapWar 1518 nr 2208, nr 2235, 1521 nr 2218, 1523 nr 2326, 1539 nr 2594, 1550 nr 2682; Murm 58; Mymer1 23; gdy thy rzecży włożyſz pod wielki palecz nożny/ tedy na cię żadny pies niezaſzcżeknie FalZioł I 25c, V 58, 58v, 59; Cżemu wſzytkie palcze maią po trzech cżłonkach, á w palczu wielkim tilko dwa. (–) Y w palczu wielgim ſą też trzy ale trzeci wroſł GlabGad D3v; HistAl N; [weszło w obyczaj] iże Gwar podnieſyenim pálcá wielkiego vwinąwſzy go w rękaw czynią GroicPorz v2v, v2v, iiv; KrowObr 123v, 124, 128v; A wziąwſſy kápłan krwie oney offiáry/ [...] pomáże koniec práwego vchá/ y wielki pálec v práwey ręki y nogi/ onemu ktory ſie cżyśći Leop Lev 14/14, Lev 8/23, 24, 14/17, 25, 28; UstPraw D3v; meſzcżyznam kiedy ſie kthory vrodził oko iedno wyłupiły ápálec wielki vrzynáły BielKron 319v, 37 [2 r.], 37v, 329; Mącz 88d, 152d, 308b, c, 320c, 366a; SienLek 23, 35v, 36 [3 r.], 58v, 59, 110v, 125 [2 r.]; HistRzym 73v, 75v [4 r.]; BudBib Lev 14/14 [2 r.], 17 [2 r.], Iudic 1/6, 7; StryjWjaz D3; [św. Marek] boiąc ſię áby go kiedy Apoſtoł S. Piotr kápłanem niepoświęćił: vćiął ſobie pálec wielki SkarŻyw 362; Calep 471a, 817b; kto wielki pálec vtnie/ ma dáć ośm grzywien SarnStat 617, 604.

W przen (3): CIebie ia luba Irene wſpomionę/ Ilekroć zgodnoćięgłą ſtronę/ Pálcy ſwymi náwiedzę RybGęśli C2; Mocą chce ſie iéy wymknąć [...] węzeł pálców drogich/ Chcąc odpleść od ſwéy ſzyie GosłCast 60.
Zwrot:»palcem mowić« = dawać znaki palcem (1): Cżłowiek Apoſtothá (ábo zbiegliec)/ mąż nieuzytecżny/ ydzie vſtámi przewrotnymi/ pomruga ocżymá/ záćira nogą/ pálcem mowi [digito loquitur] Leop Prov 6/13.
Przen (69): Przeto nieboymy ſye tego nigdy/ áby nas ten Orzeł náſz Polſki/ pálcy oſtrymi ſwymi kiedy podrápał OrzRozm L3.
Zwroty: »palec odkupić« = ponieść koszty uchybienia w dokonaniu tzw. gwaru, tj. symbolicznego gestu podniesienia palca przez powoda dla zapewnienia, że nie zmieni treści skargi (2): Ieſli Gwaru nie vmieſz/ pálcem wydáć ſłuſznie/ Muśiſz/ páłec [!] odkupić BielSat Ev [idem] BielRozm 33.

»(jako) palcem ukazać« [szyk zmienny] (2): A nie trzebá go ſławić/ bo poſtępki iego/ vkażą iáko pálcem/ ná wſzem go godnego. RejZwierz 81, 62.

»palcem na sercach napisać« = natchnąć kogoś (1): Iáko oni [Trzej Królowie] domyſlić ſię mogli [...]: iſz ſię národził Krol y Pan ich ná ziemi [...]? Przechodził ten domyſł wſzytkę mądrość ich: ſam Bog pálcem Duchá ſwego ná ſercách to ich napiſał SkarŻyw 25.

a) Ten, kto coś wykonuje, zwłaszcza rękami [w tym czyj (25): ai poss (10), pron poss (10), G pron (5), „własny” (1); w tym: ai poss i pron poss (1)] (40): BLogoſłáwyony Pan Bog [...]/ Ktory możne pálce me [digitos meos Ps 143/1] ku walce gotuye LubPs ee5v [przekład tego samego tekstu BibRadz, SkarKaz]; Leop Is 2/8, 17/8; BibRadz Ps 143/1; [Sokrates] iuż wpotachłych leciech na arfie ſię vcżył/ y palce ſwoie miſtrzowi w moc poddał. KwiatKsiąż E4; OrzQuin Gv; BudBib Is 2/8; A póki hárfá pálcow ſłucháć będźie/ Zacna być muśi twoiá ſławá wſzędźie. KochPs 68; ſkoro [kwiat] okwitnie/ oſtrym pálcem zięty: Ani ón dźiewkóm/ áni chłopiętóm ieſt wźięty. KochEpitCat 111; KmitaPsal A2v; SkarKaz 609b.

W połączeniach szeregowych (1): ktorych [świętych ludzi] rozumy/ vſtá/ y pálce yáwnye duch S. ſpráwował KromRozm II ſ4.

Zwroty: »palcem (bożym (a. boskim), a. czyim [pron poss i G pron = boskim], a. własnym [= boskim]) napisać (a. pisać), (na)pisany« [w tym: o dekalogu (13), o Piśmie św. (3)] [szyk zmienny] (5:11): BielŻyw 111; SeklKat G4v; GroicPorz h3; BibRadz Deut 9/10; Przepowiedzyawſzy Pan Bog ty rzecży Moiżeſzowi/ dał mu dwie tablicy kámienne ſwiadectwá/ piſane palcem Bożym. BielKron 34v, 34v, 35; CzechRozm 99v; SkarŻyw 491; gdy zakon/ dźieśięćiorgá przykazánia/ pálcem ſwoim Boſkim ná tablicách nápiſáć racżył. NiemObr 71; A iáko vznał/ iż to álbo owo piſmo od BOgá ieſt/ Boſkim pálcem/ Boſkim duchem nápiſane/ ták y to vzna/ co przez to álbo owo piſmo tenże Bog/ co ták piſał/ [...] roſkazał. ReszPrz 12, 69; SarnStat 265; PowodPr 27; SkarKaz 119b, 381b.

»palcem bożym (a. świętym, a. czyim [pron poss i G pron = boskim]) (na)pisać [co], (na)pisany« = ustanawiać (ustanowić) [szyk zmienny] (7:4): KromRozm II g4; KrowObr 118; wyznawamy być zakon dobry y święty/ ktory Pan Bog pálcem ſwoim/ nie tylko w ſercách ludzkich nápiſał/ [...] ále też y ná Tablicách dwu kámiennych nápiſány przez Moizeſzá ludowi ſwemu podał WujJud 74, 46; Ten Zbor ſam Chryſtus pálcem ſwoim nápiſał/ dáiąc oycom S. táką zgodę y duchá iednośći. SkarŻyw 300; ReszPrz 6; Cieſzy ſye Pan ofiárą/ która bywa dána Tą drógą/ iáka pálcem świętym ieſt piſána. ZawJeft 34, 35; WujNT 629; Piſz práwá twe pálcem twoim ná ſercách náſzych SkarKazSej 702b, 696a.

»palcem swoim napisać« [o diable] (1): inſze [wiersze] opuſztzam/ ktore tám duſzny nieprzyiaćiel Dyabeł/ pálcem ſwoim nápiſał KrowObr 152v.

Wyrażenie: »lipkie palce« = człowiek skłonny do kradzieży (1): Ty [Merkury] lipkie pálce vcżyſz/ y ręce vmkliwe KlonWor 1.
b) O Bogu lub bóstwie jako stwórcy świata i decydującym o losach ludzkich (10): Klotowemi pálcy [jedna z Parek] żártko Tárga zgrzebi/ á práwą wartko Ręką záś wrzećionem obrotnym zátacża KlonŻal G4v.
Zwrot: »zetrzeć (a. rozetrzeć) miedzy palcy« (3): RejAp 96v; moglibyſcie ſie lękáć á vſtráſzyć obwołánia tego Prorockiego/ áby kiedy Pan nie powſtał ná nogi ſwoie/ á nie ſtárł was iáko zdzyebłká miedzy pálcy ſwemi RejPos 253, 252v.
Wyrażenia: »palec Boży« = digitus Dei Vulg (4): Leop Ex 8/19; gdy to Aaron vcżynił powſtáły wielkie pluſkwy po wſzytkiey Egipſkiey zyemi [...]. Chcieli tákież vcżynić cżárownicy Fáráonowi/ ále nie mogli. A gdy ie gromił krol/ rzekli: iż tu ieſt pálec Boży. BielKron 29v, 254v; Od Niebá aſz do źiemie złoty ſznur plećiony/ Ná ktorym ná kxtałt wiádrá ludzki záwieſzony. Wiek/ álbo żywot/ ſtárſzy Mędrcy málowáli: Przez co ludźiom ná źiemi to známionowáli/ Iſz świát ná pálcu Bożym záwiſł/ tákże cżłowiek/ Poki go Niebo trzyma/ poty ma teſz ſwoy wiek. KołakCath C4v.

»palce rąk« (1): A zaſz tego nie pámiętaſz/ iáko ſie cżęſto Bog oświádcżał w tym/ że on ſam bez rády y pomocy cżyiey/ pálcámi rąk ſwych niebo y źiemię vcżynił? CzechRozm 36.

Szereg: »ręce i palce« (1): Boby iuż nie był ſam ſtworzyćielem: ániby ręce iego y pálce niebá y źiemie tworzyły CzechEp 277.
c) Duch Święty (11): gdzie [...] zádáli ná on cżás Arrianom/ że oni mieli Bogá głupiego/ w ktorym ſie kocháli/ bo bez mądrośći: [...] mdłego y chromego/ bo przez moczy rámieniá y pálcá/ to ieſt Duchá ſwiętego SarnUzn H2v; Iáko ten [Syn Boży]/ iż był cżłowiekiem/ przetoż duchem onym Bożym/ to ieſt mocą ábo pálcem wſzytko cżynił. CzechEp 304, 320.
Wyrażenia: »palec Boży« = digitus Dei Vulg (8): SarnUzn H2; RejPos 77; o duchu ś. ktorego nie ſtworzenim [...] ále duchem Bożym/ mocą Bożą/ pálcem Bożym/ y innymi tytuły/ ktore w piśmie ma/ názywamy. NiemObr 110; ArtKanc H6; LatHar 36; WujNT 51, Luc 11/20; SkarKaz 119b.

»palec prawej ręki« (1): Thyś [Duchu Św.] śiedmioráki dar iſtny/ pálec Boży práwey ręki ArtKanc H6.

d) Stan w Rzeczypospolitej przedstawianej jako ciało (2): Koroná tá ty ſtany iáko członki w ćiele ſwoim záwżdy miáłá: Duchowny/ Senatorſki/ żołnierſki/ mieyſcki/ orácki ábo kmiecy. Ták ſię to ćiáło zroſło z tych piąći członkow: ták tá ręká z tymi pálcámi piąćią vrodźiłá ſię/ y vchowáłá/ y zmocniłá. SkarKazSej 682a, 682a.
a. Jako miara długości równa mniej więcej długości lub (rzadziej) grubości palca (50):

W połączeniu z liczebnikiem (34): Palmus, mensurae genus, Miárá cztery pálce w ſzerz oſięgáyąca/ to yeſt dłóń ná ſzerzą. Mącz [274]b; Uno digito redundat, O yeden páleć przidłuſzym yeſt. Mącz 502d, 409c, 464d. Cf W funkcji okolicznika miary.

W funkcji okolicznika miary: »na palec (a. na [ile] palcow), na palcu (a. na [ilu] palcach), [ile] palcow, [iloma] palcami« [w tym: z liczebnikiem (30)] (23:12:4:1): ktore [ziele caricias] na kamieniu roſcie na w zwyſz na dobrą piądz y na palecz FalZioł I 146d; O Sliżu ktori ieſt mały y podobny ku miętuſowi: iedno iże mały ieſt, na więtſzy na pięci palczoch FalZioł IV 43b, V 34v [2 r.]; BielŻyw 22; RejRozm 393; RejWiz 84v; Leop Ex 25/25; a miąſzſzość iego [słupa] byłá ná cżterzy pálce BibRadz Ier 52/21; BielKron 33, 34, 267; Didorum, id est, duorum palmorum, Ná dwu dłoni ná ośm pálcy. Mącz 88a; Eminet tribus digitis Wyſzſzy yeſt trzemi pálcámi. Mącz 207b, 88d [2 r.], [95]a, 334d, 464d; vczyń mu czopek z mydłá/ [...] iáko dwá pálcá wzmięſz SienLek 168v, 25v, 62; RejZwierc 58, 189v; BielSpr 74v; Sam [sum] był ták tłuſty/ że ná nim tłuſtość byłá ná Dwá palcá/ kiedy go wárzóno. Strum Q2v, C2v, C3, G4, Kv; iáko temu co z łodki wypadſzy vtonął/ máło ná tym ieſli ná ſzerokim ſążeniu álbo ná pálcu wodá nád nim ſtoi ReszPrz 191; Quadrantalis - Szerokoſcz czterech palczi. Calep [882]a, 323a; [Kiedy go na dwa palica podniesiono RywKsięgi 242; [pas] na trzy palice szeroki srebrem oprawny RywKsięgi 198]. Cf Wyrażenie.

~ W charakterystycznych połączeniach: na palec itp. długi (długo) (2), głęboki (w głęb) (3), na gorę, (w) mię(ż)szość (miąższy, w mięsz, wzmięsz) (7), szeroki (w szerz, szerokość) (8), (na) wzwysz (wysoki) (5). ~

Wyrażenie:»wielki palec« [w tym: w funkcji okolicznika miary (7)] (8): [dziewanna ma] khorzenie twarde iakhoby na wiekhi [!] palecz miąſzſze FalZioł I 145a; Uncialis altitudo, Ná wielkim pálcu wżwyſz álbo w głęb dwánaście wielkich pálców w yednę ſtopę ráchuyą. Mącz 502b, 17c, 342c, 464d [2 r.]; Pollicaris – Szęroki na wielgim palczu. Calep 817b.
Przen (5):
Wyrażenie: »do śmierci na trzy palce, [na dwa palca od śmierci]« (1): bo tám [na morzu] do niey [do śmierci] nie máſz dáley plácu iedno ná trzy pálce RejZwierc 157; [SkarKaz 69a (Linde)].
Wyrażenie przyimkowe: »na (jednym) palcu, na palec« = odrobinę, trochę, bardzo mało (3:1): Digitum nusquam a sententia, Y ná yednym pálcu nie odſtępowáć od ſwego mniemánia. Mącz 88d; RejZwierc 155; CzechEp 361; A więc to rozum/ [...] prze kęs roſkoſzy ná pálcu/ ktora ták długo trwa/ pokić ſię gorzałká [...] po gárdle wlecże/ podiąć ták wielkie męki dobrowolnie y ćięſzkośći muśiſz/ y dla páná kuflá/ Bogá ſtworzycielá ſwego/ zdrowie/ y pieniądze ſtráćić? WerGośc 227; [Aczkolwiek w tákiéy ſwéy woli á niekárnośći/ iáka v nas/ gdźieby ná pálec popuſzczono/ ná piądź álbo ná łokieć wnet by chćiano. SolikZiem F2v; BudArt r8v].
2. Drewniana szprycha koła młyńskiego (1):
Szereg: »palce i cewy« (1): ále im [św. Marcin młynarzom w dniu swego święta] pálce y cewy łámał/ ieſliby ſię robić od godźiny do godźiny ważyli CzechEp 83.

Cf CZTERYPALCOWY, OŚMPALCOWY

ZCh, (JZ)