[zaloguj się]
[pdf]

ROZPALAĆ (23) vb impf

roz- (15), roſ- (8).

o oraz drugie a jasne, w inf -pa-; w pozostałych formach -på- (14), -pa- (1) RejPs.

Fleksja
inf rozpalać
indicativus
praes
sg pl
1 rozpålåm
3 rozpålå rozpålają
praet
sg
3 m rozpålåł

inf rozpalać (2). ◊ praes 1 sg rozpålåm (3). ◊ 3 sg rozpålå (6). ◊ 3 pl rozpålają (3). ◊ praet 3 sg m rozpålåł (3). ◊ part praes act rozpålając (6).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVIII w. s.v. rozpalić.

1. Rozgrzewać w najwyższym stopniu w ogniu (o metalach: do temperatury bliskiej topnienia, do czerwoności); candefacere, excandefacere Calep, Cn; flammare, incendere, inflammare Cn [w tym: co (7)] (10): y ziecháli ſie w Sląſku/ tám go [Bolesława, księcia czeskiego] Chábry dał poimáć/ á żelázo rozpaláiąc przed ocży mu przytykano/ á od tego oſlnął/ potym ſie do Cżech ſlepo náwroćił. BielKron 323v; Ustrina, Locus in quo metalla candescunt, ut laborentur, Mieyſce zwłaſzczá gdzie kowale y ym równi rzemieśnici żelazá y ynſze kruſzce roſpaláyą Mącz 509a; Calep 157a, 382b, 934a, 1143a.

W przeciwstawieniu: »rozpalać ... gasić« (4): zawięzać to w chuſtkę á włożyć w czyſte wino/ potym złothe blaſki roſpalać á w tymże winie gaſić á to wino pić FalZioł V 62v, II 17b, V 67v; á roſpaláiąc gágátek w Winie go gáś SienLek 86.

Szereg: »zagrzewać albo rozpalać« (1): á potym wezmi Złoto cżyſte á zagrzewaiącz ie: albo rozpalaiącz ie: gas wtych wodkach FalZioł II 17b.
2. Powodować podwyższenie temperatury ciała [w tym: co (1)] (2): gdyż gorącé [wody ciepliczne] bárzo głowę rozpaláią/ á do więtſzych chorób/ niżli piérwſze były/ przywodźić więc zwykły. Oczko 14v.

W przeciwstawieniu: »zaziębiać ... rozpalać« (1): złoto tę właſność ma/ Kiedy źimno záziąbia/ w gorącość roſpala. RejZwierz 35v.

3. Wywoływać skrajne emocje lub je wzmagać (czyjeś lub własne) (11):

rozpalać kogo (3): Tám go [św. Bernat Wilhelma] ogniſtymi onemi ſłowy vpomináiąc á do pokuty przywodząc rozpalał/ przez śiedm dni w onym ſię znim klaſztorze zámknąwſzy. SkarŻyw 164; OrzJan 35.Cf »jako ogień rozpalać«.

rozpalać komu (1): Raz iey oycowſkie ośierocenie/ y ſmutek ktory mu táiemnym odeyśćiem [św. Eufrozyna] zádáłá/ y milość ku oycu przyrodzoną rozwodził y rozpalał/ mowiąc: [...] SkarŻyw 14.

rozpalać czym (2): y wſzytkiégo zdraycę tego rozpala furią/ y niemiernym gniewem/ trapiąc wednie y w nocy myśl niecnotliwą iego. OrzJan 35.Cf »rozpalać serce swe«.

Zwroty: »rozpalać gniew swoj« = gniewać się (1): á zażli ták iuż [Boże] wiecznie maſz roſpáláć gniew ſwoy nád trzodą ſwą ktora ieſt łáſkáwey opiece twey porucżoná. RejPs 108.

»[kogo] jako ogień rozpalać« (1): Zápaliło ſie práwie ſerce wemnie rozmyſláiąc wiákich ieſt przygodach/ á iż zámilcżeć muſſę tá mię rzecz iáko ogień roſpála. RejPs 59.

W przen [co] (5): Ięzyk poſthánáwiáią miedzy cżłonkámi náſſemi/ ktory pokála wſzyſthko ćiáło/ y roſpala [inflammat] koło przyrodzenia náſſego: zápalony od piekłá. Leop Iac 3/6.
Zwroty: »[czym] rozpalać serce swe« (1): A on [św. Antoni z Padwy] tám nálazwſzy ſkáłę y komorkę wniey/ wielkimi modlitwámi/ poſty/ y ſtrapieniem ćiáłá/ y rozmyślanim ſpraw y dobrodzieyſtw Boſkich/ rozpalał ſerce ſwe SkarŻyw 543.

»serce (ludzkie) ku miłości (a. miłowaniu), w miłości rozpalać« [szyk zmienny] (2:1): A niechtzątz ijch w wątpieniu/ anij w zaſmuceniu zoſtawitz/ piſmo ijm wykladá/ ſertza w miloſci rozpálá/ wątpienijé ij bląd od nich oddálá. OpecŻyw 168v, 168v; iáko ogniſći poſlowie rozlatáią ſie roſpaláiąc ludzkie ſercá ku m[i]łoſći iego. RejPs 152.

α. Nakłaniać, zachęcać do złego (1): [Száthan bacżąc/ thák bárzo roſpalał/ iże gdzie iedno mogli tám potwornie oſobę Páwłá ſwiętego niewinnie oſławiáli GilPos 163.]

rozpalać co do czego (1): A ktemu [pijaństwo] náſzę náturę z vłomnośći y krewkośći ſwey/ ku złemu ſkłonną/ nieinácżey iáko oley wlany ná ogień/ do więtſzych roſpuſt rozżarza y roſpala. WerGośc 204.

W porównaniu (1): WerGośc 204 cf rozpalać co do czego.

Szereg: »rozżarzać i rozpalać« (1): WerGośc 204 cf rozpalać co do czego.

Formacje współrdzenne cf PALIĆ.

Cf OZPALAĆ, ROZPALAJĄCY, ROZPALANIE

RS