Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ROZPALAĆ

Następne hasło: ROZPALAJĄCY »

ROZPALAĆ SIĘ (16) vb impf

roz- (9), roſ-, ros- (7).

sie (10), się (6).

o jasne; w formach osobowych pierwsze a pochylone.

Fleksja

indicativus
praes
	sg	pl
1	rozpålåm się	rozpålåmy się
3	rozpålå się	rozpålają się

praet
	sg		pl
3	m	rozpålåł się	m pers	rozpålali się
3	n	rozpålało się	subst	rozpålały się

praes 1 sg rozpålåm się (4). ◊ 3 sg rozpålå się (4). ◊ 1 pl rozpålåmy się (1). ◊ 3 pl rozpålają się (2). ◊ praet 3 sg m rozpålåł się (2). n rozpålało się (1). ◊ 3 pl m pers rozpålali się (1). subst rozpålały się (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde brak.

Znaczenia

1. Zaczynać i coraz mocniej się palić, rozgrzewać się w najwyższym stopniu w ogniu (6)
2. Odczuwać wielkie gorąco (1)
3. Wzmagać się w najwyższym stopniu (o emocjach) (1)
4. Ulegać skrajnym emocjom (o ludziach) (8)

1. Zaczynać i coraz mocniej się palić, rozgrzewać się w najwyższym stopniu w ogniu; exardescere, excandescere, incandescere, inflammari Calep, Cn; calefieri BartBydg; ardere, succendi PolAnt; accendi, excandere, ignere, ignescere Calep; explicare in flammas, fervere, fervescere, flammam concipere, flammescere, incandescere aestu Cn (6): BartBydg 212b; Excandesco – Rozpalam ſie, Zapalam ſie. Calep 382b, 501b, 518a.

rozpalać się od czego (1): Zákurzył ſie dym z nozdrzy iego [Boga]/ á ogień wychodzący z vſt iego pożerał/ a węgle ſię od niego roſpalało [carbones succensi sunt ab eo] BibRadz Ps 18/9.

Fraza: »ogień się rozpala« (1): Niekiedy też ogień rozpalał ſię gwałtownie [super ignis virtutem ardet] miedzy wodámi/ áby vrodzáie źiemie złośćiwey wniwecz obroćił. BibRadz Sap 16/19.

2. Odczuwać wielkie gorąco (1):

W przeciwstawieniu: »uziąbnąć ... rozpalać się« (1): A ták nigdy ten náſz Bog [tj. wizerunek Jowisza ubranego w złoto] ſwego wcżáſu nie miał/ Zimie záwżdy vziąbnął/ lecie ſie roſpalał. RejZwierz 35v.

3. Wzmagać się w najwyższym stopniu (o emocjach) (1):

Zwrot: »rozpalać się jako ogień« (1): Zapalcżywość iego [Boga] rozpala ſię iáko ogień [ira eius effusa sicut ignis]/ y ſkáły rozpływáią ſię przed nim. BudBib Nah 1/6.

4. Ulegać skrajnym emocjom (o ludziach) (8):

rozpalać się ku komu, ku czemu [= kochać] (3): BudBib Gen 43/30 cf W przen. Cf »ku miłości Bożej się rozpalać«.

rozpalać się przeciwko komu [= nienawidzić] (1): Ktorzy odſtępuią zakonu/ chwałą bezbożnego: á ktorzy ſtrzegą/ ći ſie rozpaláią [succenduntur] przećiwko niemu. Leop Prov 28/4.

W przeciwstawieniu: »chwalić ... rozpalać się« (1): Leop Prov 28/4 cf rozpalać się przeciwko komu.

Zwroty: »ku miłości Bożej, miłością [czyją (= Boga)], w miłości Bożej się rozpalać« = kochać Boga [szyk zmienny] (2:1:1): Rozmyſlanim ciem iego ſwiętego żywota/ duſſa tako ſie w miloſci boże twiérdzi ij rozpálá/ ijż rzecży cżeſne wzgárdzá a za nitz niemá. OpecŻyw C3; a onij temu wſſytkiemu wierzili/ ij ku więtſſe miloſci bożeé ſie rozpálali. OpecŻyw 24v; pámiątkę iego tymi obrázy vſtáwicżnie ſobie wznawiamy/ y miłośćią iego ſie rozpalamy. WujJud 48; y ktorym rozmyſlániu/ tym ſię ieſzcże bárźiey roſpaláią/ ku Bożey miłośći/ y ku wzgárdzie rzecży docżeſtnych ReszHoz 136.

»[przeciwko czemu] rozpalać się nienawiścią« (1): á przećiwko tey łáſce rozpala śie wielką nienawiśćią KuczbKat 200.

Szereg: »kochać się i rozpalać« (1): Sercem cie potzaluwám/ a chutki oblapiám w tobie ſie wielmi kochám ij barzo roſpálám. OpecŻyw 18v.

W przen (2): OpecŻyw C3; bo ſię roſpaláły wnętrza iego ku brátu iego [incaluerant miserationes eius]/ y ſzukał gdzie by płákał BudBib Gen 43/30.

Synonimy: 1. rozgorewać się, rozgorywać się.

Formacje współrdzenne cf PALIĆ.

Cf ROZPALAJĄCY SIĘ