Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PĄCZE

Następne hasło: PĄCZKOWIE »

PĄCZEK (34) sb m

pączek (33), pęczek (1); pączek : pęczek Calep (9:1).

e jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	pączek	pączki
G		pączków
A		pączki
I		pączkami
L		pączkach

sg N pączek (14). ◊ pl N pączki (9). ◊ G pączków (4); -ów (3), -(o)w (1). ◊ A pączki (4). ◊ I pączkami (1). ◊ L pączkach (2); -ach (1), -(a)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Dem. od „pęk” ‛zawiązek łodygi, liścia lub kwiatu’ (27)
2. Ciasto o kulistym kształcie (6)
3. Plamka, punkcik (1)
4. [Nierozwinięty kwiat]
5. [Zestawienia w funkcji nazw botanicznych]

1. Dem. od „pęk” ‛zawiązek łodygi, liścia lub kwiatu’; gemma Murm, BartBydg, Mącz, Calag, Cn; oculus Murm, Mymer¹, BartBydg, Mącz, Cn; germen Mącz, Calag, Cn; gemmula Calep, Cn; pampinus Mącz; claviculus Calep (27): Mymer¹ 20v; Iulus, [...] pączki ná orzechowych drzewách z których ſie orzechy záwięzuyą. Mącz 177c; Oculatio, Odłamánie/ álbo odrzezánie zbytnych látoroſli álbo pączków ná winnicách. Mącz 259c; Trigemmis, Gáłąská winna o trzech pączkách. Mącz 465a, 103b, 141a, 450a; Calag 460a; Calep 205b, 449b, 915b, [1086]b.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy rośliny (1): Cyma – Pączek kapuſtny, albo zioł inſzich, ktore liſt rozwiiąia Calep 283a.

W połączeniu szeregowym (1): Wciornaſtkie te rzecży źiemne. Też po ſobie pokázuią Iż ſię ſtąd nie co ráduią. Drzewá ſwoimi pączkámi Liſtkámi/ y też kwiatkámi. MWilkHist A3v.

Fraza: »pączki się pukają (a. poczynają się pukać)« (2): Oculus, Oko. Etiam de arboribus dicitur, Pączki ná drzewiech gdy ſie pukáyą z których kwiécie/ á potym owoce bywáyą. Mącz 259b, 143b.

Zwrot: »pączki (wy)puszczać; pączki się puszczają« = gemmare Mącz, Calep; progemmare, repullulascere Calep (5;2): Germen, Płód/ látorosłká/ pączki które ſie puſzczáyą od drzewá Mącz 144d, 143b, 345d; Progemmo – Pęski [!] wipuſzczam. Calep 856a, 449b [2 r.], 915b.

Szeregi: »oczko albo (aut, vel) pączek« (3): Murm 105; Oculus arboris, oczko vel pączek BartBydg 100b, 63b.

»pączek a (albo) soszyk« (2): Rapunculus, vel rapuncium, Pączki álbo ſoſzyki/ które ſie naprzód puſzczayą po ziemi Mącz 345d, 409d.

2. Ciasto o kulistym kształcie; copta, spherica Mącz; globulus, globus, glomus Cn (6): Spherica, Nieyákie pączki kołacze plácki álbo oſuſzki okrągłemi gáłuſzkámi z ciáſtá nátikáne. Mącz 408a, 64d.

Przysłowie: dziećię ma ſie v oycá by pącżek w máſle GliczKsiąż E4; Iuż iáko pącżek w máſle/ w dobrey ſławie pływa. RejWiz 19v; RejZwierz 134v; Tám ſtárzec miedzy nimi [...] Bárzo z wielkim doſtátkiem ták był náwſzem chowan/ [...] iáko pączek w máſle w roſkoſzy pływáiąc. HistLan D3v. [Ogółem 4 r.]

3. Plamka, punkcik (1): Hilum – Pączek ow czarnawi na ſtręku grochowim. Calep 482b.

4. [Nierozwinięty kwiat:

Szereg: »pączek a(l)bo pąkowie«: Druga część w Rożéy. Ieſt pączek álbo pąkowie/ póki ieſcze nie roſkwitnie kwiát UrzędowHerb 267a (Linde).]

5. [Zestawienia w funkcji nazw botanicznych:

»pęczek brunatny« = Anemone nemorosa L.; zawilec gajowy: Pęcżek brunatny. SienHerb E#v, L#v.

»pęczek żołty« = Anemone runanculoides L.; zawilec żółty, roślina z rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae): Pęcżek żołty Anemone 5. Mátt: Waldt grenſyng wildgarben Geſnerus. m. 619. SienHerb L#v, E#v.]

Synonimy: 1. oczko, kłobuczek, soszyk.