Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PIAĆ

Następne hasło: PIANIE »

PIANA (87) sb f

piana (82), pijana (5); pijana RejAp; piana : pijana GlabGad (2:1), BielKron (1:1), RejZwierc (3:2).

Fleksja

	sg	pl
N	piana	piany
G	piany
D	pienie
A	pianę	piany
I	pianą	pianami
L	pianie	pianach

sg N piana (36). ◊ G piany (8). ◊ D pienie (1). ◊ A pianę (9). ◊ I pianą (8). ◊ L pianie (1). ◊ pl N piany (13). ◊ A piany (4). ◊ I pianami (5). ◊ L pianach (2); -ach (1), -(a)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przyładów) – XIX w.

Znaczenia

1. Lekka, pęcherzykowata, nieprzezroczysta masa tworząca się na płynącej wodzie lub na powierzchni niektórych płynów lub z niektórych płynów wskutek ich silnego ubijania, wstrząsania, nagrzewania, fermentacji itp. (70)
- Przen (1)
- a. W moczu (po wyglądzie piany rozpoznaje się chorobę) (7)
- b. Pienista ślina (12)
2. Pumeks (według ówczesnych pojęć będący zakrzepłą pianą morską) (3)
3. Zanieczyszczenie (14)
- a. min. Szumowiny krzepnące na powierzchni wytapianego minerału używane między innymi w lecznictwie (12)
- b. Osad (2)

1. Lekka, pęcherzykowata, nieprzezroczysta masa tworząca się na płynącej wodzie lub na powierzchni niektórych płynów lub z niektórych płynów wskutek ich silnego ubijania, wstrząsania, nagrzewania, fermentacji itp.; spuma Murm, Mymer¹, Mącz, Calep, Vulg, Cn; mucor, saliva Mącz (70): Murm 54; Mymer¹ 23v, 36v; Wezmi ſoku chrzanowego albo rzodkwianego/ ſoli/ wina/ oczthtu, To wſzytko vbij w iakiem kolwiek nacżyniu/ aż będą piany FalZioł V 116v, V 8v, 75v; Ieſtliże na wirzchu [krwi] będą pijani albo wody wiele około niey, tam zbytek flegmy znamionuie w głowie albo w ciele. GlabGad E5v; Krol [...] Pátrząc ná morſkie ptaki/ co pyánę łápáli/ Szukáiąc áby w piánách wżdy co ználeść mieli [...] RejZwierz 17v; Thá rzeká [Ren] pod miáſto Lánfenberg ćiáſnemi ſkáłámi ſćiśniona idzie/ pijánámi białemi opływáiąc BielKron 283; Saliva, Piáná álbo ſuk winny. Mącz 365d, 365d, 410d [2 r.]; Weźmi ślimakow/ á nákłádź ich w gárniec/ przyſtaẃ bes wody do ogniá/ przykryyże ié áżſye piáná ná nich wzbije/ tę piánę zbiéray SienLek 127; [Chłop do karczmarki] podawaſz nam s piánámi/ Day s konwią náleiem ſámi. RejZwierc 235v; Calep 1001a [2 r.], 1001b; WujNT Iudae 13; WitosłLut A2, A6 [2 r.].

piana czego (2): GlabGad C5v; Lábęćie ſádło [...] nieda ſye licu káźić: á ktemu gdy piáną młodego piwá máże. SienLek 80.

piana na czym (4): FalZioł IV 44d; Leop Os 10/7; In vino dicitur mucor, Piáná która bywa ná winie poki yeſt młode. Mącz 235b, 235b.

W porównaniach (14): Leop Os 10/7; BielKron 433; Mącz 365d, 410d [2 r.]; RejAp 10; przy vrodzeniu cżłowiek ieſt iáko pijáná/ po vrodzeniu iáko báńká ktora ſie ledá wichrem záchwiana wneth ſtłuc może RejZwierc 47v [idem [WerReguła ]]; Oczko 17v; Gniéw iego nietrwálſzy piány/ A łáſki wiek nieprzetrwány KochPs 41; GrabowSet B2; [heretykowie są] iáko nádęte wáły/ im ſię wyżſzey pyſzniąc ſię podnoſzą/ tym więcey zelżeni/ iákoby ſię w lekkie piány roſpuſzczáiąc giną. WujNT 836, 836 [2 r.], Yyyyy4v; [WerReguła 82].

W charakterystycznych połączeniach: piana biała, lekka, palona, pływająca, stojąca, świeża, tłusta; piana młodego piwa, wody ciekącej; piana na piwie, na winie, na wodzie; piana cieknie, płynie; nietrwalszy piany, pełen; pianami opływający; zdmuchnąć z pianami; zdobić pianą.

Zwroty: »pianą się posiewać« (2): Mucescit cerevisia, Poczina ſie piáną poſiewać/ kiſieć. Mącz 235b, 235b.

»toczyć piany« (1): [pójdziemy] tám/ kędy biała rzeká toczy piány OstrEpit A3.

»pianę zbierać, zmiatać« = spumam agere, despumare Mącz [szyk zmienny] (3:1): Despumo, Szumuyę/ zmiatam piánę. Mącz 410d, 410d; komu ſye ſkorá rozśiada/ Warz miod/ á zbiéray piány/ pomázuyże nimi. SienLek 136, 127.

Wyrażenia: »piana morska« = spuma maris (3): Więc oni Poetowie/ áby z morſkiey pyány/ Miáłá ſie byłá [Wenus] zyáwić/ nápletli báśniámi. RejWiz 37v; WujNT 836 marg, Yyyyy4v.

Szeregi: »piana albo posiewanie« (1): Mucor cerevisiae, Piáná álbo pośiewánie ná piwie młodym kiſáyącym. Mącz 235b.

»piana albo szumowiny« (1): gdźie tłuſtość iáka ćieplice grzeie/ naydźie tho/ że ná dnie ſye zśiáda/ á z łupiéżmi ónémi/ y iákoby z tłuſtą piáną álbo z ſzumowinámi wypływa Oczko 17v.

»wały i piany« (2): Heretycy ſą iáko wáły y piány morskie. WujNT 836 marg, Yyyyy4v.

Przen (1): Bo coby nas zdobiło zacnemi spráwámi/ To wſzytko precż zdmuchnimy poſpołu s piánámi. RejZwierc 252.

[Zwrot: »na pijanę dmuchać«: GOſpodarzu mam zá ſwe/ żądąm rychło ſłucháć Co mi powieſz/ zaniecham ná piiánę dmucháć. ZbylPRozm C2.]

a. W moczu (po wyglądzie piany rozpoznaje się chorobę) (7): maſz obacżyć pilno czo pływa w vrinie/ abowiem bywaią wniey obłocżki, bywaią włoſy/ bywaią kamienie/ piany na wirzchu vriny/ y inſze rzecży. FalZioł V 1v.

piana na czym (1): Trzecia piana na vrinie ieſt/ ktora ſie wlecże przedługowato FalZioł V 8v.

W połączeniach szeregowych (2): FalZioł V 1v; [Mocz] Ty częśći wſobie ma Obręcz/ Báńki/ źiarná mgły/ piánę/ ropę/ tłuſtość/ łuſki/ piaſek/ kreẃ/ włoſy/ otręby/ popioł/ náśiénie/ vſtanié álbo drożdże. SienLek 25v.

W porównaniu (1): AMpulla. To ieſt piana nadęta iako bańka FalZioł V 8.

Wyrażenia: »piana bańczysta« (1): piana przedługowata nie bańcżyſta/ ani napodobieńſthwo ziarnek. Znamionuie wrzenie krwie w żyłach FalZioł V 8v.

»piana nadęta« (1): Tu zaſię maſz wiedziecz o bańkach kore [!] ſie cżynią z vriny/ to ieſt piana nadęta na wierzchu vriny pływaiącza. FalZioł V 8.

Szereg: »piana albo bańka« (1): Druga ieſt piana albo bańka ktora po vmokrzeniu ſtogi dłu^go nad vriną FalZioł V 7v.

b. Pienista ślina (12): biegunkę zaſtanawia/ [...] piana ſwieża kiernozia z oczthem FalZioł IV 4a; Cżemu ſie ſlinią ludzie wielką niemoc cirpiąci [...] Iż materia takowey niewoci [lege: niemocy] ieſt w mozgu, czo lekarze po onych pianach poznawaią. GlabGad C6; Saliva, Śliná/ Piáná. Mącz 365c; SienLek 120, 134, 150.

W charakterystycznych połączeniach: piana końska (2), kiernozia (2).

Fraza: »piana ciecze; piany płyną, pocieką, pojdą« (1;1:1:1): Twarz [króla pychy] podobna ku ſzkápie/ kiedy buyno krocży/ Pyány mu z gęby płyną/ á błyſzcżą ſie ocży. RejWiz 166v; SienLek 58; RejZwierc 75; KochPieś 49.

Zwroty: »miotać pianę« (1): Pijány śmierdzi iáko pyes przez ſciánę/ Gdy ſkwárnę miece á wiecżorną pyánę. RejZwierc 217v.

»otrzeć pianę« (1): Po tym znáć niemoc wielką/ kiedy padwſzy pieni ſye bárzo/ ieſli mu otrą pirwą piánę/ á więceyſye niepieni/ może być zdrow SienLek 58.

[»piany toczyć«: wypadł wieprz ſtráſzny/ á z ſwoiey gęby Pijány tocżył/ przez oſtre zęby. KmitaŁów A4v.]

Szereg: »para i piana« (1): párá ſmrodliwa/ Y ſproſna piáná ćiecze miedzy zęby Z troiákiéy gęby [Cerbera]. KochPieś 49.

2. Pumeks (według ówczesnych pojęć będący zakrzepłą pianą morską) (3):

Wyrażenie: »piana morska« = spuma maris Mącz (3): Wezmi koſci Sepij (z apteki) na proch ſtartey/ prochu z cżaſzołek morzkich białych/ prochu piany morzkiey/ kokornaku FalZioł V 111, IV 59c; Mącz 399d.

3. Zanieczyszczenie (14):

a. min. Szumowiny krzepnące na powierzchni wytapianego minerału używane między innymi w lecznictwie (12): Palea aeris, Miedźiána ſzumá/ piáná. Mącz 273b.

Wyrażenia: [»piana saletrowa«: Piána [!] ſálétrowa ma niémal tąż moc/ iáko ſálétrá [...] Czyniąc plaſtr z téy piány z woſkiem/ dobrze ij kłáźdź [!] tym/ którzy pokarmu nieczuią w żołądku. UrzędowHerb 414b.]

»śklana piana« (1): Wezmi wapna nie gaſzonego iednę librę/ glas gal [lege: glasgal]/ tho ieſt ſklaney piany ſzeſć łotow FalZioł V 101v.

»śr(z)ebrna, z srebra piana« = argyritis Mącz, Calep; litargirium FalZioł [szyk 4:1] (4:1): FalZioł III 37c; Mącz 16a; Popioł z niewieśćich włoſow/ z śrebrną piáną zmieſzawſzy/ świerzb y kroſty ná oczu goi. SienLek 68, 136; Calep 94b.

»złota piana« = bracteola auri, chrisitis, chrysocolla, lithargyrium (a. lithargyrum) Mącz [szyk 3:2] (5): LItargirium [...] Ieſt dwoiakie/ Iedno ieſt piana z łota [!]/ á drugie ieſth piana z Srebra FalZioł III 37c; Mącz 26d, 52c [2 r.], 196a.

b. Osad; amurca, crusta Calep (2): Amurca – Piana na oleiú, albo brud. Calep 65b, 273a.

Cf KRWAWOPIENNY, PIANORODNY