[zaloguj się]
[pdf]

PIĘTA (103) sb f i m

f (90), m [n-pers] (13).

a jasne (w tym 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N pięta pięty, Piętowie
G pięty piąt
D pięcie
A piętę pięty
I piętą piętami, piętoma, pięty
L pięcie piętach, piętóch

sg N pięta (21). ◊ G pięty (12). ◊ D pięcie (4). ◊ A piętę (11). ◊ I piętą (8). ◊ L pięcie (1). ◊ pl N pięty (2), Piętowie (1). ◊ G piąt (5). ◊ A pięty (19). ◊ I piętami (14), piętoma (1), [pięty]; piętami : piętoma Mącz (2:1). ◊ L piętach (3) GlabGad, SienLek, RejZwierc, piętóch (1) Mącz; -ach (1) SienLek, -åch (1) RejZwierc, -(a)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII – XIX w.

1. Tylna część stopy; calcaneum BartBydg, Murm, Mącz, PolAnt, Cn; calx: Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; calcaneus BartBydg; malleolus Murm, BartBydg; calcar BartBydg; talus Mącz (83): Murm 63; Mymer1 21v; BartBydg 21, 21b [3 r.], 85b; FalZioł IV 3b; GlabGad P7v żp; March1 A; KromRozm III F7v; kozę przywiodą/ kthora rádá ſol iada/ áby pięty onego złoczyńce lizáłá GroicPorz iiv; BibRadz Gen 3/15, I 2d marg, II 458d marg; BielKron 2, 14, 56; Calx, Pięta/ też koniec álbo róg każdey rzeczy. Mącz 32c, 330c, 372a, 439a [2 r.], 469d; RejZwierc 58, 243v; BudBib Gen 25/26; Calep 154a, 786a, 897a; Siodłowy ſię wydźiera pod Miśkiem z byſtrośći/ Miśiek go wśćiąga piętą áż mu widáć kośći CzahTr L2v.

W tłumaczeniu imienia Jakub (1): Vrodziło ſie pirwſze dzyecię liſowate á koſmáte/ imię iego było Ezau/ drugie wnet za nim wyſzło trzymáiąc zá piętę pirwſzego/ dano iemu imię Iakob/ to ieſt piętá albo podchwytácż BielKron 14.

Przysłowia: RejJóz C4v; A dzis mi ten zyſk przeklety Idzie wgłowe/ ba y wpiety. Izem ſtraczyla ſwoy vrząd RejKup d6, dd3v; KochSat C2v; RejZwierc 248v; Wżdy cie rad vyrzę Włoſzku s twoiemi wykręty/ Tákći náſzy dokucżą áżći poydzye w pięty. PaprPan R2; CiekPotr 49. [Ogółem 7 r.]

y owſſem wyęcey dziſia naydzye v młodego rozumu iż ták rzekę/ w pyęcye niż v drugyego ſtárego w mozgu. GliczKsiąż P4v; [WirzbGosp A2].

Zwroty: »dać piętą w dupę« (1): bá wieręć dam piętą/ Ieſliże ſie nie ſtuliſz/ w tę dupę przeklętą. RejFig Bb4v.

»sobie na pięty patrzyć« = zajmować się przyziemnymi sprawami (1): Boć dla tego Pan Bog ocży wynioſłe dał/ ábyś nie tylko ſobie ná pięty pátrzył/ ále iżbyś y vpátrował/ y rozmyſlał ſobie przyſzłe y przeminęłe rzecży. RejZwierc 153.

»wiercieć, deptać piętą« [oznaka niepokoju] [szyk zmienny] (3:1): GlabGad P8; RejRozm 403; Iuż wſzędy nádſłuchawa kiedy gdzye kto ſzepce/ Zda mu ſie wſzytko o nim piętą ſtoiąc depce. RejWiz 4; Bo wnet tępego á boiáźliwego vźrzyſz gdj co chce poważnego mowić áliśći on piętą wierći/ pálce ſkubie/ brodę muſzcże/ poſtawki ſtroi RejZwierc 19v.

Wyrażenia: »pięta nożna, u nogi, nogi« = calcaneus, calx Mącz (6:2:1): Pięty też v nog małe á ſuche, boiaznego á mgłego cżłowieka znamionuią GlabGad P7; Scaurus, Który wielkie koſtki y ſzerokie pięty ma nożne Mącz 371a, 31a. Cf »od pięty nożne aż do (wirzchu) głowy«.

»od pięty nożne (a. nogi) aż do (a. ku) (wirzchu) głowy; od głowy (a. wirzchu) aż do piąt (a. pięty)« = całe ciało; a vertice usque ad calcem Mącz (6;2): OpecŻyw [79], 102v, 126v, [127], 141; Od pięty nogi áż do wirzchu głowy nie máſz ná nim zdrowia [A planta pedis usquae ad verticem ac Vulg Is 1/6] BielKron 93v [przekład tego samego tekstu PowodPr]; Hinc dicimus a vertice usquae ad calcem, Od wierſchu aż do piąt Mącz 486d; PowodPr 66.

»od głowy do pięty« = od początku do końca (1): A capite ad calcem, Od głowy do pięty/ to yeſt od początku áż do końcá. Mącz 32c.

Szereg: »goleni i (albo) pięty« [szyk 1:1] (2): Iuż gdzie raćjś Oyċe ſwietý Tłucz ſwę golieni y piety Bos y ſobie ċas popſował RejKup n6; Mącz 371a.
Wyrażenia przyimkowe: »(aż) do piąt (a. pięty)« (3): Talaris tunica, Aż do piąt záchodząca. Mącz 439a, 307c, 453d.

»w pięty« = noga za nogą (1): Pedatim – Wpięti. Calep 768a.

Przen (20): choćiażby [szatan] w piętę kąſał/ przedśię mu/ y inſze procż Chriſtuſá Iezuſá náśienie niewieśćie/ to ieſt wierni głowę zetrą [nawiązanie do Gen 3/15]. CzechEp 295.
Zwroty: »bić w pięty« (1): (nagł) Andrzej Dębowski (–) Bo ten brnie proftym brodem/ niechce ná wykręty/ Ktore nam/ ſwiátu k woli/ z inąd biją w pięty. RejZwierz 56v.

»(tuż (a tuż) (prawie)) za piętami chodzić, dybać; (tuż [kogo]) naśladować w pięty, za piętami; [w piętach iść]« = być tuż obok, zaraz nastąpić, być nieodłącznie związanym; subsequi Calep [szyk zmienny] (9:1;2:1): RejKup d7v; RejWiz 75v, 159v; Iż co dáley to bliżey/ do kryſu cie nioſą/ A ſroga Smierć tuż dybie/ zá piętámi s koſą. RejZwierz 141v; káżdego náſládowáć muſzą tuż zá piętámi właſne vcżynki iego. RejAp 124v, 5v, 87, 96v, Cc8; owdzye iuż tuż á tuż zá piętámi chodzi zá thobą opráwcá twoy RejPos 309; RejZwierc 72, 130v; Calep [1020]b; [Skąd vcżymy ſie/ iżeć zá náſzą pocieſzną Ewányelią/ [...] wnet w piętach idzie krzyż á płácżliwe przeſládowánie. GilPos 231 (Linde)].

bibl. »podnieść [przeciwko komu] piętę« = zdradzić, wystąpić przeciw; levare calcaneum Vulg, PolAnt (5): MurzNT Ioann 13/18; Kto pożywa zemną chlebá/ podnieſie przećiwko mnie piętę ſwoię. Leop Ioann 13/18; BibRadz Ioann 13/18; Achitofel podnieśie pewnie piętę ſwoię przećiw niemu/ y Semei nań z gory ćiſkáć będźie/ poki mu pan dopuśći CzechEp *3; WujNT Ioann 13/18.

[»[przeciw komu] pięty [I pl] rzucać« = sprzeciwiać się: cżłowiek ktory ze wſzech rzecży ieſt nayśláchetnieyſzy/ ſam przećiw ſtworzyćielowi ſwoiemu wierzga y pięty rzuca. LipsPiotr 45.]

[»trzeć piętę« = niszczyć, prześladować: Wſzákże iáko niezbożni máią ſwą głowę Antichriſtá/ ktory przeſláduie y trze piętę temu świętemu naśieniu: tákże też y Zbożni maią głowę ſwoię Pomázańcá Bożego/ ktory głowę onę zmiiowę Antichriſtá ſamego zetrze. BudArt N3.]

2. Zrogowaciała część kończyny u niektórych zwierząt, kopyto, racica (6): Rog pięty wołowey zakurzony/ vmocznia zęby chwieiącze ſie od bolu FalZioł IV 5b; [Ezechijel] widzyał cżworo źwirząt [...] nogi proſte/ pięty iáko v Cielcá mieli BielKron 95v; SienLek 175 [2 r.], 177, Aaaav.
3. Przegub tylnej nogi u zwierząt (1): Suffraginosus equus, Niepewny kóń ná poślednich nogách/ máyący yáki niedoſtátek w piętóch. Mącz 427d.
4. n-pers (13): Ziedni stroni braczia rodzony przeswiskiem pietowie ZapKościer 1588/14.
Zestawienia (12): a ta Anna bęla wlaſzna czorka Maczyeya pyęty ZapKościer 1584/42v; slachetny pán pyotr pyęta slubany poloſzyel thę sumye wyſzy opiſzaną ZapKościer 1588/79v, 1580/6, 1582/33v, 34 [2 r.], 1587/74, 1588/79v (12).

Synonim: 2. kopyto.

Cf SKRZYDŁOPIĘTY

DDJ