Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KOPYTNY

Następne hasło: KOR »

KOPYTO (115) sb n

Oba o jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	kopyto	kopyta
G	kopyta	kopyt
A	kopyto	kopyta
I	kopytem	kopytami, kopyty
L	kopycie

sg N kopyto (20). ◊ G kopyta (21). ◊ A kopyto (14). ◊ I kopytem (8); -em (1), -(e)m (7). ◊ L kopycie (4). ◊ pl N kopyta (7). ◊ G kopyt (10). ◊ A kopyta (25). ◊ I kopytami (4) ModrzBaz, SkarŻyw (2), KmitaSpit, kopyty (2) FalZioł, StryjKron.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

Znaczenia

1. Zrogowaciałe zakończenie kończyn u niektórych zwierząt (w tym też racica) (102)
- a. Ślad kopyta odciśnięty w ziemi (2)
2. Model stopy jako przyrząd służący do wyrobu obuwia (6)
3. Narzędzie tortur (1)
4. Zestawienie w funkcji nazwy botanicznej: »końskie kopyto« = Asarum europaeum L.; kopytnik pospolity, bylina z rodziny kokornakowatych (Aristolochiaceae) (6)

1. Zrogowaciałe zakończenie kończyn u niektórych zwierząt (w tym też racica); unguis, ungula Mącz, Calep, Cn; cornu infimum Cn (102): FalZioł IV 4c; GlabGad F3v [2 r.]; LibMal 1544/89; HistAl M2; Leop Iudic 5/22, Zach 11/16; Potym Ceſarz dárował Krolá Polſkiego dwiemá końmi w ládrowániu/ s ktorych był ieden do ſámych kopyt we zbroi BielKron 414v, 21, 452; Vestigium equi, Trop koński który kopytem wybił. Mącz 490a, 503b, c; Niektorzy twierdzą/ iż kopyto ſkráyne od lewey przedniey nogi łośiey/ [...] ieſt wielką obroną tych co ij przy ſobie noſzą SienLek 60; Kopyto gdy ſye koniowi zſycha. Poſpolita to przygodá/ iż gdy koń ieſt płythkiego kopytá/ á ná ſtaniu ſuchym ſtoj/ thedy ſye mu zſycha iż mu nogę śćiągnie SienLek 176; Ná roſpádłé kopyto. Gdy koń roſpádłé kopyto ma/ rozerzniſz mu práwie miedzy ſkorą ogoliwſzy włoſy/ á miedzy kopytem/ áż práwie do żywégo/ zmieſzayże mąki białéy z białkiem iáiowym/ tegoż przyłożywſzy/ niechay do trzećiégo dniá. SienLek 178v; Ktory [koń] długié kopytá y głębokié miewa/ Táki przednie prętki y pewny bywa. SienLek 188, 60, 170, 175v, 176 [2 r.], 176v [3 r.] (35); Znieś mi kto ztą wolnośćią owy pány/ co ſię zſwey wolnośći chłubią/ ktorey wiele ich nieinácżey vżywáią/ iedno iáko konie bez wędźidł y munſztukow bijąc ná ſię/ zębámi y kopytámi [calcibus] ſpolne ſobie rány zádawáiąc ModrzBaz 71v; Widziałem ołtarz Boży woyſkiem beſtyi oblężony/ y kopytámi ich roſſypány y zburzony SkarŻyw 58; KlonŻal B3; KochPhaen 9; Calep 1137a.

W połączeniu z określeniem gatunku zwierzęcia [w tym: ai (14), G sb (2); kopyto + określenie (10), określenie + kopyto (6)] (16): Zakurzenie z lewego kopytha mulicze/ Myſzy z domu wygania FalZioł IV 12d; Albo też zpaliwſzy wołowe kopyto/ albo też popiołem ſpaliwſzy dobrze ołow/ á vtrzeć gi cżyſcie á z winem rozmieſzać. FalZioł V 35, IV 4d, 12d, V 27, 32v; BibRadz Is 5/28; BielKron 18v, 126v; álbo iemu dáć pić popioł s świnich kopyt. SienLek 107v, 106v, 126v, 134; ModrzBaz 127v; Kurzy ſię pył końſkimi wzruſzony kopyty StryjKron 702; KmitaSpit C5.

W połączeniach szeregowych (2): Dała natura każdemu zwierzęciu cżego potrzebuie, y ku braniu pokarmu y też ku obronie/ iako wilkowi y pſu zęby, wołom, ieleniom rogi, drugim kopyta, drugim paznochti GlabGad D3; GórnRozm Nv.

W charakterystycznych połączeniach: długie kopyto (2), głębokie (3), końskie (konia) (10), miałkie, mule (mulice) (2), okrągłe, osłowe (2), płytkie, prawe, skrajne, świnie, wołowe.

Zwroty: »kopyto dzielić, dwoić; stopę w kopycie dwoić« = być zwierzęciem parzystokopytnym [szyk zmienny] (5 : 1; 2): Wſzakże tego ieść niebędziećie ſtych co przeżuwáią (tylko/) y ſtych co dwoią kopyto [ex his quae dividunt ungulam] BudBib Lev 11/4; Záś świniá/ ácż kopyto dzieli y ſtopę wkopyćie dwoi [Et sus, quia dividit ungulam ipse et findit fissuram ungulae]/ ále nieprzeżuwa/ niecżyſta ieſt wam. BudBib Lev 11/7, Lev 11/3 [2 r.], 4, 5, 6.

»kopytem podeptać« (1): ták iż zá Bożą pomocą gdzie koń moy kopytem podeptał/ wſzędzie náſze było y ieſth BielKron 254v.

Wyrażenia: »dwoiste kopyto« = kopyto zwierzęcia parzystokopytnego (1): iż gdźie gorącość mniey może/ tám wietrzność łóy ſpráwuie iáko w źwierzu y bydle dwoiſtégo kopytá SienLek Vv.

»dwoiste kopyto« = pazury strusia (1): Iuż on [struś] niedba áby śiekł wiátr ſwemi ſkrzydłámi/ Bo doſyć dwoiſtemi prędki kopytámi. KmitaSpit B4.

»kopyto rogowe« (1): Cornipes, Który rogową ſtopę ma/ kopyto rogowe nośi/ yáko kóń/ wół/ etć. Mącz 65d.

»rozpadłe (a. nierozpadłe), rozszczepione, (nie)rozdzielone kopyto« = kopyto zwierzęcia (nie)parzystokopytnego [szyk 6 : 5] (6 : 3 : 2): Miedzy Bydlęty ktore niema roſpádłych kopyt nieiedzą iáko Koniá/ Lośiá/ Wielbłądá/ Záiącá BielKron 465, 36v [3 r.], 452; Solidipes, Nieyákie zwierzę zupełnego/ nieroſpádłego kopytá. Mącz 399d; Bisculsum animal, Które ma rozſzczepione kopyto/ yáko wół owcá. Mącz 428b, 25c, 439a; A ktore po twárdſzey źiemi/ y pod więtſzem ćiężąrem [!] chodźić miáły/ tym dał do nog rog twárdſzy/ á kopytá nie rozdźielone. GórnRozm Nv; Calep 132a.

Szeregi: »(nie) kopyto, (albo, ani) paznogieć« [szyk 2 : 2] (4): Cżemu wſzelkie zwierzę nogami ſtępaiące ma paznochti, albo kopyta GlabGad D4v, F3v; Calep 401a, 1136b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»kopyta i rogi« (2): TarDuch A7v; Bo wżdy inſzym źwirzętom kopytá y rogi/ Dał Bog/ iż záſádziły y głowę y nogi. RejWiz 119v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

a. Ślad kopyta odciśnięty w ziemi; ungula excussum, vestigium Cn (2):

Wyrażenie: »kopyto bydlęce« (2): Lecż obacżył iż śćiegná podáły ſię ná wſtecż: Y kopytá bydlęce poſzły od gory precż. KlonWor 23, 24.

2. Model stopy jako przyrząd służący do wyrobu obuwia; mustricola (a. mustricula) Mącz, Cn; formale, tagus BartBydg; calceamentum, forma, formula, modulus, tentipellium Cn (6): BartBydg 155; y ſzewce o kopytá gdy ſye zwádzą ſądźić ty będźieſz OrzRozm T2v; Mącz 238d; Muśiſz dobrze zápłáćić y ono kopyto/ Ktore cżwiecżki popſował/ gdy twe boty ſzyto. BielSat C2v [idem] BielRozm 19.

Wyrażenia: [»na jedno kopyto« = tak samo: Chodźiłemći/ bá y Xiądz ſkárżyć o ſwé żyto: Cóż/ iák młodźi ták ſtárſzy ná iedno kopyto. Albertus B4.]

»kopyto u szewca« (1): Formale, kopito v szewcza BartBydg 60.

3. Narzędzie tortur (1): Y potymgo bez vżalenia bić ołownemi báſałyki/ y ktemu kopytámi żeláznymi tárgáć [...] kazał. SkarŻyw 188.

4. Zestawienie w funkcji nazwy botanicznej: »końskie kopyto« = Asarum europaeum L.; kopytnik pospolity, bylina z rodziny kokornakowatych (Aristolochiaceae) [szyk 5 : 1] (6): Wezmi [...] kwiatkow końſkiego kopyta, Sandalu cżyrwonego FalZioł V 68v; Wziąć [...] ziela kthore zową kopyto końſkie/ ſiemienia lnianego/ figę ktorą/ ſmażyć to w oliwie FalZioł V 71, +5b, I 154a [2 r.], 154 żp.

Synonimy: 1. paznogieć, pazur, stopa; 4. kopytnik.

Cf KOPYDŁO

ZZa