[zaloguj się]
[pdf]

PIŁUŁA (163) sb f

piłuła (151), piłłuła (8), piguła (4); piłłuła Oczko (8); piguła RejRozpr, RejKup, SienLek (2).

a jasne.

Fleksja
sg pl
N piguła piłuły
G piłuł
A piłuły
I piłuł(a)mi
L pigule piłuł(a)ch
inne skrót -

sg N piguła (1). ◊ L pigule (1). ◊ pl N piłuły (22). ◊ G piłuł (63). ◊ A piłuły (65). ◊ I piłuł(a)mi (1). ◊ L piłuł(a)ch (9). ◊ skrót (1).

Sł stp, Cn, Linde brak.

Lekarstwo utarte na proszek, zmieszane z substancją płynną iuformowane w małą kulkę (zazwyczaj wielkości laskowego orzecha) (163): Też wezmi Mirri 4. dragmy/ Cinamonu/ Galbanu/ Bobrowych ſtroiow/ każdego po 2. dragmie/ Apoponacum. 1 dragmę. To wſzytko ſtłukłſzy/ á z żołcią wołową rozprawiwſzy/ nacżyń piłuł FalZioł V 33; Ty piłuły cżyſcią trąd/ y też ſkażone wilkoſci. FalZioł V 105v, I 2a, 6c, d, 7b, 11b (40); Bo niepomoże pigułá Kiedy wbok kole rywułá RejRozpr G4v; RejKup l5v; [pewien człowiek] Nákupił ſłoiek piłuł/ chłop przed nim nárzekał/ Iż mu był Oſieł zginął/ więc mu on piłuł dał. RejFig Bb2v; Goski ktv, *4v; Gdy ſye komu [...] duſzno zda/ iż wołáć niemoże choc by rad: tedy temu puſzczánim krwie zábieżeć/ á odmiękczenim żywotá: ktemu ſłużą bárzo dobrze piguły/ ktore [...] w Aptece dźiáłáne muſzą być SienLek 57, 57; [tym chorym] iáko y piérwſzé lékárſtwá dáné być máią: to ieſt/ dniá piérwſzégo lenitiuum/ názáiutrz krwie [...] puſzczenié/ przez dni ſześć potym Syrupy/ á po nich purgátią álbo piłłuły. Oczko 38, 34v, 35v [2 r.], 36 [2 r.], 38v [2 r.]; [Pigułá/ Pillula, sphaerula Volck Qqq4].

piłuły dla czego [= na co] [w tym: dobre (1)] (2): Piłuły dobre dla ſpania. FalZioł V 99, V 99.

piłuły z czego [w tym: de aliqua re (29)] (42): Wezmi piłułi de agarico dragmę iednę FalZioł I 18a; Wezmi piłuł de Reubarbaro dragmę iednę/ Diagredij trzy ziarnka/ á vcżyń piłuł dziewięć z wodką mlecżową FalZioł I 26d; wezmi piłuł z wilcżego łyka á vcżyń dziewieć [!]/ z wodką włoſkiego Kopru FalZioł I 41a, I 3d [2 r.], 5a, 6d, 7b [3 r.], 8c (42).

piłuły z czym (20): á vcżyń piłuł dziewieć [!] s ſiropem polney ruti FalZioł I 52a; poſli do Apteki iżby vcżyniono piłuły z byliczową wodką FalZioł V 24v; vczyń z winem piłuły FalZioł V 25, I 3d, 5a, 7b, 12a, 15a (20).

W połączeniu z nazwą [w tym: piłuły, ktore zową (1); zawsze piłuła + nazwa] (4): Wezmi [...]/ maſſi piłuł złyka wilcżego które zową meſereon FalZioł I 6d; Wezmi maſii piłuł Kochiarum. FalZioł I 75d, V 76, 92.

W połączeniu z polskim lub łacińskim przymiotnikiem oznaczającym zastosowanie (6): Wezmi [...] Maſſy piłuł ſtomachicarum ieden ſcropuł/ Dijagredij trzy ziarnka FalZioł I 23c; Poſilania ſerdecżne prziymuy/ y też piłuły powietrzne bierz. FalZioł V 71v, I 28d, 66c, 103b, V 77v.

W charakterystycznych połączeniach: piłuły (barzo) dobre (5), głowne, miąższe, silnej pomocy, powietrzne, pożyteczne, uweselające, żołądkowe; piłuły czyniące rychłe poradzenie, ktore czyścią flegmę słoną, ktore uśmierzają i czyścią kolikę; piłuły dla spania (2); piłuły z massy piłuł, z mirry, z polnej ruty (3), z reubarbarum (2), z wilczego łyka (4); piłuły naprzeciw katarrusowi naprzeciw remie, naprzeciw zaduszaniu macice, naprzeciw zimnemu żołądkowi; piłuły na scyjatykę; piłuły z syropem (jeleniego języku, koczankowym, lakrycyjej, polnej ruty, de sticades, wysokiego mleczu) (16), z winem, z wodką (byliczową, mleczową, piołynkową) (3); brać purgacyją w piłułach; piłuł nadziałać (zdziałać) (3), uczynić (naczynić) (34), wziąć (63).

Zwroty: »da(wa)ć (połykać a. połknąć) piłuły« [szyk zmienny] (5): [na niemoc św. Walantego] Dayże ty piłuły przed ſwitaniem FalZioł V 76, 77, 84 [2 r.]; DOktor dawał piłuły/ á iż pomagáły/ Drugi mnimał ná wſzytko/ by iuż tę moc miáły. RejFig Bb2v.

»wziąć, brać [= zaży(wa)ć] piłuły« [szyk zmienny] (27:2): a potim wypiwſzy ten ſirop wezmy ty piłuły kladącz ſię. FalZioł I 5a; á potym wezmieſz thy piłuły o połnoczy FalZioł V 76; NAprzod ieſtli może chori wziąć piłuły/ tedy mu day na ſwitaniu dragmę ſmrodliwych piłuł FalZioł V 77; Ną [!] toż [kolikę]. Brać cżęſto piłuły Alefangium FalZioł V 92, I 8c, 13c, 15a, b, 17c (29).

Wyrażenia: »massa piłuł« (36): Wezmi [...]. Maſſi piłuł ſpolney ruty ieden ſcropuł FalZioł I 21c; Wezmi maſſi piłuł de agarice dwa ſcropuły FalZioł I 84c; Wezmi maſſi piłuł ſmierdzączych/ Maſſi piłuł de lapide lazuli/ każdych rowno po połowiczi dragmy FalZioł I 99a, I 6d [2 r.], 7b [2 r.], 11b [2 r.], 15a, b (36).

»piłuły śmierdzące (a. smrodliwe), fetidae« = lekarstwo wyrabiane z gumożywicy pochodzącej od rośliny ferula assa-foetida L.; zapaliczki cuchnącej [szyk 8:1] (8:1): Wezmi piłuł de euforbio/ piłuł ſmierdzączich/ [...] vcżiń piłułi s ſiropem de Sticados FalZioł I 5a; Wezmi maſſi piłuł fethidarum/ Maſſi piłuł agregatiuarum/ [...] zmieſzay ti rzecżi poſpołu á vcżyń piłuły FalZioł I 103b; [choremu na paraliż] day na ſwitaniu dragmę ſmrodliwych piłuł FalZioł V 77, I 6d, 15a, 16b, 43c, 99a, V 76.

MN