[zaloguj się]
[pdf]

PIŁUŁKA (43) sb f

piłułka (36), pigułka (5), piłłułka (1), pikułka (1), [pigulka]; pigułka Mymer1, SienLek (2), Calep, PudłFr; piłułka : piłłułka Oczko (3:1), piłułka : pikułka FalZioł (28:1).

a jasne.

Fleksja
sg pl du
N piłułka piłułki
G piłułek
A piłułkę piłułki piłułcze
L piłułkach

sg N piłułka (3). ◊ A piłułkę (5). ◊ pl N piłułki (9). ◊ G piłułek (15). ◊ A piłułki (10). ◊ [L piłułkach.] ◊ du A [cum nm] piłułcze (1) FalZioł V 89.

Sł stp brak, Cn: pigułka, Linde także XVII – XVIII w.: pigułka.

Dem. od „piłuła”; z neutralizacją funkcji deminutywnej; pilula Mymer1, Mymer2, Mącz, Cn; catapotium Mącz, Calep, Cn (43): Mymer1 18v; Nakoniecz maſz piłułki niepochybioney pomoczy/ tak maią być vcżynione. FalZioł V 80; pothym wziąwſzy dwie piłułcze: rozpuſć z thyzanną/ a tym ſobie liczę pomazuy FalZioł V 89, I 13c, 15b, III 2d, V 80v, 86 [2 r.], 88; Mymer2 18; Catapocia, Wſzelákie lekarſtwo ápteczne/ którego nie zuyą/ ale yednym razem połykayą/ yáko piłułki. Mącz 41a, 297a; [pigułá/ Pillula, sphaerula, pigułká/ dimin. Volck Qqq4].

piłułka z czego [w tym: de aliqua re (11)] (14): A potym cżwartego dnia wezmi piłułek z apteki: ktore zową de agariko FalZioł I 2a; Wezmi maſſi piłułek de Reubarbaro FalZioł I 11b; Ale lepiey ſtey Haleny piłułek pożiwać Ktore zową powietrzne FalZioł III 2d, I 1c, 13c [2 r.], 15b, V 86; Przeto przypátruią ſye dniá piérwſzégo/ ieſli [woda] odchodźi/ álbo nié: [...] á ieſli ſye w kiſzkách/ álbo w zaſkórnych żyłách ſtanowi/ [...] piłułkę iednę z ſcrupułu/ álbo dwie z puł drágmy/ de rhebárbáro/ [...] dáią Oczko 21v, 21v, 26v [4 r.].

piłułka z czym (3): vcżyń piłułki z winem/ albo z ſyropem makowem FalZioł V 80, V 86, 88.

W połączeniu z nazwą (1): niech do trzech rázów przezedni vżywie piłłułek/ co ie Aromaticas zowią Oczko 38.

W połączeniu z polskim lub łacińskim przymiotnikiem oznaczającym zastosowanie (4): Piłułki powietrzne abys pamiętał brać cżwierć albo połcżwierci FalZioł V 62v, V 65v, 69, 73v.

[W połączeniu szeregowym: [heretycy występują przeciw poświęcaniu przez kapłana ziół, owoców i wytworów ludzkich] A cżemuż tedy lekarſtw z Apteki vżywáią? [...] Cżemu ſie y tu nie lękáią/ áby iákiey nádzieie w cżłowiecże/ w Doktorze/ álbo w ſtworzeniu/ w źiołách/ w piłułkách álbo ſyropách nie pokłádáli/ á nie vięli cżego opátrznośći Bożey/ ktory ie y bez tych śrzodkow vlecżyć może? WujPosŚw 1584 337 (Linde).]

W porównaniach (4):

~ Jako comparatum (3): FalZioł III 29c; á gdy będźie iáko ćiáſto gęſto á miáłko/ tocż s tego pigułki ilo konopné źiárno SienLek 124v, 141v.

Jako comparandum (1): Thy rzecży z białki kokoſzych iaiecz: mieſzać gęſto/ á potym z tego vcżynić gruzołki Iakoby piłułki FalZioł V 89. ~

W charakterystycznych połączeniach: piłułki niepochybionej pomocy, niewymownej zacności; piłułki napisać do apteki, uczynić (4), wziąć [skąd] (5); wziąć purgacyją z piłułek.

Zwroty: »piłułki brać, wziąć; piłułki bierane« [szyk zmienny] (3:1;1): dobrzeby wzyątz pikułek de Reubarbaro: A potym poſilenie: ktore doctorowie zową Dyiarodon abbatis FalZioł I 1c; Theż piłułki powietrzne brać pod cżas dobrze ieſt. FalZioł V 69, V 62v, 73v; Oczko 26v.

»dać piłułkę« (3): Dayże iednę piłułkę paniey ktora iuż ma porodzić FalZioł V 24v; SienLek 141v; (nagł) Do Doktorá. (–) WSzytko mówiſz nádemną/ á nic mi nie dáieſz/ Moiá fébrá nie lubi/ kiedy nád nią báieſz. Day mi ráczéy pigułki: bo ich prózno ſczędźiſz PudłFr 46.

»piłułki (dać) połknąć; piłułki do połknienia, połykane« (2;1:1): gdy będą trzy piłułki połykane poranu przez trzeci dzień tak wielkie vcżynione ſtey żywicze iako grochowe ziarno/ żołądek poſilaią FalZioł III 29c, 33d; SienLek 124v; Catapotia – Pigułki, albo inſze liekarſtwa do połknienią, albo piczią. Calep 171b.

»piłułek pożywać, użyć« [szyk zmienny] (3:1): Piłułek peſtilenciales pożyway cżęſto z ſprawą wyzſzey napiſaną. FalZioł V 65v, III 2d, V 86; Oczko 38.

»(u)toczyć piłułkę« (2): Weźmi mirry czyſtéy pół łótá/ á tylé dobréy dryakwie/ vtłucz tho dobrze weſpół á vtocz pigułki ilo wiká SienLek 141v, 124v.

Wyrażenia: »piłułka aptekarska« (1): Pilula, Piłká/ też piłułka Aptekárska Mącz 299c.

»lekka [łagodnie działająca] piłułka« (1): A ktoby ſye tym [krysterą] brzydźił/ bráć przed obiádem iednę z lekkich piłułek/ z ſkrupułu vczynióną Oczko 26v.

»massa piłułek« (4): Wezmi Maſſi piłuł de meſereon Maſſi piłułek de Fumotere, każdych po poł dragmy, zmieſzayże ie ſpołem FalZioł I 15b, I 11b, 13c [2 r.].

[»pigulka włoska« = trucizna: Nie wſzyſcyć ſtárzawſzy ſię [...] mrą: mrzeć ieich wiele/ y doſyć młodo/.[...] gwałtowną śmierćią muſzą: gdy tego wodá/ drugiego ogień/ Beſtia ſroga/ więc miećż/ kulá/ proch/ pigulká włoſka/ Marmacica/ rękáwicżki [...] vſpi. ArtTanat a4v.]

Przen [na co] (1): A ieſli go [gniewu] thym nie záhámuieſz/ áni ſyropku/ áni żadnych piłułek potym ná to nie ſzukay. RejZwierc 79v [idem] [WerReguła 129 (Linde)].

MN