[zaloguj się]
[pdf]

PIORKO (58) sb n

piorko (58), [pierko].

-ó- (9), -o- (3); -ó- KochTr (2), KochFr, KochPieś, SarnStat; -ó- : -o- Mącz (4:3); drugie o jasne.

Fleksja
sg pl
N piórko piórka
G piórka piórek
D piórku
A piórko piórka
I piórkiem piórki, piórkami
L piórku

sg N piórko (8). ◊ G piórka (4). ◊ D piórku (1). ◊ A piórko (6). ◊ I piórkiem (12); -em (1), -(e)m (11). ◊ L piórku (1). ◊ pl N piórka (7). ◊ G piórek (6). ◊ A piórka (9). ◊ I piórki (3) RejWiz, RejZwierz, GórnDworz, piórkami (1) GliczKsiąż.

Sł stp brak, Sł stp nazw os notuje, Cn s.v. pióro ptasze, Linde także XVII – XVIII w.

Dem. od „pioro” (58):
1. Od znacz. podstawowego; penna HistAl, Calep; pennula Mącz, Cn; pennaculum PolAnt; plumula Cn (39): PAw [...] na ſzygi y na pierſiach ma piorka ſzarfirowey [!] barwy. FalZioł IV 21c, IV 6d, 25c, V 117; Alexander potym wſzedł do łożnice y ſzukał iákiego piorká áby wpuſćiwſzy w gárdło mogłby wzięty iad wyrzućić. HistAl Nv, Nv [2 r.]; Chciáłáć też byłá s Pawy porownáć ſie Wroná/ Káżdemu wyłámuiąc po pyorku z ogoná RejWiz 98; Mącz 289d; Albo kto ſárkáć niemoże ſoku námienionego/ thedy ſobieniech da wdmuchnąć piorkiem w nos prochu z ſuchey ſzáłwiey tártego. SienLek 72v, 69v, 97v, 130v; też y gąſká niezła/ bo y piorká y miąſko wżdy theż dármo nie wynidzie RejZwierc 109; Ani teſz zoſtáło nic przy ćiele orłowym/ iedno dwie głowie w pokoiu ſtoiące y ſześć piorek. BudBib 4.Esdr 11/23, 4.Esdr 11/24; Calep 772b.

W połączeniu z nazwą ptaka lub przymiotnikiem od tej nazwy [zawsze: piorko + określenie] (4): A zaſię przy tym rzecżi przikrey woniey, ſmrodliwe ku noſowi maią być przykładane, Iako [...] piorka pawie palone podnoſem. FalZioł V 26; WróbŻołt 67/14; Azoſſobna thu wpoznanyv na ſzwyethi Ian pyorek ſtruſchowych 19 sthaſchu vkradl LibMal 1547/125; Czy człowieká zrzućiwſzy/ y myśli dźiewiczé/ Wźięłáś ná ſye poſtáwę/ y piórká ſłowiczé KochTr 10.

W porównaniach (3):

~ Jako comparandum (2): Ieſtli ſie vſpokoicie (o ludzie) w poſrżodku dwoyga dziedzicztwa/ thedy będziecie iako piorka gołębice poſrebrzonej WróbŻołt 67/14; RejWiz 156v.

Jako comparatum (1): á záſię pod brzuchem piorká piękne iáko roża HistAl L2v. ~

W charakterystycznych połączeniach: piorko gołębice; piorko pawie, słowicze, strusowe; piorko piękne (2), pomazane jadem, szafirowej barwy; piorko maczać [w czym], mieć, miotać, puszczać na bielmo, układać, wpuścić w gardło, wyłamywać; piorkiem mazać (pomazać) (2), wdmuchnąć [co] w nos (2).

Przysłowia: Z tych fraſunkow będzie ſie ſmiać Boć mu wnet za piorkiem biegać RejJóz D5; [bo w miłoſći ty ſą przykroſći/ krzywdy/ niewierzenia/ [...] ieſli by chćiał rozumem ogárnąć/ takieſz ſie zá raz im zá piorkiem biegáć. TerentMatKęt Rv].

Pluma ac folio facilius moveri, Ládá rzeczką być poruſzón áż y piorkiem álbo liſtkiem. Mącz 233d.

Fraza: »piorka się puszczają« (1): Iuż mi w ptaká białégo wiérzch ſye głowy mieni: Po pálcách wſzędy nowé piórká ſye puſczáią KochPieś 54.
[Zwrot: »na piorka dmuchać«: Coby wąſy płokáli záwzdy w winie moim/ Y woźnicom go w kufle nálewáli ſwoim: Cżupryny wygoliwſzy ná piorká dmucháli: Podkowkámi iák ſzkápy w źiemię kołátáli ZbylŻyw A2v (Linde).]
Wyrażenie: »lotne piorko« (1): Ieſt [ból] niepodleyſzy ieśli nie ták ſrogi/ Ktorym morduie prácowite nogi/ Wrzaſkliwa trapiąc Podágrá tak ſkáżą/ Ze lotne piorko zda ſie być vrázą. RybGęśli D.
Przen (6): gdy nie máſz ſławy/ Wſzytko to [altembasy, złotohławy] piękne piorká ná śmierdzącym dudku/ Co ſie chodząc vmizga RejWiz 15v; Ten [Pyrrus] rzekł/ ia ieſlim Orzeł/ nie ſwym pierzem latam/ Iedno ſie ták potroſze wáſzych ſkrzydeł chwatam. Bo gdyby wáſze piorká/ mnie nie podnaſzáły [= gdybyście mnie nie wspomagali]/ Pewnieby me y zemną/ na ziemi zoſtáły. RejZwierz 25, 116v.

W porównaniu (1): Będziecie iako czudne piorka gołębicżki poſrebrzoney, to ieſt koſcioła WróbŻołt V8.

Przysłowie: A ty ſie nic nie cżuieſz/ á piorki twoiemi/ Dawno ſie iuż przyſtroił nieboże kto iny. RejWiz 84.
Zwrot: »obce wyskuść piorka« = zdemaskować (1): Iako ſproſny Antykryſt/ [...] Ktorego fáłſze/ Zdrády/ tu iuſz maſz odkryte Coſmy więc názywáli/ táiemnice ſkryte, Byłyć ácż wprawdźie iednák/ tym Tytułem pſtrzone Teras obcże wyſkupſzy/ piorká poznáć wronę. GrzegŚm Av.
a. Służące jako ozdoba (6): Więc tu chodzi iáko kurek Nátknął zá bieretek piorek Więc czapká máło nie wzleći RejRozpr I3; RejWiz 68v; bierethek był s ferety/ s piękną zaponą/ y s piorki barw rozmáitych GórnDworz L8; RejZwierc 145; [Crista Kamm/ feder die man auff dem hutte tregt Pierko zá czapką. ArtNom D8v].

W charakterystycznych połączeniach: piorka barw rozmaitych; piorek [za co] natknąć; na piorka ważyć; piorkiem czubek nastrzępić.

Przen (2):
Zwroty: »piorkami obtykać« = stroić (1): Ale dzis nye ták noſſą/ [...] nye tylko iż ſámi rodzicowye by pánowye ſie ſſerzą/ ále też y timiſz piorkámi ſyny ſwe obtykáyą GliczKsiąż F2v.

»strząsać piorki [I pl]« = puszyć się (1): (nagł) Ian Láźniowſki. (–) [...] Ten ſie niechce nic páráć/ áni być Doktorem/ Ani ſtrząſáiąc piorki/ włocżyć ſie zá dworem. RejZwierz 82v.

2. Od znacz. ‘narzędzie pisarskie’; calamus Mącz, Calag, Cn; stylus Mącz, Cn; penna Calag; graphium Cn (17): Calamus scriptorius, Piórko do piſánia. Mącz 374b; Tremente calamo, Drżało mi piórko w ręku. Mącz 463a, 262c, 374b, 440b; Calag 426b; Ná koniec/ wźiąwſzy we mdłą rękę piórko/ Piſałem KochFr 75; [Crena calami Schlitz an der Feder Roſporek v piorká ArtNom I2v, I2v].

W charakterystycznych połączeniach: piorko do pisania; piorko rozmoczyć, rzezać, temperować, wziąć w rękę.

Zwrot: »piorko zabawić« = pisać (1): IEſlim kiedy nád dźiećmi piórko miał zábáwić/ A k woli temu wieku lekkié rymy ſtáwić: Bodayże bych był ráczéy kolebkę kołyſał KochTr 4.
Szeregi: »(i) piorko i język« [szyk 1:1] (2): RejZwierc 260v; [Atanazy] piorkiem y ięzykiem ſzcżwał wilká onego [Arryjusza heretyka] SkarŻyw 388.

»(i) piorko, (i) papir« [szyk 1:1] (2): A by chciał o tim piſmá przywodzić iáko nigdj nie ieſt ználezion fáłſz w vſciech iego/ ſnadźby y pápiru y piorká nie sſtáło. RejAp 42; RejZwierc A2v.

W przen: (3): O nędzo! o ſlepoto rozumu tákiego/ Ktory máło ná to dba, co ieſt przyſtoynego. Iedno ták práwie żywie iáko ine źwirzę/ Wſzák y piorko ze wſtydem ledwe o tym gmerze. RejWiz 11; Ale by kto chciał piſáć/ á dał pyorku wolą/ Snádnieby iezycżkowi/ odiął wnet ſwąwolą. RejZwierz A4; RejZwierc 77v.
Przen: Pisanie (2): zdáło mi ſie theż trochę wſpomnieć o náſzey porządney niedbáłośći Polſkiey. Do kthorey máło piorká potrzebá/ bo ſie iey iáſnie ocży káżdego przypátrzyć y vſzy przyſłucháć mogą RejZwierc 182, 28.
a. [żart. Urząd kanclerski: [żołnierze] powiedają, że [hetman Zamojski] rządzić nie umie: „Dobrze beło tylko na piórku przestać, hetmaństwu dać pokój” PiotrDzien 316.]
b. [Prawdopodobnie: żart. Sekretarz: Wojewoda siradzki [St. Tarnowski] Argute et arte na rektory i piórka płoche często przymówki czyniąc, też na votum ks. arcybiskupa [i] p. wojewody poznańskiego pozwoleł AktaSejmikPozn 1540 111.]
3. Strzępek, wiórek (1): Albo wziąć [...] ſandalu cżerwonego, Szafranu niekielo piorek/ [...] zawięzać to w chuſtę á włożyć w cżyſte wino FalZioł V 62v.
*** Dubium; być może skrzydła husarii (1): A Roku 1590. ná Turecką woynę [...] winę włożono ná tych, co ſie oćiągáli bráć pieniędzy: á pod piórkiem nie śmieli chodźić. SarnStat 431.

MN