[zaloguj się]
[pdf]

PIORUN (90) sb m

piorun (88), pioron (2) KochProp, RejRozm.

pio- (19), pió- (2); pió- KochPieś; pio- : pió- PudłFr (1:1); w pioron drugie o pochylone.

Fleksja
sg pl
N piorun pioruny
G piorunu, pioruna piorun(o)w
D piorunowi
A piorun, Pioruna pioruny
I piorunem pioruny
L piorunie

sg N piorun (39). ◊ G piorunu (4), pioruna (2); -u FalZioł, RejZwierc, SkarŻyw; -a : -u Mącz (2:1). ◊ D piorunowi (2). ◊ A piorun (4), Pioruna (2). ◊ I piorunem (20); -em (8), -(e)m (12). ◊ L piorunie (1). ◊ pl N pioruny (10). ◊ G piorun(o)w (3). ◊ A pioruny (2). ◊ I pioruny (1).

Sł stp: piorun, Cn: piorun, Linde XVI – XVIII w.

1. Zjawisko atmosferyczne polegające na wyładowaniach elektrycznych widocznych na niebie w postaci błyskawicy, której towarzyszy huk, grzmot; fulmen Murm, Mymer1 BartBydg, Calag, Calep, Mącz, Cn; tonitru(s) Miech, Vulg (85): Murm 16; Mymer1 4; BartBydg 61b [2 r.]; Ty kamienie [jacynkty] żyły ciała cżłowiecżego á zwłaſzcża ſercze poſilaią/ [...] od piorunu y od nieprzijacioł bronią. FalZioł IV 54b; Wiele ſtrżałek twoich miły panie z powietrza wychodziło [Ps 76/18]/ (koment) Strzałek to ieſt piorunow WróbŻołt aa5v; gdyby on [Bóg] káżdą złosć chćiał Piorunem káráć/ Muſiałby ſię nátychmiaſt o nowy Swiát ſtáráć. Prot B2; Calag 134a; Calep 439b; Od piorunow y gwałtowney niepogody/ wybaw nas Pánie LatHar 176; Ten obraz [Pana Chrystusow] gdy Iulian bezbożny Apoſtátá ſtłuc y zrzućić kazał/ á ná to mieyſce ſwoy obraz poſtáwił: wnet on obraz iego/ piorun z niebá ſtrąćił WujNT 39; [Boże] Porzuć ſtráſzne pioruny/ zátráć y przygody/ Ktoremi nam znáć dáwaſz/ że chceſz z námi zgody SzarzRyt B3v.

W tłumaczeniu etymologii imienia bóstwa pogańskiego Perkuna (1): Lud tey ziemie [żmodskiej] Bogom ſwym á zwłaſzcża onemu ktorego ich ięzikiem (Perkun) to ieſth piorun zwali, offiary [czynili]. MiechGlab 90.

W połączeniach szeregowych (12): FalZioł IV 52a; Widziſz ni śmierć/ ni pyorun/ ni Lew/ áni kámień/ [...]. Ni Iáſzcżorká/ áni Wąż/ áni wſzyſcy Smocy/ Nie mogą nic vcżynić/ bez they Boſkiey mocy. RejWiz 110v, 150; RejAp 54; RejPos 130v; pocżęły z niebá pádáć okrutne łyſkáwice/ trzáſkáwice/ y pioruny/ ták iż iuż oni ludzie nápoły byli pozdycháli od ſtráchu RejZwierc 9, 86v, 113v, 192; TRzáśni/ Pánie/ piórunem/ y biy zgóry grómem/ Ná koniec/ y ſpal ogniem weſpółek y z dómem/ Tákié/ co tylko ięzyk prawdźiwy ſwóy máią/ A ná ſercu obłudę y zdrádę chowáią. PudłFr 26, 41; Przepuśći ná ćię Pan Bog głod/ niedoſtátek, y wiele ſzkod/ mor, grad, piorun, y niemocy/ aże ćię wſzytkiego zniſzcży. ArtKanc M5.

W porównaniach (11): Temirkitlu wielki Carz Tatarſki [...] Burząc Azią iakoby piorun potkał ſie z Peſaitem MiechGlab 66; BielKron 295; GrochKal 20; Poruſzyły ſie láſy/ á wyſokié gáie/ Dáły ſie ſłyſzéć trzaſkiem/ iáki piorun dáie GórnTroas 17. Cf »jako piorun trzaska; jako na piorunu trzaśnienie«, »jakoby piorun uderzył«, »jako piorunem zabity«.

W charakterystycznych połączeniach: piorun natęższy; piorun straszy; burzyć by (a. jakoby) piorun, huczeć, zgromić (2).

[Przysłowie: Vt te magnus perdat Iupiter. Boday zle zginął (vel) pyorun roztrzáſł. TerentMatKęt L6.]
Frazy: »piorun (roz)bije; bić piorunem« = fulminat Murm, BartBydg, Mącz, Cn; fulminare Calag; ferit fulmen; iacere a. percutere fulmine Cn (8;2): Fulminat. der dunnerſchlecht. Pyorun byie Murm 16; BartBydg 221b; Bo i na dąb pioron biye A brzoſtkę iedno deſcz zmiye RejRozm 406; RejWiz 138; RejZwierz 131; Mącz 139a; Calag 134b; Pánie/ [...] Biy piorunem/ puſzczay ſwé nieuchronné ſtrzały/ Ná lud niechętny do twoiéy chwały. KochPs 209; Ráczéy ogniſty piorun nas niech bije: Albo w przepáśći ſwé źiemiá pokrije. ZawJeft 10.

»(jako) piorun trzaskał (a. trzaska, a. trzasnął); jako piorun trzaskać; piorunem trzaskać (a. trzasnąć); jako na piorunu trzaśnienie; piorunow trzaskanie« = fulminare Calep (4;1;2;1;1): Trzáſnął pyorun okrutnie/ á gáłąź ſurową/ Vciął przy ſámym drzewie RejWiz 110; RejZwierz 51; RejAp 49v; tyć ſłowká máią być bacżone [...] co idą z vſt iáko piorun trzáſkał RejZwierc 84v; ná ty ſłowá iáko ná iákiego piorunu trzáśnienie ocży ſwoie wſzetecżnicá zákryłá SkarŻyw 118; CzechEp 162; PudłFr 26; KochProp 14; Calep 440a.

»(jakoby) piorun uderzy(ł); piorunem uderzony; od pioruna trącony« = ferit a. iactat fulmen; fulminatus Cn (6;2;1): WróbŻołt ii2v; Błyſnęło ſie okrutnie/ więc pyorun vderzył/ Nád młodzyeńcem ná Cyprys gdzye ſiedzyał vmierzył. RejWiz 107v, 141; Fulmine ictus, Od pyoruná zábity álbo trącony. Mącz 139a, 339c; Skarżyw 21, 46; KochPieś 31; Fulminatus – Piorunem vderzony. Calep 440a.

»piorun zapalił; od piorunu opalony« = fulguratus Mącz (1;1): Villa de coelo tacta est, Gromem vderzona/ piorun yą zápalił. Mącz 439d, 139a.

»piorun zgromi« (1): O iákaż tho przepáść ieſt pełna tych ćiemnośći/ Cżemuż piorun nie zgromi tákiey niezbożnośći? GrzegRóżn N4v.

Wyrażenia: »grzmiący piorun« (1): Kto dał náwálnemu dżdżowi bieg/ y drogę grzmiącemu piorunowi [sonantis tonitrui]. Leop Iob 38/25.

»ognisty piorun« (2): Gdźie dźiś ogniſté pioruny twé Pánie? Gdźie ogień ſtráſzny niezbożnych karánie? ZawJeft 28, 10.

»od pioruna, (jako) piorunem zabity« (3:2): wſzyſtekem zadrżáł/ i vpádłem prawie nieżyw/ iako na tęſzſzem piorunem zabity MurzHist N4v; Mącz 139a [3 r.], 439d.

Szeregi: »piorun, (i, a) błyskawica« [szyk 2:1] (3): Ktory poſły ſwe czyni duchy/ á ſługi ſwoie płomieniem ogniá [Hebr 1/7] (marg) Drudzy cżytáią wiátry/ á przez ten płomień rozumieią pioruny y błyſkáwice (–). BibRadz II 120v; RejAp 49v, 114. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»(ani) grom, (i, a, ani) piorun« (5): Iż żadnemu wiernemu włos z głowy nie zginie. Ani grom áni piorun nie ruſzy tákiego RejWiz 4v; BielKron 295; Mącz 139a, 439d; CzechEp 162. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.]

»ogień abo piorun« (1): rádſzeybyś wolał áby ſie nád tobą tym ogniem ábo tym piorunem zárázem pomśćił á nád ciáłem twoim/ niżli by ten ſąd s tobą potym y z duſzą twoią záwieśił przed Bogá Oycá ſwego RejPos 85v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

W przen (3): Táki więc przez dáchówkę wpadſzy piorun ſlepy/ Wſzyſtkié gmáchy pobiega y pokryté ſklepy. KochJez A3v.
a) Prawdopodobnie aluzja do przezwiska Krzysztofa Radziwiłła (2): Ale/ ty/ o Tyránnie ſrogi niezmiękczony/ Po tym pirwſzym piorunie pátrzay z téyże ſtrony Burze wielkiéy/ y grádu / grádu żeláznégo/ Y ſtráſzliwych łyſkáwic/ y grómu ćięſzkiégo KochJez A3v, A4.
Przen (5): Y zátym vſłyſzą on piorun z vſt Chryſtuſowych: Odſtępćie odemnie przeklęći. SkarKaz 7a.

piorun czego (1): PowodPr 26 cf W połączeniu szeregowym.

W połączeniu szeregowym (1): A to pod tym zágrzmieniem Trybunału/ práwo Duchownych w lepſzym ſtanie: á to pod łyſkáwicą Compoſiciey/ nieták Kśiędzu iáko temu/ kto mu wydźiera głodno: á to pod ſámym piorunem Confederáciey/ chwałá Boża religiey Kátholickiey pomnożenie bierze PowodPr 26.

Fraza: »piorun bije« (1): Poydę przedſye yákoby nyebacząc/ ábych guzu nyedoſtał/ Bo zá tákim gromem rad pyorun biye. KromRozm I A3.
Szeregi: »nie grad ani piorun« (1): Ale ſnadź nie máſz więtſzego grádu áni piorunu iáko vćiſnienie ſrogie ſpráwiedliwośći náſzych RejZwierc 192.

»grom i piorun« (1): O ſrogieſz to głoſy/ o nieſzcżęſliweſz to będą gromy y pioruny/ gdy będą wołáć á krzycżeć thák iáko o nich piſmo powiedá/ biegáiąc á tułáiąc ſie RejAp 98.

a) [Huk i ogień strzałów armatnich: bo pioruny cżęſte/ Miecą kule okrutne/ bliſko ludu gęſte. Widząc że nic nieſpráwią/ piorunnymi ſtráchy/ Wnet zſwego blánkowániá/ ięli zmiatać dáchy. RymszaDeket 26.]
a. Atrybut Zeusa (Jowisza) w mitologii greckiej (rzymskiej) (9): Ná koniec ſam Iupiter gniewem poruſzony/ Wźiął w rękę oſtry piorón/ piorón niezgáſzony/ Niepochybny/ niezłomny/ [...] Tym vderzył w pośrzodek zuchwálców ſwowolnych KochMuza 27; Phil B3; PIorunem ſtráſznym obrzymy pobite/ Poważnych krolow ſpráwy známienite Niech kto chce śpiewa SzarzRyt D2v.

W porównaniu (1): Ten rozſzyrzył y ná dłuż przypuśćił Korony/ Srozſzy s ſzablą był niżli Iupiter s pioruny. PaprPan Dd4v.

Wyrażenia: »prędki, prędkolotny piorun« (1:1): Przyczyną tego Iuppiter/ który mi Syná piorunem zábił prędkolotnym. KochFrag 44, 43.

»piorun trozęby« (2): A vbogi Tirimách pod wyſokim dębem Spi wieczny ſen/ piorunem vſpiony trozębem. KochFr 105, 95.

2. n-pers (1):
Zestawienie: »Seleukus Piorun« = Seleukos III Keraunos [gr. = piorun] (1): Ale ſynowie iego (marg) To ieſt/ Seleukuſá Káliniká/ á ći byli Antyochus wielki y Seleukus piorun. (–) wzburzą ſię BibRadz Dan 11/10.
3. n-pr: Bóstwo litewskie (Perkun) (4): Pioruná też przednieyſzego Báłwáná kazał koniowi do ogoná przywiązáć/ y wlec przez Miáſto do Dniepru (marg) Piorun w Dnieprze/ á Włos w gownach vtopion. (–) StryjKron 140.
Szereg: »Perkun(us) albo Piorun« (2): Poſtáwił ieſzcze Gedimin Báłwan Perkunowi álbo Piorunowi/ Kámień krzemienisty wielki StryjKron 400, 160.

Synonimy: 1. grom, trzaskanie.

Cf [PIORUNOTRZASKAWCA]

JBi