[zaloguj się]
[pdf]

ROZPUSTNOŚĆ (68) sb f

roſ- (61), roz- (4).

Oba o jasne.

Fleksja
sg pl
N rozpustność rozpustności
G rozpustności
D rozpustności
A rozpustność rozpustności
I rozpustnością
L rozpustności rozpustnościåch

sg N rozpustność (14). ◊ G rozpustności (7). ◊ D rozpustności (7). ◊ A rozpustność (14). ◊ I rozpustnością (4). ◊ L rozpustności (11). ◊ pl N rozpustności (2). ◊ A rozpustności (6). ◊ L rozpustnościåch (3); -åch (2) BielKron, RejAp, -ach (1) WujNT.

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI (cztery z niżej notowanych przykładów) i XVIII w.

1. Niepodporządkowywanie się normom moralnym i obyczajowym, niepowściągliwość, samowola, zuchwałość; nieumiarkowane korzystanie z przyjemności, życie w zbytku; niezdyscyplinowanie, rozpasanie; występek, grzech; przepych, rozrzutność; licentia Vulg, Modrz; luxuria Calep, Vulg; asotia, voluptas Mącz; insolentia, mollitia Modrz; praesumptio HistAl; improbitas, lascivia, luxuria, luxus, malitia, nequitia, petulantia, profusio, superfluitas, vitium Calep (67): RejJóz E4v; HistAlHUng A3v; [Dworzanin mówi do Mnicha:] Zámykaćye kroleſtwo nyebyeſkye przed ludźmi/ [...] iżebyśćye we wſſem nád námi láiki [...] gorę myeli/ á z yáłmużny y ćyęſzkyego potu náſſego y náſſych vbogich ludkow/ proznuyąc/ pſy/ chłopy/ ſzkápy karmili/ á dobrego bytu y ſwey woley we wſſytkyey roſpuſtnośći łotrzy z łotry y z kurwámi vżywáli. KromRozm I A4v; Ty też swowolne, ktorych więcej bywa, rozpustność sama a nałog zły pod swą wolą za ukazaniem a otworzeniem drogi prze jaką walkę na granicy łacno przywiedzie ku łupom, ku najazdom, gwałtom Diar 67, 71; BielKom F7; RejZwierc [213]; Pieśni/ liſty/ kśiążki gámrácyey pełne/ w kochániu wielkiem bywáią v dworzan [...]. Ale trzebá to pilnie vwáżáć/ że tákowe kochánie młode ſerce do wſzelákiey roſpuſtnośći ćiągnie/ á do vcżćiwych myśli y ſpraw nieſpoſobnemi cżyni ModrzBaz 13; ále iż oná [możność (= władza) królewska] ieſt zupełna á naywyżſza/ przeto dla niekárnośći łácno ſię w roſpuſtność vdawa. ModrzBaz 75v; To niech będźie doſyć o wolnośći [szlacheckiej]/ ábo rádſzey o wielkiey á nieznośney roſpuſtnośći. ModrzBaz 141v, 50v, 102; Bo gdy lud on cżekáiąc Moyżeſzá/ ktory cżterdzieśći dni v Páná Bogá nágorze przebywał/ wprożnowániu iadł y pił/ y złych ſię rzecży z roſpuſtnośći domyślił/ [...] wzburzyli ſię iáko ſzaleni/ y bieżeli do Aaroná/ ony ſłowá ſzátáńſkie mowiąc: wſtań vcżyń nam Bogi SkarŻyw 490; Abowiem tákże [trzeci list św. Jana Apostoła] vpomina wiernych/ áby ſię ſtrzegli wſzytkich haeretykow: ále oſobliwie [...] tych ktorzy zle vżywáli liſtow Páwłá S. zálecáiąc ludziom ſámę wiárę [tj. wiarę bez uczynków]. [...] Zowiąc ie przeto ludzmi niezbożnymi/ y łáſkę Bożą w roſpuſtność obracáiącymi: ktorzy ſię ſámi wyłączáią od kośćiołá y od wiáry iego. Nápomina k temu Kátholiki/ áby byli ſtáteczni y nieporuſzeni w Apoſtolſkiey wierze WujNT 832; [Bo niektorzy mnimaią/ aby wolność Chrześćiańſka nic inego niebyła/ niżeli mięſo ieść/ nie ſpowiedać ſię/ niepośćić/ [...] Iedzą przeto ſſczerei [lege: z szczerej] roſpuſtnośći a zuffali w piątky mięſo UstKościel 82; A przeto nie tychćiby to zá Heretyki mieć/ y zá złe ludźie/ ktorzy dźiatek ſwych nie chrzcżą/ ále ktorzy ie w roſpuſtnośći chowáią/ y nicżego ich dobrego nie vcżą PiotrGonPonurz K4; Pożytecżnieyſza ieſt ſkromność y mierność niżli zbytek. Zbytek bowiem dwoiáką ſzkodę cżyni. Naprzod temu ćiáłu náſzemu ku pyſze y roſpuſtnośći wędźidłá roſpuſzcża. GrzegŻarnPos 1597 13 (Linde)].

rozpustność czyja [w tym: G sb (11), pron poss (2)] (13): KromRozm I D4v; Leop 1.Cor 8/9; gdźie też [w przedmowie do Ksiąg trzecich] [...] ieſt zmiánká/ y o roſpuſtnośći żołnierzow cżáſu woyny. ModrzBaz 101v; Drudzy ktorzi tego mnimánia byli/ iż roſpuſtność śláchty ná woynę idącey może być hamowána/ y mogą być w przyſtoyney powinnośći zátrzymáni/ powiedáli/ że [...] ModrzBaz 120; A to o iego zacnośći dla tego powiedam/ ábychmy ták rozumieli/ że ten [tj. szkolny] ſtan/ wſzelákim ſpoſobem ma być bronion/ przećiwko przewrotnośći ſądow/ y roſpuſtnośći ludźi náſzego wieku/ ktorzi nic inſzego ták nieprágną/ oprocż świetnośći żywotá/ á mnoſtwá bogactw y możnośći: [...] záś náuki [...] wárſtát/ ludźiom podłym zoſtáwuią. ModrzBaz 131; Bo owi co zá świátem w ſwoiey roſpuſtnośći/ Vdáią ſię ná zbytki/ roſkoſzy/ lubośći. [...] Tákowi zginą iák ćień márny wpada w morze KołakSzczęśl [D].Cf »rozpustności świata«.

W połączeniach szeregowych (7): Y owſſem záwſſe przed tym kácerze ſtátecznym á ſwyętobliwym żywotem w ſercá ludzkye ſye wkradáli [...]. Yedno to teraz ſwą wolą/ roſpuſtnoſćyą á zuchwálſtwem ſye zálecáyą. KromRozm I C4v; Diar 72; Asotia, Obżárłość. Piyańſtwo. Roſpuſtność. Mącz 17d; A tám [w złym towarzystwie] záſię záwżdi huk záwżdy puk/ záwżdy piſk/ záwżdy pychá/ záwżdy zwádá/ záwżdy opilſtwo/ ſwawola/ dziwna roſpuſtność/ dziwne kroki y ſkoki. RejZwierc 122v; Zli záſię [dobrodziejstw danych przez Pana używają] z wielką roſpuſthnoſcią/ z wielką ſwąwolą/ z wielkim niebacżeniem áni ná wolą Páńſką/ áni ná ſtrách ſrogich ſądow iego RejZwierc 132; O oſtátecżna nędzo/ w tych domiech/ w tych Mieśćiech kráinách [gdzie nie chwyta się mężobójcy i nie wymierza się mu kary]/ mieſzkáć w ták wielkiey roſpuſtnośći/ okrućieńſtwie/ á niekárnośći. ModrzBaz 31v; Luxus, Non solum pro re venerea, sed etiam, et fere semper proprieque; pro omni superfluitate, et nimia profusione, et sumptuosiore cibi, vestitus et aliarum rerum cura dici solet – Zbitnie ziczię, Rozpuſtnnoſcz, Zbitek. Calep 621a.

W przeciwstawieniach: »rozpustność ... dobre uczynki, karanie (a. [karność]), powściągliwość, umiarkowanie« (3): Iſz mily panie przyrodzenie czlowieczenſtwa naſſego więcey ſie ſciąga ku ſwowolney roſpuſtnoſci niſzli ku iakiem powſciągliwoſciam a dobrim vczynkom RejPs 172; KwiatKsiąż E4v; Bo ſie miłoſierdzie obroćić muśi w ſrogość/ ſpráwiedliwość w krzywdę/ ſłuſzne vmiárkowánie w roſpuſtność á w ſzaleńſtwo. RejZwierc 76; [Miey go [syna] záwżdy poki młod w karnośći/ A nie dopuſzcżay mu roſpuſtnośći. WirzbGosp C].

W charakterystycznych połączeniach: dziwna(-e) rozpustność (rozpustności) (3), niezmierna, nieznośna (2), [szczera], wielka(-ie) (8), wsza (wszelaka, wszytka) (3), wszech złości pełna; rozpustność ludu pospolitego, ludzi naszego wieku, ślachty, żołnierzow; rozpustność (rozpustności) może być hamowana, [w kim] powstaje, urosła(-y) (2), zamnożyć się muszą; rozpustności [nie dopuszczać [komu]], namnożyć; rozpustności z młodych lat przywyknąć; rozpustność wnieść [gdzie], zwyciężyć; na rozpustność się skarżyć (2); obrocić się (obracający [co]) w rozpustność (rozpustności) (3), [z czego] przyść, wdawać się, [czym] zwiedzieni; uwieść się za rozpustnością; w rozpustności kochać się, [czego] używać, ([kogo]) wychować ([chować], wychowan(y)) (3).

Zwrot: »żyć w rozpustności« (1): Zápłákawſzy młodzyeniec/ rzecże żáłobliwie/ Nieſtotyſz nędzny ſwiecie/ kto ná tobie żywie/ W roſpuſtnośći ſwowolney/ á co cie ſłucháią/ Ná cnotę á ná Páná nigdy nic niedbáią. RejWiz 168.
Wyrażenia: »rozpustność ciała« (1): Oni [doktorowie Kościoła] poſtem/ powśćiągliwośćią/ bezżeńſtwem/ klaſztormi/ puſtyniámi/ y vmartwieniem ćiał ſwoich/ do mądrośći y táiemnic Bozkich przychodźili/ á tyś w roſkoſzy y roſpuſtnośći ćiáłá y świátá wzroſł. SkarKaz 43b.

»sprostna rozpustność« (1): A ſtad [!] co vroſło iuż káżdy bacżyć może/ iákie łotroſthwá/ iákie iáwne á niewſtydliwe cudzołoſtwá/ á ſtąd y morderſtwá y ine ſproſtne roſpuſtnośći RejAp 171.

»swowolna rozpustność« [szyk 4:1] (5): RejPs 172; RejWiz 168; RejPos 202; [kogo rozum rządzi] Zwycięży káżdą ſwowolną roſpuſtność/ vważywſzy to ſobie/ iż tho cnotliwemu/ pocżćiwemu á ſkromnemu ieſt wſtyd á wielka ohydá iemu y ſławie dobrey iego. RejZwierc 21v; RejPosWstaw [413].

»rozpustności(-ość) świata (tego)« (7): Y obacżył to [...] on ſzátan przewrotny/ y ſtárał ſie záwżdy pilno/ [...] áby wſzędy były bogáctwá około zbiorow á ſprawiec koſcielnych/ áby tym ſtárym figlem iego ludzye bywáli zwiedzieni w ſwą wolą á w roſpuſtnośći ſwiáthá tego. RejAp 34v, 106; RejPos 79, 202; Gdyż go [ciało] Pan Bog racżył ſtworzyć nie ná roſpuſtnośći ſwiátá tego/ ále ku cżći ku chwale ſwoiey/ á ku poććiwey ozdobie iego/ y ſławie iego RejZwierc 113v; Pátrz iáko ſchodzą tákim márnie látá/ Co ſie wdawáią w roſpuſtnośći ſwiátá. Sławá tępieie dobre mienie ginie/ Kto prze roſpuſtność ſwiętą cnotę minie. RejZwierc [213]; SkarKaz 43b.

»zbyteczna rozpustność« (1): Abowiem doſyć wam, iżeśćie przeſzłego czáſu żywotá pełnili wolą Pogáńſką/ chodząc w niepowśćiągliwośćiách/ pożądliwośćiách/ opilſtwách/ bieśiádách/ piiańſtwách/ y ſproſnych báłwochwálſtwách. Zá czym dźiwuią ſię iż wy nie ſchadzaćie ſię z nimi ku teyże zbyteczney roſpuſtnośći [in eandem luxuriae confusionem]/ złorzecząc was. WujNT 1.Petr 4/4.

Szeregi: »łakomstwo i rozpustność« (1): Nie máſz tám [w niebieskich pałacach] nieprzyiaćielá y przećiwniká: [...] nie máſz grzechow/ y do nich ſkłonnośći: [...] nie máſz gniewow y hárdośći: nie máſz łákomſtwá y roſpuſtnośći: nie máſz obżárſtwá y niemiernośći: [...] LatHar 598.

»rozpustność a nierząd« (1): Coruptissimos mores secum invexit in patriam, Dźiwną roſpuſtność á nierząd s ſobą wniosł do oyczizny. Mącz 477c.

»pieszczota a rozpustność« (1): Wielkich Pánow ſynowie niemal wſzytcy w pieſzcżoćie á w roſpuſtnośći bywáią wychowáni [in magna vitae licentia educantur] ModrzBaz 12.

»rozkosz albo (i) rozpustność« (2): Multi foelicitatem metiuntur voluptate, Wiele ich ſzczęsliwość roskoſzą álbo roſpuſtnośćią mierzą/ To yeſt zá nawiętſzą ſzczęśliwość pokłádáyą/ Roskoſzy vżywáć. Mącz 219c; SkarKaz 43b.

»swa wola (a. swowoleństwo, a. swowolność) a (i) rozpustność« [szyk 4:2] (6): Sámić Luther y Melánchton o tym ſwyádſſą/ á ná ſwą wolą y roſpuſtnoſć ludu poſpolitego ſye ſkárżą/ ktorey ſámi námnożyli/ vcząc iż nyemáſz roznoſći v Bogá myedzy złym á dobrym vczynkyem. KromRozm I D4v, D; RejAp 34v; RejPos 79; RejZwierc 60v; ktorych chęć zá niekarániem obroćiłá śię w wielkie ſwowoleńſtwo y roſpuſtność [processit ad summam licentiam]. ModrzBaz 23.[Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»śmiałość i rozpustność« (1): A iáko dziećińſtwo kocha ſie w proſtoſći/ záſię gdy będzie ktho młodzieńcem/ kocha ſie w ſmiáłoſći y w roſpuſtnoſći [iuventus presumptione ... gratulatur]/ w ſtároſći będąc kocha ſie w ſtałoſći y w pokoiu HistAl K3v.

»rozpustność, (a) wszeteczeństwo« [szyk 1:1] (2): á potym [jawnogrzesznik] vcżynił krociuchną modlitwę [...] ku Pánu ſwoiemu. Vkázuiąc to/ iż ono złe á vporne ſerce iego/ záwżdy dziwne á ſproſne myſli wypuſzcżáło s ſiebye/ ná wſzetecżeńſtwo á ná ſwowolne roſpuſtnośći thego ſwiátá nędznego. RejPos 202; Luxuria, Lascivia, petulantia, immodicus voluptatum deliciarumque usus, nimiaque non modo in rem veneream, verumetiam in molliorem vestitum, lautioresque epulas profusio – Rozpuſtnoſcz, wſzeteczenſtuo. Calep 621a.

»rozpustność, (a) złość« (2): Abowiem to być nie może/ áby tácy iákiemi práwy ábo kárnoſciámi pohámowáni być mogli/ ktorzy tákiey roſpuſtnośći á złośći z młodych lat ſwoich przywykli. RejPosWstaw [413]v; Calep [696]a.

W przen (1): ſtárayćie ſię áby niektorych złych praw popráwiono/ á ná roſpuſtność wſzędźie hárcuiącą munſztuk włożono. ModrzBaz 140v.
a. Rozwiązłość seksualna, nierząd; impudicitia Vulg (13): Iákoż ſie te⟨dy⟩ tym więcey ſtrzedz nie máią/ áby ſzkárádzye łamiąc wiárę małż⟨eń⟩ſką/ dzyatkom przycżyny nie dáli/ zle o niey rozumieć á lekko ią ſobie ważyć? ktory poſtępek bliſki ieſt ku wſzelkiey roſpuſtnośći. RejPosWstaw [412]; ábowiem wtrąćili ſię niektorzy ludźie (dawno przedtym ná to potępienie náznáczeni) niezbożni/ ktorzy Bogá náſzego łáſkę obracáią w roſpuſtność WujNT Iudae 4.

rozpustność czyja [w tym: G sb i pron (3), pron poss (1)] (4): Vſlyſſala to ona bogatá/ ſwietſká/ a rozpuſtná panij/ Mariá ijmieniem/ przezwiſkiem Magdaléna/ ijż tam pán Iezus obiaduie/ a iuż przedtym ſluchala kázaniá iego przeciw ſweé roſpuſtnoſci OpecŻyw 45v; RejJóz F7; ábowiem z roſpuſtnośći białychgłow/ śiłá ſie złego rodzi/ gdzie męſzcżyznſka niepowſcięgliwość/ nigdy thák ſwiátu ſzkodzić nie może. GórnDworz Z7; SkarŻyw 510 marg.

W charakterystycznych połączeniach: wielkie rozpustności (rozpustność), wszelka; rozpustność białychgłow, duchownych; z rozpustności [co] się rodzi; dom na rozpustności udany; w rozpustność [co] obracać, wdawać się; wychowan w rozpustnościach.

Wyrażenia: »rozpustność cielesna« (2): ktorzy [heretycy] ná pokrywánie ſwego ſumnienia/ roſpuſtnośći ćieleſney/ drapieſtwá/ lichwy/ złupienia dobr kośćielnych/ wiárę ſobie iáką chcą przędą SkarŻyw 80, 353.

»rozpustności nieczyste« (1): Ten [papież Jan XIII] ieſzcże s ſwoiey młodośći nie był wychowan iedno w roſpuſtnoſciach niecżyſtych á w myſliſtwie. BielKron 174.

Szeregi: »cielesność i rozpustność« (1): Chodźmy vczćiwie/ iáko we dnie: nie w bieśiádách y piiańſtwách: nie w ćieleſnośćiách y roſpuſtnośćiách [non in cubilibus et impudicitiis] (marg) wł: w łożách. to ieſt, nie w porubſtwie áni w cudzołoſtwie. (–) WujNT Rom 13/13.

»psota i rozpustność« (1): Ocży wypukłe chocia nie roztworne. Zna⟨mionują⟩ cżłowieka proſtaka, głupiego, grubego przyrodzenia y rozumu, przeto też bywa ſcżodry/ powolny ku poſłudze, y na wſzytko łacno nawiedziony zwłaſzcża ku pſocie j roſpuſtnoſci. GlabGad N6.

»rozkosz i rozpustność« (1): Exposita domus cupiditati et voluptatibus, Dóm ná roskoſzy y roſpuſtnośći vdány/ álbo potemny dóm ku wſzém roſpuſtóm. Mącz 310d.

»zbytki i rozpustność« (1): Ludzie nieukaráni/ wzbytki wielkie y roſpuſtność ćieleſną ſię wdawáli: bráć wiele żon/ y powinną krew mázáć/ y niewolniki Chrześćiáńſkie/ y dzieći ſwe Zydom przedáwáć śmieli. SkarŻyw 353.

Przen (1):
Szereg: »rozpustność a swowolność« (1): A iż Ian ſwięty powieda iż ią [Wielką Nierządnicę] widział ná puſzcży/ to ieſt/ widział ią w wielkich roſpuſtnoſciach á we wſzech ſwowolnoſciach iákoby iákie źwirzę ſrogie á nieokroczone ná puſzcży. RejAp 141.
2. [Warunki sprzyjające wygodnemu życiu [czego]:
Szereg: »rozpustność i rozkosz«: Rycerſkiego y do prac zwycżáynego żołnierzá Hánnibalowego/ zepſowáłá rozpuſtność y roſkoſz Campániae. BusLic 40.]
3. Odpoczynek, niepodejmowanie wysiłku [czego] (1):
Szereg: »rozpustność i pokoj« (1): Abowiem Siculow [= mieszkańców Sycylii] zaiſte wtey mierze poſtępki [tj. działania mające na celu odpoczynek i regenerację sił po podjętym wysiłku, zwłaszcza umysłowym]/ więcey cżynią ku roſpuſtnośći vmysłu/ y pokoiowi. Francuskie zaś przećiwne ktore pożądaią po nas vſtawicżnego cżwicżenia/ y władania ćiałem. A włoſzy miedzy tymi ſrzodek trzymaią. KwiatKsiąż P3.

Synonimy cf ROZPUSTA.

Cf ROZPUSTA, [ROZPUŚCIEŁOŚĆ]

MPi, SBu