« Poprzednie hasło: ROZPUST | Następne hasło: [ROZPUSTNE] » |
ROZPUSTA (106) sb f
roſ-, ros- (100), roz- (3).
o oraz a jasne (w tym w a 1 r. błędne znakowanie).
sg | pl | |
---|---|---|
N | rozpusta | rozpusty |
G | rozpusty | rozpust |
D | rozpuście | rozpustóm |
A | rozpustę | rozpusty |
I | rozpustą | rozpustami |
L | rozpuście | |
V | rozpusto |
sg N rozpusta (34). ◊ G rozpusty (25). ◊ D rozpuście (2). ◊ A rozpustę (19). ◊ I rozpustą (9). ◊ L rozpuście (7). ◊ V rozpusto (2). ◊ pl N rozpusty (1). ◊ G rozpust (2). ◊ D rozpustóm (1). ◊ A rozpusty (3). ◊ I rozpustami (1).
Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) i XVIII w.
- 1. Niepodporządkowywanie się normom moralnym i obyczajowym, niepowściągliwość, samowola, zuchwałość; nieumiarkowane korzystanie z przyjemności, życie w zbytku; niezdyscyplinowanie, rozpasanie; występek, grzech; przepych, rozrzutność
(103)
- a. Swawolne, nieobyczajne zabawy; ucztowanie, biesiadowanie
(3)
- α. Zapusty, ostatki (1)
- b. Rozwiązłość seksualna, nierząd
(18)
- Przen (1)
- a. Swawolne, nieobyczajne zabawy; ucztowanie, biesiadowanie
(3)
- 2. Niezwykłość, przepych, okazałość (1)
- 3. Pobłażanie (2)
rozpusta czego [= polegająca na czym] (1): A przetoż wy/ o ślácheckiego ſtanu ludźie/ y wſzytcy ktorzikolwiek Rzecżypoſpolitey miecżem bronićie/ gdy ſię ná woynę gotuiećie/ niegotuyćie ſię iáko ná łup domowy/ áni iáko ná rozpuſtę wſzytkiego coſię komu podoba broienia ModrzBaz 109.
rozpusta czego [= dotycząca czego] (1): Vpátruie tám ieſzcże Sálomon drugą niepobożność: ktorey my też Kátolicy ſłuſznie ochraniáć mamy: iż kácerſtwá ſą okázyą y pocżątkiem wſzelkiey roſpuſty żywotá ludzkiego y wſzego złego. Bo ták mowi: Exquiſitio et adinuentio idolorum, corruptio uitae est [Vulg Sap 14/12], et omnis mali cauſa. PowodPr 42.
rozpusta czyja [w tym: pron poss (4), G pron (1), ai poss (1)] (6): In memoriam redite quaeso, quae libido istius fuerit, Roſpámiętaycie ſie proſzę was ná wielką ſwą wolą y roſpuſtę tego. Mącz 215b, 315c; RejZwierc 111v, 113v; KochWr 35; My vſtáwiczny y wielki nákład ná żołnierzá czyniąc/ w trwodze iednák záwſze będziemy: ſwawola y roſpuſtá Kozácka/ im dáley tym więtſzą moc weźmie/ á ſtrzeż Pánie Boże/ by nas [...] do zguby nie przywiodłá. VotSzl Fv.
W połączeniach szeregowych (14): Ale iż dzyeći [...] ſą chłopyątká lotrowye s pocżątká/ nigdy też vrosć nye mogą/ to yeſt/ s przyrodzenya złoſcyą/ zuchwálſtwem y roſpuſtą/ nye inacżey by rdzą yáką zápſowáne y zákáżone ſą GliczKsiąż F6; Tom chcyał tu przywiesć/ áby rodzicy obacżyli yáki yeſt obycżay/ á co zá ćwicżenye chłopyąt przy dworze/ iż nyemáſz yedno roſpuſthá/ zuchwálſtwo/ lotroſtwo GliczKsiąż I2; KochZg A4; Lascivia, Pieſzczotá/ roſpuſtá/ przekwiecánie. Mącz 184d; Immigravit avaritia, ambitio, et luxuria in Rempub. Zámnożyło ſie łákomſtwo/ Pychá/ vtrátá s roſpuſtą w krolewſtwie. Mącz 221a; Immodestia, Niewſtidliwość, niemiárá/ roſpuſtá. Mącz 228d; Insolentia, Pychá/ roſpuſtá/ buyność. Mącz 399a, 193a, 324b, 401b; Nád to chciał bym/ áby ten zwirzchni pan/ miłował Pátrią/ y poddáne ſwoie/ á nie chował ich w niewoli [...]: áni też záſię w zbytniey ſwobodzie/ áby w lekką czenę do nich nie przyſzedł/ zá cżym idzie ſwowoleńſtwo/ zániedbánie Bogá/ podepthánie práwá/ roſpuſtá/ łupieſtwo/ złodzieiſtwo/ zábijánie/ y cżęſto kroć vpadek wſzytkiego Kroleſtwá. GórnDworz Hh7, C6; ná co ſye y Sátyr ſkárży/ zeſmy ſtárych á chwalebnych obyczáiów odſtąpili/ á miáſto tego ięliſmy ſye zbytków/ roſpuſty/ wſzetecznośći/ łákomſtwá/ y temu równia KochWr 26; Táką wziętość twoi Przodkowie, oni zacni Hábdánkowie, tobie Zoſtáwili, żebyś to czego oni cięſzkim Y krwáwym potem ſwoim, dzielnością, y męſtwem Doſtáli, wyſłużyli, y zágárłowáli, Ná zbytkách, wſzeteczeńſtwách, roſpuście, vtráćił? CiekPotr 48.
W przeciwstawieniach: »cnota, karność, powścięgliwość ... rozpusta« (3): GórnDworz H8; ná złey wierze Lutherſkiey álbo Kálwińſkiey/ [...] nie kárność ále roſpuſtá/ nie poſłuſzeńſtwo ále ſwa wola rość muſi. ReszList 184; CiekPotr 48.
W charakterystycznych połączeniach: dziwna rozpusta(-y), niepotrzebna, nieszczęsna, ostateczna, więtsza, wszel(a)ka (wszytki) (6); rozpusta żywota ludzkiego; rozpusta mnoży się, rodzi się, roście (rość musi) (2), rozwiodła szeroko swe proporce, więtszą moc weźmie; dozwalać [komu] rozpusty, jąć się, nabroić się, [czym] posilić; dla rozpusty ginąć; do rozpusty (rozpust) dać drogę, pochop brać, rozpalać, rozżarzać; [kogo] karać z rozpusty, przychodzić (2); [co] rozpuście służy; ku rozpuście [komu] dać przyczynę; rozpustę z gruntu wykorzenić, lekce ważyć; rozpamiętać się na rozpustę, skarżyć się; w rozpustę obrocić (się) (2), [kogo] zawodzić; rozpustą(-ami) nasycić się, [kogo] w odmianę przywieść, [co] psować, zabawiony; [co] na rozpuście utracić; w rozpuście dni strawić, [kogo] mieć, zrość.
»żyć w rozpuście« (1): Vivunt bacchanalia, Zywią we wſzelákim nierządzie y roſpuście. Mącz 500c.
»rozpusta(-y) swowolna(-e)« = libido solutior Mącz [szyk 1:1] (2): Mącz 400c; ABowiem w ty pieſzcżoty á w ty niedbáłośći y w ty wſzytki roſpuſthy ſwowolne náſze nicći nas inego nie záwodzi/ iedno náſze thępe/ gnuśne/ á roſpuſtne ciáło. RejZwierc 113v.
»wszeteczna rozpusta« (1): A cożby poććiwy cżłowiek niemiał ſobie pożytkow náwymyſláć? kthorego Pan y rozumem/ y máiętnoſcią opátrzył. Ale náſzá ſzára pychá á náſzá wſzetecżna roſpuſtá tego drugiemu nie dopuśći/ że naydzieſz cżáſem doſthátecżnieyſzego chłopá we wśi niż ſámego páná. RejZwierc 111v.
»prozność (a. prożnowanie) a rozpusta« (2): [rodzice nieposyłający dzieci do szkół] áni rozumyeyą coby było pożythecżno ſynom ſwym/ wolą podobno ony w proznosći á w roſpuſcye myeć/ á niż cżego inſſego dobrego vcżyć. GliczKsiąż I7v; Mącz 128a.
»rozkosz(-e) i rozpusta(-y)« (2): ModrzBaz 12; Ze ośm mieśckich ſynkow zſzedſzy ſię/ zmowili ſię ná to/ áby mięſopuſtne dni weſpołek/ we wſzelákiey roſkoſzy y roſpuśćie/ w pićiu y iadle ſtrawili WerGośc 229.
»swa wola, (i, a) rozpusta(-y)« = cupiditas et iniuria Mącz [szyk 7:5] (12): Ktore ſlowá wżdam yeſliby kto ták bráć á rozumieć chcyał/ áby nie káráć dzieći/ áni ich powſcyęgáć/ yedno ſwey woley á roſpuſti im dozwáláć/ [...] ná tem bárzo omylić ſie może. GliczKsiąż Gv; RejWiz 79v; Deliciae aliquando in malum, Roſpuſtá/ ſwa wola. Mącz 182a; Totum regnum de nostris cupiditatibus et iniuriis expostulat, Skárżi ſie ná náſze roſpuſty y wielką ſwą wolą. Mącz 315c, 123d, 201d, 215b, 296c, 401b, 462a; Skądże/ powiáda [Chryzostom]/ [obżarstwo] przychodźi/ niſkąd inąd/ iedno z wielkiey ſwey woley y roſpuſty WerGośc 214; VotSzl Fv. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]
»zbytek(-ki) i (a) rozpusta« = mollitia et luxus Mącz [szyk 5:1] (6): Fluere Mollicia, et Luxu, Dla zbytku á roſpuſty ginąć. Mącz 131b; Ut tanta est dissolutio morum Romae ut nusquam gentium, Táki zbytek y roſpuſtá yeſt w Rzimie yż nigdźiey pod słóńcem ſwiátá. Mącz 401b; Ad luxuriam vertere usum alicuius rei, W zbytek á w roſpuſtę obróćić. Mącz 485d; GórnRozm L4; KochWr 28; gnusność twoiá, y głupie poſtępki Twe ten ci dział obráły, żeś lżey cnotę, niżli Zbytek, y niż roſpuſtę v śiebie vważył CiekPotr 48; [Bo w szarłaciech Więcej zbytków i rozpost niż w siermiężnych płaciech. DramStp IV 470]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]
»rozpusta a zuchwalstwo« (1): Co wyęcey gdyby kto one [dziecię] z ropuſty [!] á zuchwálſtwá yákyego karał/ wnet [rodzice] gnyewáyą ſie/ dmą ſie GliczKsiąż E4. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]
Personifikacja [w tym: osoba dialogu (2)] (4): (nagł) PROLOG. Roſpuſtá z Nędzą. (–) [...] Ktom ia ieſt, y ta, co w dom dopieruczko weſzłá, Kto ieſt powiem [...]. Mnie Plautus LVXVRIA á tę INOPIA Przezwał: y przydał mi ią zá corkę włáściwą. Teras Polacy obie nas przebierzmowali, Mnie ROSPVSTA, á corkę moię zowią NEDZA. CiekPotr 2-3, 2 [2 r.].
rozpusta czyja (1): A przetoſz zeydzćie ſię/ á vżywaymy tych ninieyſzych dobr/ á rzecży ſtworzonych vżywaymy ochotnie zá młodośći. Nápełniaymy ſię winem koſztownym y máśćiámi [...]. Pocżyńmy ſobie wieńce z pąkowia rożánego [...]. Niechay żaden z nas nie opuſzcża rozpuſthy náſzey [expers sit nostrae strenuitatis]/ zoſtawuymy wſzędy znaki weſela BudBib Sap 2/9.
rozpusta czyja [w tym: G sb i pron (2), [pron poss]] (2): teć to ſą záwołáne powſcięgliwośći/ o ktorych męſzcżyzni ku ſwey chłubie piſzą/ wołáiąc ná wielką roſpuſtę białychgłow GórnDworz Aa8v; WujNT 2.Petr 2/2; [A ty máiąc duffánie w piękności ſwey/ zcudzołożyłáś ſie w imię twoie/ y wydáłáś ſie z roſpuſtą twoią káżdemu mijáiącemu/ ábyś iego byłá. Leop 1575 Ez 16/15 (Linde)].
W połączeniach szeregowych (5): GliczKsiąż G6v; A teraz wſzytko opák/ bo niethelko miedzy dworzány práwi brátherſka miłość zgáſłá/ y ono porządne/ á z dobremi obycżáimi życie/ ále iż nigdziej więcey zazdrośći/ złośći/ roſpuſty/ wſzetecżnośći/ zdrády/ obłudnośći/ y wſzelákiej wymyſloney niecznoty nie naydzie/ iáko ná dworzech. GórnDworz H7v; iż nim bárźiey gáni Pan w ludźiách obżárſtwo/ pijańſtwo/ niecżyſtość/ y wſzelką roſpuſtę/ tym bárźiey y więcey też nam Chrześćiáńſki poſt záleca. WujJudConf 189v; Szoſte przykazánie Páńſkie pod tytułem Cudzołoſtwá/ zákázuie wſzelkiey pſoty/ y roſpuſty ćieleſney/ y zbytkow nád zámierzenie zakonu Bożego. PowodPr 70, 17.
W przeciwstawieniach: »rozpusta ... cnota, przystojeństwo« (1): Y toć ſie podobno trefić może/ iż piękna [białogłowa] wyſtąpi s kreſu/ lecż do tákowey roſpuſty pewnie iey piękność nie powiedzie/ y owſzem ſnadź odwodzić ią/ á ku cnocie/ ku przyſtoieńſtwu przywodzić będzie/ á to zá tą ſpołką/ á towárzyſtwem/ ktore ma piękność z dobrocią. GórnDworz Ll7.
W charakterystycznych połączeniach: wielka rozpusta(-y), wszelka (wsze) (2); sława rozpusty; rozpusta białychgłow; naśladować rozpusty (rozpust), patrzać, zakazować; do rozpusty [kogo] powieść; rozpustę ganić [w kim], [czym] hamować; wołać na rozpustę [czyją]; [wydać się z rozpustą [komu]].
»rozpusta wszeteczna« (1): Ale co ſię tknie cudzołostwá y roſpusty wſzetecżney, to iego miáło być, iákoż było y iest, oſobliwe kochánie: tym ſię báwić miał pod pokrywką świętobliwośći CzechEp 420.
»rozpusta zmysłow« (1): y zá thym też tho idzie/ iż prawdziwa miłość czudnośći ieſt wieldze dobra/ y ſwięta/ á vſtáwicżnie wywodzi chwálebne ſkutki s thych ludzi/ kthorzy roſpuſtę ſmyſłow/ munſztukiem rozumu hámuią GórnDworz Ll2v.
»cudzołostwo i rozpusta« (1): CzechEp 420 cf »rozpusta wszeteczna«.
»rozpusta a (i) kurewstwo« [szyk 1:1] (2): Vitam in lustris agere, Nierządny żiwot wieść/ Kurewſtwá y ynſzich roſpuſt pátrzáć. Mącz 200c, 129b.
»Wenus i rozpusta« (2): ſkłonność twoiá do złego, nie rozum Twoy, zwiodłá ćię: baczenie Venus y roſpuſtá Záſłoniłáć. CiekPotr 53, 58.
Synonimy: 1. bestliwość, bezeceństwo, niekarność, niemiara, niemierność, niepowściągliwość, nierząd, plugastwo, plugawość, swawola, swowoleństwo, swowolność, śmiałość, wszeteczeństwo, wszeteczność, zuchwalstwo; b. fryj, fryjerstwo, gamractwo, gamracyja, gamratliwość, kurewstwo, nieczystość, nieczystota, nierządność, porubstwo, psota, psotliwość; 3. przeglądanie.
Cf ROZPUST, ROZPUSTNOŚĆ, [ROZPUŚCIEŁOŚĆ]
MPi, SBu