[zaloguj się]
[pdf]

NIERZĄD (185) sb m

W pisowni łącznej (173), w rozłącznej (12).

e jasne.

Fleksja
sg pl
N nierząd nierządy
G nierządu nierządów
D nierządowi
A nierząd nierządy
I nierząd(e)m
L nierządzie nierządzi(e)ch
V nierządzie

sg N nierząd (37). ◊ G nierządu (36). ◊ D nierządowi (3). ◊ A nierząd (39). ◊ I nierząd(e)m (14). ◊ L nierządzie (33). ◊ V nierządzie (1). ◊ pl N nierządy (5). ◊ G nierządów (9); -ów (6), -(o)w (3). ◊ A nierządy (7). ◊ L nierządzi(e)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Brak ustalonego porządku, rozprzężenie, zamęt, zamieszanie, chaos, nieład, dezorganizacja, anarchia; inordinatio Mącz, Cn; permutatus ordo, perturbatio ordinis Cn (79): Wſſytcy ná ten nierząd nárzekáią Widzą iſz zlie coſz gdy nic niedbáią RejRozpr K2; gdźye nye zgodá/ ſwowolna odmyennoſć/ á nyepewnoſć náuki odłączenye yedney kráiny/ álbo narodu á yednego wyeku/ od inych/ nowy á nye od Apoſtołow poſtáwyony porządek vſtaw y przełożeńſtwá/ álbo iż właſnyey rzekę nyerząd/ co ſye v nas nye náyduye. KromRozm I [P2]v; Ale gdźye káżdy w ſwą poydźye/ tám nyerząd/ á zá nim roſtyrk y rozerwánye. KromRozm III F7v, G7; [posłowie mówili] że muszą być miedzy nami tacy ludzie, ktorzy za takiem nierządem potyli i tyją jeszcze w Koronie Diar 67, 67; DiarDop 106; PAtrzże ma miła wieżo/ ná Polſkę ſzyroko/ Vźrzyſz doſyć nierządu/ práwie áż ná oko. RejZwierz 111, l04v, 110; Pátricij byli powinni boznic álbo poſług ich doględáć/ y wſzytkich modł ktore ná ten cżás mieli/ áby ich bogowie dla iákiego nierządu co złego ná nie nie przepuśćili. BielKron 99, 169v, 323v; Sądy milczą y Práwá/ á czym ſye chlubićie/ Onę ták piękną wolność niebácznie tráćićie. Bo w tym nierządźie chudźi v Páná w niewoli KochZg A2, A3v; Mącz 268b; Prot C2v; NA on cżás gdy Pan wſzedſzy w koſcioł Sálomonow/ nálazł w nim nierząd wielki á ono bluźnirſtwo/ y ony rozmáite kupiectwá/ ktoremi oni ſprawce koſciołá onego/ dla ofiar ſwoich/ rozmáicie ſzáfowáli. RejPos 259; RejZwierc B3, [193]; okázuiąc fáłſze y zdrády teyto Ewángeliey nowey/ ktora w Polſzce ieſt przycżyną nierządu wſzego WujJud B3; SkarJedn 58; ábym/ do czego Cieplice dobré/ y iáko ich vżywáć opiſał: A zwłaſzczá owému ſye nierządowi podziwiwſzy/ że ták wiele ludźi [...] tych to Cieplic vżywáiąc [...] áni kiedy począć/ áni iák ich vżyć/ álbo kiedy przeſtáć/ do tąd nieumieią. Oczko A3v; (marg) V opilce káżdego/ wielki nierząd domá bywá. (–) Azaż tám będźie doſtátek iáki w domu v tákiego/ álbo ochędoſtwo WerGośc 235; WerKaz 283; GórnRozm A2v [2 r.]; A ieſli ten nierząd będźie/ że tego ſtárádawnégo zwyczáiu odſtąpim [...] ále niżli my Królá obierzem/ tym ich iuż kilká mieć będźiém. KochWr 36; PaprUp A3, A4v, H3v [2 r.]; ActReg 171; káżdy ták vbogi iáko y bogáty doyźrzeć ſie ma: bo by nawiętſza rzecż/ vpádnie/ gdy około niey nierząd GostGosp 148, 148; A iż też w tym ſie śilny nierząd dźieie/ że w Koronie náſzéy niektórzy Krześćiánie Zydóm ſłużą SarnStat 268, 280; KlonKr D2; PowodPr 52, 79; SkarKaz 8Ia, b; Gdyby w ćiele oko chćiáło ſtać gdźie ręká/ y ięzyk gdźie nogá/ y ręká gdźie żołądek: byłby wielki nierząd/ y ſproſna ſzpetnotá. ták y w Rzeczypoſp: potrzebá káżdemu ná ſwym mieyſcu śiedźieć SkarKazSej 677a; Piſzem Práwá: á więcey tych ktore żadnego wypełnienia máią. kárty máżem/ á pápier vkázuiem: á po ſtáremu w nierządźie żyiem. SkarKazSej 699a.

nierząd w czym (5): RejZwierz 34v marg; BielSat B4v; Podźmyſz záśię do ſzynku iáki nierząd w mierze/ Bez vſtáwy iáko chce ták zá kwartę bierze. BielRozm 15 [idem BielSat], 10; GórnRozm A.

nierząd czyj [w tym: G pron (2), pron poss (1)] (3): Wieleby było o ich [bednarzy] nierządzie piſánia/ Ktoreby były godne od ſtárſzych káránia. BielSat C2v [idem] BielRozm 19; KochWr 36.

W połączeniach szeregowych (3): Diar 21; s tąd czuiemy że ten wáſz Zakon/ niezgodę/ gniew/ mierźiączkę/ roſtyrk/ ſwąwolą/ nierząd/ bluźnierſtwo/ y wzgardę/ Stanow Przełożonych z ſobą do Polſki przynioſł OrzRozm Bv; Dáleko więcey tego Duchá Bożego wam potrzebá/ ná napráwę kroleſtwá y budowánie ſerc y cnot ludzkich/ y ná pohámowánie nierządu/ złośći y ſwowoleńſtwá/ y ná oddalenie wſzelkiego złego/ ktorego ſię to kroleſtwo boi. SkarKazSej 660b.

W przeciwstawieniach: »nierząd ... rząd (3), porządek« (4): Iuż ſie twoie porządki opák wywroćiły/ Iuż ſie wſzytki nierządy k tobie obroćiły. RejZwierc 252v; WujJud 142; bo [nierząd] ma tę náturę/ choć cżego nawięcey wozámi/ ſzkutą/ w rządźie náwoźiſz/ nierząd gárśćią roznieśie GostGosp 148; PowodPr 60.

W charakterystycznych połączeniach: nierząd marny, silny, wielki (6).

Przysłowie: Ták powiedam iż rżądni ludźie/ nie rżądu nie chwalą. (–) By tu był rżąd w Polſcze Włochu/ tedy by was tu mniey było/ y pieniędzy z tąd wywoźić nie byłoby wolno wam. Polſká nierżądem ſtoi.GórnRozm A2v, A2v marg; Nie mowmy według zwykłey przypowieśći/ iż nierządem Polſká ſtoi/ ráczey to niewymowney łáſce Bożey y miłośierdziu iego świętemu przyznawaymy VotSzl B3, B3; Nierządem ſtoi Polſká. Lecz gdy ſię nie ſpodźieiećie/ vpádnie y was wſzytkich potłucze. SkarKazSej 705b. [Ogółem 5 r.].
Fraza: »(nieco) nierządu, nierząd się zawadza« [szyk zmienny] (2:1): RejRozpr C4v; Wielki tu nie rżąd w tey electiey. (‒) Ba tákći ieſt żec ſie około electiey nieco teraz nierządu záwadza GórnRozm A; SarnStat 279.
Zwroty:»w nierządzie chodzić« (1): Dlugi tzas niebozeta wnierzadzie chodzili PaprUp A3.

»nierządu (nie) dopuścić« (2): Iákoby Pan ktorego ieſt Rákow będąc zacnym Senatorem w rádzie K.I.M. y wiernym ſtrożem rzecży poſpolitey/ miał tego w ſwey właſney máiętnośći nierządu dopuśćić CzechEp 406; SkarKazSej 671b.

Wyrażenie: »nierząd (nasz) polski« (2): Nápiſał też [Rej] nárzekánie ná nierząd Polſki. RejZwierc [275]v; PowodPr 54.
Szeregi: »błąd i nierząd« (1): á przetoż też w Práwiech wiele przewrotnośći/ á w rzecżách poſpolitych wiele ſię błędow y nierządu náyduie [omnibus vitio multo existunt]. ModrzBaz 17.

»nierząd, (a) niezgoda« (2): BielKron 328; y ruszenie Pospolite a Pobory namowiliśmy, ktore iakie moze bydz potęzne wmMMPan obaczyc bedzieſz raczył, wnierządzie, wniezgodzie, zdrady zewsząd pełno. ActReg 50. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»nierząd i plugactwo« (1): Aiz nam potrzeba znowu o Panu inſzem radzic/ pierwei vchedoſzmi nierzadi wſzelkie y plugactwa/ takze y tbe potwarzi wigubmi PaprUp L2v.

»nierząd i zawrot« (1): á té nowe [konstytucyje] poſzlednieyſzé, ná których więcey, á práwie wſzytko należy, w ſwym nierządźie, y zawroćie wáriowáné leżą: że w niéy iednéy rzeczy iáko perły w korcu máku przychodźi ſzukáć. SarnStat *7.

Wyrażenie przyimkowe: »z nierządem« (1): Catillatio — Vziwanie dobr znierządem. Calep 172b.
W przen (1): Bo tobą nierząd Szyie tu nie złamie. ProtStoj E2.
2. Nadużycie, wykroczenie, bezprawie, gwałt; nieprawość, występek, grzech; abusio BartBydg; vitium Mącz [w tym: w rymie (18)] (53): BartBydg 3; Chriſtus gdy wnich nierząd poznał Cztery ſtąny przed ſąd pozwal. RejKup b2v; Widziſſli to miły Pietrze lako ten ſwiat jdzie przer [!] ſyę Czo ſkok to ſnacz wientſſy nierzad RejKup y2, b3, b4, d7v, Fv, f6 (13); Bowyem w myeſſkányu ich złośći pełno ze wſſąd/ A w pośrzod ich záwżdy ná wſſcm ſproſny nyerząd LubPs O; Bo tám ſiędą ſędziowie ná onym práwim ſądzie/ Strzegąc by Dawidow dom nie był w yákim nierządzie Gdyż s krewkośći káżdy cżlek żywie w grzechu á w błędzye. LubPs cc3v, G, I3v, K2, gg5v; RejWiz 46; KochSat B2v; Coniuncta multis vitiis vita. Zywot z wiele nierządów złączony. Mącz 178a; Prot A2v, A3, C3, D2v; RejAp 155; abyś ie [zgodę i postanowienie] záwżdy cżyſthe á práwie przezrocżyſte miał przed Pánem ſwoim/ áby cie w iákim nierządzie nie záſtáło ſwięte záwołánie iego. RejPos 181v; żaden człowiek żywy Ták święty nie ieſt/ áby ná twym ſądźie Nie miał być w iákim wytkniony nierządźie. KochPs 207; Ná biſkupſtwie wielki nierząd zwłaſzcżá w kśiężey nálaſł. ktorzy nie tylko byli nienmieiętni [!]/ ále ták ſwowolni/ iſz y kápłani żenić ſię iáwnie śmieli: święte rzecży prżedawáli SkarŻyw 290; CzechEp 51; NiemObr 151; GórnRozm L2; SkarKaz 608b.

W połączeniach szeregowych (3): obyecał ſie wyárować pokus złych/ á odſtąpić złosći/ grzechow/ y nierządu. GliczKsiąż L3v; Owa wam nie miły ten rząd w kośćiele: że wſzyſcy do głowy ſie vćiekáią: rádźibyśćie z niego Bábilon/ zámieſzánie/ y nierząd vcżynili WujJud 85; SkarŻyw 482.

W przeciwstawieniu: »rząd ... nierząd« (1): Znaymyż rząd ś. kośćiołá Kátholickiego [...] á nierządem ſię y mieſzániną heretycką brzydźmy. SkarKaz 608a.

W charakterystycznych połączeniach: nierząd sprosny (3), wielki; odstąpić nierządu, strzec się; bawić się nierządem (2); chować w nierządzie (2), panować, rozkazować, zastać kogo (4), zostawać (2).

Fraza: »widząc (że) nierząd« = widząc gwałt, czując się zagrożonym (2): Pśi zátym widząc że nierząd/ w nogi przez gory do domow nie pátrzáiąc gośćincá/ áni náwet śćieſzki/ wilcy plác y zwyćięſtwo otrzymawſzy nośili w pokoiu/ y noſzą bárány/ iáłowice CzahTr D3v; KlonWor 71.
Zwrot: »nierządy płodzić; nierządow płodzenie« = grzeszyć (1:1): tedyby naprzód vtráćili cięń i zaſłonę pod ktorą obronnié wſzyſtki nierządy płodzą/ rzeczy niepożytecznych patrzą i niezbożnie pot ludzi miſęrnych vtracaią MurzNT 111; Mącz 382c.
Wyrażenie: »nierząd heretycki« (2): O wielki nierządźie heretycki coś wſzytko pomieſzał. SkarKaz 608a, 608a.
Szeregi: »błąd i (a) nierząd« [szyk 3:1] (4): RejKup p3v; GLupi mówi w ſercu ſwoim/ Niémáſz Bogá/ przécz ſye boim? W tymże cnotá zgáſłá błędźie/ A nierządu pełno wſzędźie. KochPs 18 [idem] 79; BielSen 10.

»nierząd i mieszanina heretycka« (1): SkarKaz 608a cf W przeciwstawieniu.

»niestatek a nierząd« (2): Tráfia ſie tákich náucżycyelow doſić/ ktorych ſie nyeſtátek á nyerząd wſſytek trzyma [...]. Bo gdyby do nyego dał ſwe dzyecyę/ tákich ſie też obycżáyow od nyego nápiye. GliczKsiąż L7; Mącz 382c.

»rozpustność a nierząd« (1): Coruptissimos mores secum invexit in patriam, Dźiwną roſpuſtnośc á nierząd s ſobą wniosł do oyczizny Mącz 477c.

»nierząd i (a) zamieszanie« [szyk 1:1] (2): Diar 68; ktory tákże iáko y wy/ miedzy inſzemi błędy ſwemi/ y ten miał: Zeby Kápłani od Biſkupow nic nie byli roznymi [...] co ieſt nierząd y zámieſzánie w prowádzáć do kośćiołá. WujJud 155. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»nierząd a zła sprawa« (1): á dam im ſprawce y przełożone ich wedle ſercá ich/ ták iż w nierządzie á w złey ſpráwie/ á nie inácżey iáko niewiáſty/ będą pánowáć á roſkázowáć im. RejPos 317.

3. Rozpusta; libido, mereiricium, stuprum Mącz, Cn; flagitium, incestum, lenocinium, libitum, nequitia, probrum, publicata pudicitia, pudor, scortatus Cn (53): BierRozm 3; abowyemći lepyey duſſy folgować/ ktorąbys nyerządem zátráćił niż cyáłu/ ktoremuby vcżynił wcżás gdyby około trzydzyesći lat ná kobyerzec wſtąpił. GliczKsiąż P3v; In stuprum illicere, Ná nierząd przewábić. Mącz 424a, 329d, 487d; á wſzákże ludźie nierządni/ iedno od drugiego ich [wrzodów] doſtáie w nierządźie SienLek 119; BiałKat 373v; PaprPan Q2; Ieſli mię chce miéć ſczęsćié w tym nierządźie/ Niech mi da wedle proporciiéy mądźie. KochFr 58; KochPieś 32; Y tyś wczorá ſtyſkował ſam ná kázálnicy Ná nierząd: á iam dźiśia v ćiebie w łóżnicy Nie záſtał téy Biblijéy/ chybá vzłocony Czepiec; znáć vpominek pewny cudzéy żony. PudłFr 18; ArtKanc V2v; O tychze ſyniéch w nierządzie porodzonych. SarnStat 643, 245.

W połączeniach szeregowych (3): GroicPorz kk3v; Stuprum, Wſzelákie nierządu płodzenie przećiwko zakazániu á zakonowi boskiemu/ kurewſtwo/ nierząd/ niecziſtość. Mącz 424a, [169]a.

W charakterystycznych połączeniach: nierząd wielki (2), wszelaki; na nierząd przewabić.

Zwroty: »na nierządzie być« (1): pewnie ná nierządzie ieſt y bieśiady pilnuie. SkarŻyw 441.

»na nierząd dan być« (1): á niſzliby ná nierząd [Antonija] daná byłá/ áby ią námáwiáć do vpámiętánia mogł SkarŻyw 444.

»dopuścić się nierządu« (1): In summam turpitudinem delapsus, Dopuścił ſie wielkiego nierządu/ nieſtátku Mącz 180c.

»gorzeć w nierządzie« (1): Lepić właſną Małżonkę mieć/ niż w iákim nierządźie gorzeć. ArtKanc V3.

»nierządu patrzać (a. patrzyć), patrzący, patrzanie nierządu« = lustrari, meretricari Mącz, Cn; libidinari, ludere, moechari, scortari, volutari cum aliquo a. aliqua Cn [szyk zmienny] (7:1:1): Toć ożenyenye będzye mu pokutą że nyerządu nye będzye pátrzał/ ále yedney właſney s którą ſie odda. GliczKsiąż P4; Zoná twoiá w mieśćie będzie nierządu pátrzyć [uxor tua in civitate fornicabitur] Leop Am 7/17; Mącz 136c, [169]a, 200c, 201c, 218a, 506d; KuczbKat 320.

»nierząd płodzić; nierządu płodzenie« = abuti, libidinari, prostituere, stuprare; scortatio, stuprum Mącz (10;2): Prostituo Nierząd płodzę/ wydawam ſwe ciáło ná niecziſtość dla pieniędzy Mącz 413d; Stuprum, Wſzelákie nierządu płodzenie przećiwko zákazániu á zakonowi boskiemu/ kurewſtwo/ nierząd/ niecziſtość. Mącz 424a, 13Ia, 182b, 192a, 374a, 419d (11); że dopuſzcza Iezábelli nierząd płodzić y báłwany chwalić. WujNT 842.

»na nierząd z niewiastami się udać« (1): ſkoro ſię iedno ná nierząd z niewiaſtámi vdał/ ták ſię ſzkárádźie wſzytek odwroćił od chwały Bożey WerKaz 296.

Szeregi: »biesiada i nierząd« (1): Ten ſyn náſz vporny y krnąbrny/ vpominániem náſzym gárdźi/ bieśiad tylo y nierządów pilnuie SkarKaz 44b.

»kurestwo, (a) nierząd« (3): Pellicatus Kureſtwo á nierząd tákowy. Mącz 182b, 200c, 218a.

»nierząd, (a) niestatek« [szyk 2:1] (3): Libidines eum dissipant, Nierząd á nieſtátek go gubi. Mącz 396a, 180c, 475b.

»nierząd i nieuczciwość« (1): Moglić to Grekowie dobrym ſercem cżynić: áby ſię nierządem y nie vcżćiwośćią S. ſtan kápłánſki nie zelżył SkarJedn 358.

»nierząd i rozpusta« (1): Vivunt bacchanalia, Zywią we wſzelákim nierządzie y roſpuście. Mącz 500c.

»nierządy i zbytki cielesne« (1): Acż to znáć káżdy muśi/ iż ná nierządy y zbytki ćiełeſne/ nie ieſt doſkonałym lekárſtwem S. małżeńſtwo. SkarJedn 358.

W przen (3):
Wyrażenie: »nierząd smrodliwy« (1): cudzołożnicą ſię odłącżoną od Chryſtufá sſtawſzy/ dobrowołnieś [!] ſię/ ále mizernie ſpuśćiłá z wyſokośći pánieńſtwá cżyſtego/ w przepáść nierządu ſmrodliwego. LatHar 150.
Szeregi »cudzołostwo i nierząd« (2): W Ewángeliey też Pan Chriſtus mowił: Wychodzą z ſercá cudzołoſtwá y nierządy/ ktore plugáwią cżłowieká. KuczbKat 320 [idem] WerKaz 298.

Synonimy: 1. anarchija, mieszanie, nieporządek, pomieszanie, zamęt, zamieszanie; 2. bezprawie, grzech, łotrostwo, niecnota, nieprawość, niezbożność, występek; 3. cudzołostwo, fryj, fryjerstwo, gamractwo, gamracyja, kurewstwo, nieczystość, nieczystota, porubstwo, rozpusta, skortacyja, wszeteczeństwo, wszeteczność.

Cf NIERZĄDNOŚĆ, RZĄD

AKtt