[zaloguj się]
[pdf]

PŁUG (135) sb m

Fleksja
sg pl
N pług pługi
G pługa, pługu pługów
A pług pługi
I pługiém pługi
L pługu

sg N pług (18). ◊ G pługa (33), pługu (9); -u ZapKościer, KochMarsz, OrzJan, SarnStat (4); -a : -u OrzQuin (1:2). ◊ A pług (13). ◊ I pługiém (34); -em (10), -ém (1) KochMRot, -(e)m (23). ◊ L pługu (13). ◊ pl N pługi (2). ◊ G pługów (5); -ów (3), -(o)w (2). ◊ A pługi (6). ◊ I pługi (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Narzędzie służące do orania; aratrum Murm, Mymer1, Miech, Mącz, Modrz, Calag, Calep, Vulg, SarnStat, Cn; vomer Modrz, Calep; ferrum Mącz (128): ZapWar 1523 nr 2309, 1542 nr 2450; Rus est terra aratro agitata. ein baw land Zyemya pługyem robyoná. Murm 21, 151; Mymer1 16; BartBydg 134; MiechGlab 77; LibMal 1545/106; cżłowiek orze/ Ná twárdey iákieyś zyemi ledwe trawę porze. Wnet mu ſie pług záwádził áż ſtánęły woły/ Aż mu ſie lemieſz złomił RejWiz 125v; RejFig Bb8 [3 r.]; RejZwierz 68, 117v [2 r.], 138v; BielKron 56 [2 r.], 85 [3 r.], 319 [2 r.]; prawieſcie na nice Polſkę wywrocili. Skowáliſcie oycowſkie granati na pługi KochSat A3, A3; Buris etiam dicitur, Rękoyeść v pługá zákrziwiona. Mącz 28b, 16d, 82a; BielSat D4v, G4v; RejZwierc 36, 105; HistHel C4v; Calag 376b; KochPs 206; ſam ręką ſwoią miecżá niemáiąc/ pługiem ſamym/ ſześć ſet mężów pobił. SkarŻyw 559, 559 marg; ZapKościer 1584/47v; KochEpitCat 110; BielSen 18; KochPam 88; KochSob 70; Wielką plagę przepuſzcża Pan Bog cżęſto ná nie [kmiecy lud]/ Napierwey mu niż komu chlebá nie doſtánie. Muśi woły poprzedáć/ choć ich w pług potrzebá BielRozm 32, 5, 18; Calep 97b, 143a, 306a, 1007b, 1140b; ſynu/ gdźie ten kray pługiem nie znáczony/ W którym mógłbyś beſpiecznie vléc z káżdéy ſtrony? GórnTroas 37, 67; Zaden ktory rękę ſwą przyłożył do pługá/ á ogląda ſię ná zad/ nie ieſt ſpoſobny do kroleſtwá Bożego. WujNT Luc 9/62, s. 228; KmitaSpit A3v; KlonFlis Cv; KlonWor 15, 34, 77.

W połączeniach szeregowych (6): BierEz A3v; KrowObr 141; BielKron 99; OrzQuin F; [kmieć ma mieć] Do roley pług/ rádło/ iárzmo/ bronę. GostGosp 30, 80.

W porównaniach (5): GliczKsiąż Q2; RejWiz 20v; Ná on dzień/ będą miaſtá mocy iego opuſzcżone iáko pługi/ y zboża ná polu kthore zoſtháwione od ſynow Iſráelſkich. Leop Is 17/9; Bo niewięcey tobie pomoże zacność rodu/ y ſtárożytność domu [...] iáko ślepemu świátłość słonecżna/ głuchemu wdźięcżny źwięk/ po morzu żegluiącemv pług ModrzBaz 42v; GrabowSet F4v.

Przysłowie: Ktory wilká wpługu wodźy/ rychło kteſknoſći przychodźi. March1 D4.
Zwroty: »w pługu ciągnąć« [szyk zmienny] (2): RejFig Cc2; Wołowie y oſłowie ktorzy ćiągną w pługu [operantes terram] będą ieść vmieſzáną ſieczkę y plewy BibRadz Es 30/24.

»za pługiem chodzić (a. iść)« (4): RejWiz 98, 100; RejPos 306v; Zá pługiem ſławni ludzie nie chodzili/ Wżdy w ſwych cżuynoſciach ſławy dochodzili. RejZwierc 221v.

»pługiem obyść« (1): dáli mu [Horacjuszowi] Rzymiánie imienia/ to ieſt roley iáko może zá ieden dzyeń pługiem obyść BielKron 106.

»orać (a. poorać, a. uorać, a. wzorać itp.) pługiem« = ferro sollicitare humum, domare terram aratro vel rastris Mącz [szyk zmienny] (10): Iakom szia ya nyewrzvczil wklyn Roley na Imienyv chrzanovye kv syestrzinyey anym yey pooral volmy y plvgyem Gwąlthem ZapWar 1541 nr 2602, 1523 nr 2326, 1545 nr 2627; Przygadza ſie też oracżom Hiſzpáńſkim iż bryły złotá ſrebrá pługi wyorywáią. BielKron 279v; Mącz 94a, 399c; Strum M2; Hoyniey żywie kożuſznik ná ſwoy máły notek/ Niżli ná wśi nieborak orząc pługiem kmiotek BielRozm 17; GostGosp 158; GDźiekolwiek pługiem w ogrodźie álbo ná polu będźie orano [aratro, in hortis vel in campis aratum fuerit JanStat 226]/ Dźieśięćiná zupełnie ma bydź dawáná SarnStat 185.

»rolą pługiem płużyć« = orać, uprawiać (2): my [białegłowy polskiej ziemi] tobie będziemy z powinnośći ſłużyć/ Chłopi będą ná żywność rolą pługiem płużyć. BielSat [I4]v [idem] BielSjem 14.

peryfr. »przy pługu rość« = wychowywać się na rolnika (1): [Komorowscy] potomſtwo młode/ pięknie wychowáli/ A ktemu im przy pługu/ domá rość nie dáli. RejZwierz 63v.

»zaprząc do pługa, w pług« [szyk zmienny] (4:1): RejFig Bb7v; Krok roſkazał áby mu [temu, ktoremu zabił wołu] innego kupił ná tho miyſce [!]. [...] gdy niemaſz zacż robże ſam podle drugiego wołu/ y kazał go wnet záprzącz do pługá á oráć im áż innego wołu kupił. BielKron 318v, 287; BielSat D4v; BielRozm 32.

Wyrażenie: »chłop od pługa« (1): [Walaszy] Dźielni ſą y dobrze ſie potkáią z drzewcem zá tarcżą choćia chłopi prośći od pługá y od dobythká BielSpr 69; [ſławna Páni Libuzá wieſzczká poſły ſwe ſzukáć ſobie Páná ná pułnocne kráie wypráwiłá/ á wźiąwſzy chłopá od pługá/ w ſtan Małżeńſki ſie mu podáłá. Sentencja B2].
Szeregi: »pług, lemiesz« (1): Gdyż záwżdy gębá plecie o cżym myſli głowá. Oracż záwżdy o pługu s trzoſłem o lemieſzu RejWiz 6v.

»pług a motyka« (1): Zkuićie pługi waſſe ná miecże/ á motiki [aratra ... et ligones] wáſſe ná włocżnie. Leop Ioel 3/10.

»pług a rola« (1): Pług/ á rola/ to wſzytká ludzka żywność byłá KochPhaen 5.

»pług z trzosłem« (1): RejWiz 6v cf »pług, lemiesz«.

»ziemia a pług« (1): żywot kmiecy nie ieſt od niewolnicżego rozny: do źiemie á do pługá [terrae et vomeri] vſtáwicżnie ſą przywiązáni: ná káżdy dźień ábo ſobie ábo Pánu robią. ModrzBaz 124.

W przen (3): Gdyż tedy ćirpliwy pług/ y twárde kámienie Cżás niſzcży/ wierſze iednák trwáią w ſtałey cenie. RybGęśli B3; Ták Rzymianie karáli Miedz wyorywánie/ Y pługá łakomego w cudze ſię wrywánie; Iż Oracżá y woły ná Rzecż poſpolitą Brano KlonWor 5.

W przeciwstawieniu: »pług ... rozum a ćwiczenie« (1): [recepta na duszę] A cżymże ią ſpráwowáć/ wierz mi żeć nie pługiem/ Lecż ſláchetnym rozumem á ćwicżeniem długim. RejWiz 78v.

Przen: Uprawa ziemi, oranie; rolnictwo (24): Ab aratro arcessebantur qui consules fierent, Od pługá do rády wzywano. Mącz 14d; Prot B; RejZwierc 233v [2 r.]; BielSpr 2 [2 r.]; przodkowie náſzy/ wſzyſcy pilnuiąc vrzędu ſwégo/ łácno bronili zgody: nieubiégał żołniérz pługu kmiotkowi: nie wádźił ſie o ſzáblę z żołniérzem Kápłan: ále orał kmiotek OrzJan 50; KlonWor 48, 78.

W połączeniach szeregowych (2): Y wy pánowye ſláchtá y rycerſtwo/ iż pokoy,/ ázaſćye ſye pługow/ goſpodárſtwá y kupyectwá nye yęli/ zbroye ponyechawſſy? KromRozm I Lv; Nie ládáć rzecz ieſt [...] o Exekucyéy/ to ieſt/ o Królu/ á o Króleſtwie mówić: nie ieſtći tho Orzechowſkiégo głowy/ proſtégo á domowégo Ziemiániná/ którégo wſzyſtká mądrość ieſt/ Pług/ Zóná/ Wół OrzQuin F.

W przeciwstawieniach: »dwor, szabla, szarszun, żołnierstwo ... pług« (3): Zeſcie przy pługu raczey/ niſz fzabli zoſtali. KochSat A3v; RejZwierc 45v; Dobre żołnierſtwo/ dobry dwor: ále pług w domu ieſli go nie wſpiera/ ſłábo bárzo iść muśi GostGospSieb +3.

Zwroty: »za pługiem, w pługu chodzić« (1:1): A ták y my gdychmy rozno Snadź z orzemy piaſek prozno Choć nas wiele w pługu chodzi Przedſie ſie nic nieurodzi RejRozpr G; Który z was dom zámiłuie [...] W máłéy wadze v káżdégo/ Będźie ſąśiádá ſwoiégo. Nie potka go z wiánem żoná/ Ani w przypadku obroná. Do ſzczęśćia drógę zágrodźi/ Któré zá pługiém nie chodźi KochMRot A4v.

»jąć się pługu, za pług« = zająć się uprawą roli [szyk zmienny] (4:1): KromRozm I Lv; Nie vbiégay ſye do tákowych Quȩſtyy z Kápłany Ziemiáninie/ iąłeśli ſye pługu/ nie ogląday ſye ná zad OrzQuin F2, E2; CzechRozm 250v; KochMarsz 155.

»w pług a w rolą się obrocić« = zostać rolnikiem (1): ſchłopieiemy wſzyſcy tą śćiſkliwośćią Krolewſką [...] w pług á w rolą wſzyſcy ſye obroćimy/ álbo w Szewce/ w kowale/ w kráwce/ ſzukáiąc żywnośći ſobie OrzRozm O3.

»szukać pługiem chleba« = żywić się z uprawy ziemi (1): A chceſzli ieść/ ſzukayże pługiem w roléy chlebá. KochDz 107.

Szeregi: »pług a kozica« (1): w obycżáioch/ w życiu/ w iedzeniu/ niechay w nim [dworzaninie] nie będzye znáć/ nic chłopſkiego: bo náyduią ſie drudzy tácy/ ktore pług/ á koźicá z dáleká wabi do ſiebie GórnDworz N2v.

»pług a praca rąk« (1): [wielcy monarchowie i dzielni hetmani] krwie ſie nározlewawſzy [...] y ták wiele woyſk y murow potráćiwſzy y rozwáliwſzy/ w domu potym [...] záśiadáli: y wiedząc że domowy pług á praca rąk ſwoich wſzyſtkim rżecżam naprzyſtoynieyſzy koniec/ tám wiek ſwoy ſkońcżywáli. GostGospSieb +3.

2. Miara powierzchni gruntu: tyle, ile można zaorać jednym pługiem w ciągu dnia; podatek pobierany od tej powierzchni; aratrum Mącz, JanStat (7): Centum aratra illi ienunt terram, Sto pługów mu wychodźi na rolą. Mącz 16d; A ſą poſtánowioné rzeczy niżéy nápiſáné/ o wolnośći Dźieśięćin [...] około kupienia Dźieśięćiny przez Pány/ około bránia iéy z pługu SarnStat 112, 185, 212.
Zwroty: »orać całym pługiem, połowicę pługu« (1:1): Którykolwiek kmieć orze cáłym pługiem [cum integro aratro JanStat 227] [...] ma dáć cztéry wiązáni konopi gotowych/ wedle ſtárégo zwyczáiu źiemie: á który połowicę pługu [cum medio JanStat 227]/ dwie wiązáni dáć będźie powinien SarnStat 190.

»stać za dwa pługi« = mieć wartość taką jak dochód z dwu pługów roli (żart.) (1): Stoią v niev w tyle drzwi iście zá dwa pługi/ Co v nich gdy ſie zmierzknie cżeka z worem drugi [tj. tylnymi drzwiami wyniesie tyle, ile stanowi dochód z dwu pługów]. RejWiz 59.

Cf PŁUŻYCA

JR