Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PŁUŻYCZNY

Następne hasło: PŁYĆ »

PŁUŻYĆ (52) vb impf

Fleksja

indicativus
inf	płużyć
praes
	sg	pl
1	płużę
3	płuży	płużą

praet
	sg		pl
3	m	płużył, płużeł	m pers	płużyli
	f	płużyła	m an
	n	płużyło	subst	płużyły

fut
	sg		pl
1	m		m pers	będziem płużyć
3	m	będzie płużyć	m pers	będą płużyć

conditionalis
	sg
3	f	by płużyła
3	n	by płużyło

inf płużyć (3). ◊ praes 1 sg płużę (1). ◊ 3 sg płuży (13). ◊ 3 pl płużą (13). ◊ praet 3 sg m płużył (2), [płużeł]. f płużyła (2). n płużyło (3). ◊ 3 pl m pers płużyli (4). subst płużyły (1). ◊ fut 3 sg m będzie płużyć (1). ◊ 1 pl m pers będziem płużyć (1). ◊ 3 pl m pers będą płużyć (2). ◊ con 3 sg f by płużyła (2). n by płużyło (1). ◊ part praes act płużąc (3).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. Mieć się dobrze, kwitnąć, opływać w co; odnosić korzyści; słynąć (13)
2. Szerzyć się, plenić się, panoszyć się, panować, trwać (19)
- [W przen]
3. Znaczyć, ważyć, być w cenie, opłacać się (9)
4. Sprzyjać, służyć komuś lub czemuś; być dobrym, użytecznym dla kogoś (7)
- [Przen]
5. Uprawiać rolę, orać (4)
- Przen (2)

1. Mieć się dobrze, kwitnąć, opływać w co; odnosić korzyści; słynąć; florere, stare Cn (13): RejRozpr E; Ono ſławne Kroleſtwo/ moc ſwą iuż ſtráćiło. A wſzákze też Medowie nie długo płużyli/ Bo ich Mácedonowie Páńſtw wſzech pozbáwili. WierKróc A2v; [Albertus B3v; BusLic 7; WerReguła 54].

płużyć u kogo (1): RAd to wam z chęćią ſpráwię: boć każdemu ſłużę/ Poki w łáſce ochotney/ v ktorego płużę. PaxLiz D.

płużyć miedzy kim (1): Wſzetecżnicá/ rufian/ błazen ſzáchowány/ Smiechotworcá: ći płużą miedzy tymi Pány. Státecżnego nie ćierpią/ ſromięźliwy wárá KlonWor 57.

płużyć czym (1): TEgo [Jana Kostkę] tu nam Fortuná do Ruśi przyſłáłá/ Mężnego y możnego iż potrzebne znáłá/ [...] Zacniey á niż Ligurgus náſz ſłynie s porządku/ Bo Koſtkowie tym płużą w Pruſiech áż s pocżątku/ Zá ich ſpráwą ſpokoyne y bogáte Pruſy PaprPan L4.

płużyć w czym (8): GórnDworz Dd3v; w Máiętnośćiách zacnych/ tey to Pánny płużąc/ We wſzelkiey vprzeymośći/ ochotnie iey ſłużąc. Snadniey ſie [...] ná Seym przyſzły ſtáwiſz PaxLiz Ev; Stáráymy ſię vprzeymie/ byſmy vſłużyli/ Zá cżym w łáſce W.M. ná długość płużyli. PaxLiz E2v, B2, D; Będźiem płużyć w ſwobodnym y Rycerſkim kole. W ten cżas wſzytkich vćiechą y kochániem będźieſz SkorWinsz A3v; KlonWor 39, 78.

Szereg: »i płużyć i kwitnąć« (1): to, y co innego, o Papieżách piſáli: á piſáli ná on cżás gdy nawięcey Papiestwo y płużyło y kwitnęło. CzechEp 418.

2. Szerzyć się, plenić się, panoszyć się, panować, trwać; regnare, vigere Modrz, Cn; operari Vulg (19): podeyrzenia/ y mowy nienawiſne/ ktore gdy płużą/ towárzyſtwo ſpolnego żyćia ludzkiego ſtáteczne á trwáłe być niemoże. ModrzBaz 20; BielSen 7; Ale temu ná potym zábieżáły Práwá/ By nie płużyłá więcey/ tákowa napráwá. KlonWor 63.

W połączeniu z określeniem czasu (5): Dámáſus przećiw Kácerſtwu Arryáńſkiemu/ około Boſtwá y rownośći Syná Bożego z Oycem/ ktore ná ten cżás nawięcey płużyło/ to Symbolum złożył WujJud 24; MycPrz I C3; W ten cżás [po upiciu się] płużą zwády/ guzy/ ſzárpániny/ ochromienia/ y tákie boie. ModrzBaz 52; WujNT 417, 699.

W połączeniu z określeniem miejsca (10): (nagł) Ian/ Piotr Pieniąſzkowie (–) [...] Opátrzył ich Iupiter dobrocią bez miáry/ Prawdę także vprzeymość máią z dawná dáry/ Sławá z dawná prawdziwa tu w tym domu płuży PaprPan M4; ModrzBaz 17v; MWilkHist Fv; KochSob 58; LatHar 620; WujNT przedm 10, Rom 7/5; Moiá Erato piſze rym ten nieſpokoyny/ Abowiem teraz wſzędy płużą krwáwe woyny. KmitaSpit Av; TORVN budowny y bogáty wcnotę/ Tám ſzcżyrych mieſzcżan oglądaſz ochotę: Tam pokoy/ tám wſtyd/ tám płuży vcżćiwość/ Y ſpáwiedliwość [!]. KlonFlis G2; KlonWor **3v, 6; [Sentencja C2].

Przysłowie: Ale gdźie dobra myśl płuży/ Tám y zdrowié lepiey ſłuży KochSob 58.

[W przen: Ledwoś znikłá/ po tobie śmierć ſroga płużyłá/ Ktora płodnych drzew wiele z ſadu wyrzućiłá. KmitaTreny C3v.]

3. Znaczyć, ważyć, być w cenie, opłacać się; valere Cn (9): wſzytko widzę v dworu inácżey/ wſzetecżeńſtwo płuży/ á ſkromność zá głupſtwo máią. GórnDworz Lv; WujJud 19v; Piercá nie waży Rycerz tam płuży. WierKróc B2v; (nagł) Ráki ná ſpráwy dziſieyſze. (–) [...] Sczycą ſye wſtydem nie wſzeteczność płuży/ Cwiczą ſye miárą nie zbytek tu ſłuży [tj. Służy tu zbytek, niemiarą sie ćwiczą, Płuży wszeteczność, niewstydem sie ćwiczą]. PudłFr 46; KlonWor 61.

płużyć u kogo (1): Nie trzymam z Márſem/ co ná bitne boie/ Cwicży ſwe ſzáble/ ćwicży zbroie/ Nie płużą v mnie miecże/ Gdy nie bácżna dłoń w luby pokoy śiecże. RybGęśli C2.

płużyć przed kim (3): Bogum wſzytko porucżył/ ty tám s kim chceſz rokuy. Bo ták ſłyſzę iż ten Pan/ przed wſzytkimi płuży/ A nikt ná żadnym Krolu/ więcey nie wyſłuży. RejZwierz 64v; tám poććiwy drabſką muśi ſłużyć/ Bo wiem że tám wſzetecżny przed nim będzie płużyć RejZwierc 269v, 231.

4. Sprzyjać, służyć komuś lub czemuś; być dobrym, użytecznym dla kogoś (7):

płużyć komu, czemu (6): roſkoſz iż yeſt pokármem złych rzecży/ dzyecyę roſkoſſy płużąc [możliwa też lekcja: służąc] ná złosć yáko na potráwy ſmacne wáżyć będzye GliczKsiąż E4v, E8v; Mamy w Krońikach. Ieſli Boleſłáwowi ſzcześćie nie płużyło/ Owſzem nim áſz do ſmierći nieſzcześćie trwożyło. MycPrz I C4, B2v; (nagł) Ráki [...] (–) Płużą ſkromnośći nie zuchwáłé ſpráwy/ Służą dobroći nie trzebá popráwy [tj. Poprawy trzeba, niedobroci służą, sprawy zuchwałe nieskromności płużą.] PudłFr 46; Może tobie Axámit/ ćienki Atłas płużyć/ Tego pilnuy by ſię nań mąż nie chćiał zádłużyć. ZbylPrzyg Bv; [WirzbGosp H3].

Przysłowia:Yáko mowyą poſpolicye/ Bogu tylko ſlużyć inſſym nye płużyć. GliczKsiąż E8v.

GDy ſzcżeśćie płuży dobrze/ W ten cżás przyiaćioł ſzcżodrze. CzahTr H4v.

[Nie káżdemuć chleb ſwoy właſny płuży/ Ták iáko więc gdy v kogo ſłuży. WirzbGosp H3.]

[Przen [w czym]: Ieśliże nam wymowki namniey nic nie ſłużą/ A cżemuż ludźie ſkąpi w iáłmużnie nie płużą? ProtJałm 9.]

5. Uprawiać rolę, orać (4):

Zwrot: »rolą pługiem płużyć« (2): my [białegłowy Polskiej Ziemi] tobie będziemy/ s powinnośći ſłużyć/ Chłopi będą na żywność/ rolą pługiem płużyć. BielSat [I4v] [idem] BielSjem 14.

Przen (2):

Zwroty o znaczeniu: uprawiać twórczość pisarską, tworzyć, pisać: »w języku płużyć« (1): Ci [Rzymianie] náukam wſzyſtkim śiedliſko y gniazdo v śiebie vſłáli: ći naipiérwéy po Gréckich w Láćińſkim ięzyku płużyć poczęli JanNKar C.

»piorem płużyć« (1): Iuż ſie ſtárzał pyorem płużąc/ Rzecżypoſpolitey ſłużąc/ Ieſzcże od ſwoich młodych lat/ Piſał wſzem Polſkie rzecży rad BielKom A3.

Synonimy: 1. kwitnąć; 3. ważyć; 4. sprzyjać, służyć; 5. orać.