Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ROZRYWAĆ

Następne hasło: ROZRYWAJĄCY »

ROZRYWAĆ SIĘ (15) vb impf

się (9), sie (6).

o oraz a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	rozrywać się
praes
	sg
3	rozrywå się

praet
	sg		pl
3	m		m pers	rozrywali się
3	n	rozrywało się	subst

conditionalis
	sg		pl
3	m		m pers	by się rozrywali
3	n	by się rozrywało	subst	by się rozrywały

inf rozrywać się (5). ◊ praes 3 sg rozrywå się (5). ◊ praet [3 sg n rozrywało się.] ◊ 3 pl m pers rozrywali się (1). ◊ con 3 sg n by się rozrywało (1). ◊ 3 pl m pers by się rozrywali (1). subst by się rozrywały (1). ◊ part praes act rozrywając się (1).

Sł stp, Cn brak, Linde XVIII w. s.v. rozerwać.

Znaczenia

1. Tracić całość, jedność, dzielić się na części (11)
- a. [O całości fizycznej]
- b. O jedności polityczno-terytorialnej (1)
- c. O jedności społecznej (6)
  - α. Kłócić się między sobą; być w niezgodzie (2)
- d. O jedności religijnej (4)
2. Zajmować się kilkoma sprawami naraz, rozpraszać się (3)
3. Doznawać przeszkód, zakłóceń (1)

1. Tracić całość, jedność, dzielić się na części; rumpi Modrz (11):

a. [O całości fizycznej:

Zwrot iron.: »rozrywać się na dwoje«: Marszałek nasz pan Kmita zejdzie się, słusznie do tego, pan Szemiot, iż jest od nas starostą na Duneberku w Iflanciech, ten trudno się rozrywać ma na dwoje ListyZygmAug 1561/353.]

b. O jedności polityczno-terytorialnej (1): [ale też i królestwa za zejściem panów swoich nie tyle się rozrywają ale zgoła wniwecz się obracają, a prawie niszczeją. TestEwang 1590/60; Zácżym było przyłącżone Mázowſze ku kroleſtwu Polſkiemu: ácż ſie potym rozrywáło wielekroć/ gdy ſie Krolewicy dźielili. BielKron 1597 74.]

rozrywać się czym (1): SarnStat 1026 cf Szereg.

[rozrywać się od kogo: [Witold chce być królem litewskim] Wyprawili też koronni panowie do Witołda [...] upominając go, aby się od nich nie raczył rozrywać. StryjPocząt 389.]

Szereg: »ani się naruszać ani rozrywać« (1): ábyſmy vniią Wielkiégo Kśięſtwá Litewſkiégo z Koroną Polſką/ ku tákiému końcowi y ſkutkowi przywiedli: iákoby nigdy niczym áni ſie náruſzáć/ áni nigdy rozrywáć niemogłá. SarnStat 1026.

c. O jedności społecznej (6): SarnStat 49; [y my też w ſpolney miłośći/ nie mamy ſie rozrywáć ládá s przycżyny/ á ſwoiey właſney krzywdy/ ále odpuſzcżáć łácno wyſtępnemu GilPos 34v].

rozrywać się od czego (1): ModrzBaz 33 cf W połączeniu szeregowym.

rozrywać się czym (2): ModrzBaz 56v; Strzeże ſię obmow/ zazdrośći y odnoſzenia/ ktoremi ſię bráterſtwo rozrywa. SkarKaz 638b.

W połączeniu szeregowym (1): Tym tedy ſpoſobem/ miłość małżeńſka bywa zátrzymána y záchowána/ y od tego rośćie: á od rzecży tem przećiwnych drobnieie/ rozrywa śię y rozwięzuie. ModrzBaz 33.

W przeciwstawieniu: »stwirdzać się ... rozrywać się« (1): Bo z tákich nikcżemnych á płonnych poſtaw/ bywáią bráne znáki/ ábo vcżćiwośći ábo wzgárdy: á cżęſtokroć przyiaźń tym ábo ſię ſtwirdza/ ábo ſię rozrywa. ModrzBaz 56v.

α. Kłócić się między sobą; być w niezgodzie (2): kſyęża ſámi temu przyczynę dáli ſwą chćiwoſcyą y ámbicyą. Dla ktorey yęli ſye przy obiranyu rozrywáć KromRozm III I7v.

Szereg: »rozrywać się i wadzić« (1): Trudno ſię maćie rozrywáć y wádźić: bośćie związáni y ſpoieni iáko członki w iednym ćiele/ ktore ſię nigdy z ſobą tárgáć nie mogą. SkarKazSej 671b.

d. O jedności religijnej (4):

rozrywać się z czego [= z jakiej przyczyny] (1): Ceſarz święty á proſty/ niekazał ſię im [katolikom i arianom] o ſłowá ſwárzyć/ á znabożeńſtwá nieroſtropnego/ áby ſię kośćioły nie rozrywáły: Arryuſzowi do Alexándryey ná ſwe kápłáńſkie mieyſce wroćić ſię dozwolił. SkarŻyw 388.

rozrywać się na co (1): Strofuie Korynthiany/ iż ná obchodzie Wieczerzey Páńſkiey/ iedni drugich nie czekáli: ále ſię rozrywáli ná rozne ſekty. WujNT 1.Cor 11 arg.

rozrywać się czym (2): Nie ták ſię zá cżáſu Apoſtołow/ tu ieſzcże ná ziemi żywiących pokazáło/ co to ieſt Piotrowá opoká y Páſterſtwo/ iáko zá cżáſu Arryuſzá/ Neſtorá/ Mácedoniuſzá/ y gdy ſie iuſz kośćioł ták ſzeroko rozkrzewił/ á tákiemi kácerſtwy rozrywáć pocżął. SkarJedn 81; SarnStat 122.

2. Zajmować się kilkoma sprawami naraz, rozpraszać się (3):

rozrywać się czym (2): ták Krol y ſam około Rzeczypoſpolitey iákom pierwey powiádał/ beśpieczniey y ſpokoyniey rádźić będźie/ nie rozrywáiąc ſye erga plurima OrzRozm T3; áby [kapłani] ſię nierozrywáli świeckimi zabawámi [= zajęciami]/ ále obiemá rękomá ſłużby ſię iego S. y zakonu y náuki Bożey chwyćili. SkarJedn 235.

Zwrot: »do wiela spraw rozrywać się« (1): á gdy ſię myſl do wiela ſpraw rozrywa/ do żadney w oſobnośći potężna niebywa SkarŻyw 213.

3. Doznawać przeszkód, zakłóceń [czym] (1): odłożywszy to tak na on czas o obronie radzić-eśmy poczęli, jenak nie dla tego, NMK, abyśmy to dziś lepiej rozumieli, niż przedtym, [...] ale folgując w tym łasce WKM naszemu MP aby tak częste staranie ojcowskie WKM naszego MP o dobrym pospolitym nad myśl WKM się nie rozrywało tym. Diar 75.

Formacje współrdzenne cf RWAĆ.

ZCh