[zaloguj się]
[pdf]

PODUSZKA (76) sb f

o oraz a jasne.

Fleksja
sg pl du
N poduszka poduszki poduszce
G poduszki poduszek, poduszk
A poduszkę poduszki poduszce
I poduszką poduszkoma
L poduszkåch

sg N poduszka (16). ◊ G poduszki (2). ◊ A poduszkę (18) [w tym zapis: -ą (5), -a (1)]. ◊ I poduszką (6). ◊ pl N poduszki (1). ◊ G poduszek (12), poduszk (4); -szek RejFig, WyprKr (3), BielKron (2), BielSat, BielRozm, Calep, SkarKazSej; -szk GliczKsiąż, Mącz; -szek : -szk ZapWar (2:2). ◊ A poduszki (7). ◊ L poduszkåch (1); -åch (1), [-ach]. ◊ du N (cum nm) poduszce (1) ZapKościer 1580/5. ◊ A (cum nm) poduszce (7) GlabGad F3, WyprKr 95 [2 r.], 95v, 97v [2 r.], 98. ◊ I (cum nm) poduszkoma (1) ZapWar 1542 nr 2556.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (cztery z niżej notowanych przykładów) i XVIII w.

1. Tkanina zszyta po bokach, wypełniona czymś miękkim; służąca do tego, aby było miękko leżeć lub siedzieć; cervical(e) Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; pulvinar BartBydg, Calep, Cn; pulvinus Murm, Calep, Cn; pulvinulus Calep, Cn; plumatile Mącz; culcit(r)a, culcitella, culcit(r)ula, pulvillus Cn (72):
a. Kładziona pod głowę do łóżka, do leżenia na niej (68): OpecŻyw 19; Murm 147; Cervical. Hauptkuſſen. Poduszka. Mymer1 29; BartBydg 27; Item v kuſchnyerza za ſzwyethem marczinem wponyedzyalek przeſly poduſką vkradl thą przedal [...] za dwa groſſa LibMal 1545/98, 1545/105v, 108, 1546/115, 115v, 1550/151; MurzHist Ov; A tego nic nie bacżyſz co przynieſie s ſobą [żona]/ To też iuż więc ná poły wſzytko dzyeli s tobą. Iuż ná poły pieniądze ná poły poduſzká RejWiz 58; RejFig Aa3v, Aa4 [2 r.], Bb8 [2 r.]; RejZwierz 24v; Poſewki. Albo Naſewki Atlaſu brunatnego Na dwie poduſcze wietſe 2. Na dwie poduſcze mnieiſze 2. WyprKr 95, 95, 95v, 97, 97v [2 r.], 98 [2 r.]; BielKron 255 [2 r.]; GórnDworz Aa8v; A gdy w ſześći niedźielách ktora kiedy leży/ Poduſzek pſtrych do wierzchu/ nád ſobą náieży. BielSat D2 [idem BielRozm]; SkarŻyw 312; KochFr 18; BielRozm 27; Calep [875]b; SkarKazSej 666b.

poduszka z czego (2): á poduſzkę z Ruty ma [chory] pod głową mieć/ á ná niey ſypiáć. SienLek 59v, 58v. Cf »poduszka z pierza«.

W połączeniach szeregowych (6): yako ya tho viem ysch ocziecz moy [...] nyewzial gwalthem szesczi kobierczi szesczi vesglow osmy pyerzin trzechnasczie podvsk ZapWar 1532 nr 2471, 1542 nr 2556, 2557; LibMal 1546/117; Tomentum zową wſzeláką ynſzą rzecz ſtrziżoną/ do náściełánia álbo náſypowánia pierzyn/ poduſzk/ y piernatów Mącz 457d; ZapKościer 1580/5.

Zwroty: »na poduszkach leżeć« (1): Rownie podobien tháki ku owemu choremu co pod namiothem ná málowánym łoſzku á ná pſthrych poduſzkach leży RejZwierc 105.

»pod poduszkę (poduszki) włożyć (a. kładać)« [szyk zmienny] (2): RejFig Aa3v; Alexánder wielki powiedáią iż ſie nigdy nie vkładł áż pirwey miecż pod poduſzkę włożył RejZwierc 13.

Wyrażenia: »poduszka głowna« (1): Cervicale – Poudſzka [!] głowną. Calep 184b.

»poduszka nasypana; nasyp(ow)anie podusz(e)k« (2;2): Poduſka takasz wielka naſzipana 1 Poduſek takichze nasipanich malich 4. WyprKr 96; Mącz 457d; Tomentum – Oſtrzizki wſzeliiakie do naſipanią poduſzek Calep 1072b.

[»poduszka z pierza, pierzna« [szyk zmienny]: 2 poduszce z pierza InwMieszcz 1577 nr 217; 2 pierzne poduszce czeladne. InwMieszcz 1587 nr 244.]

»poduszka puchowa« (1): záwżdy ocyec mátká ſynacżkowi o kilká poduſk puchowych musi ſie ſtáráć/ nie dopusći mu ná gołey łáwie álbo źyemi leżeć. GliczKsiąż E5.

»poduszka zagłowczana« (1): Cervicale, vel cervical, Zagłowek/ Poduſtuká [!] zagłówczána. Mącz 50b.

Szeregi: »z kołderką poduszki« (1): Ale wy mnie zgotuycie s kołderką poduſzki/ Przy niey iákiey Dorotki/ á chociay Máruſzki. RejFig Cc4v.

»pierzyny, (i) poduszki; pierzynka z poduszką« [szyk 3:2] (4;1): ZapWar 1534 nr 2545, 1536 nr 2488; Vkradl theſz ſtem Maczieyem dwye pyerzinye y try poduſzky wczebrzewye LibMal 1545/104v; RejWiz 59; SkarŻyw 346. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.]

»wezgłowie (a. zagłowek), (et) poduszka (poduszki)« [szyk 4:1] (5): Sororine legavit due cusse wlgariter podvſzky et weſzglowye ZapMaz II Ł 1/38; Plumatile, Co z piérza vcziniono yeſt/ Zagłowek/ Poduſzká. Mącz 306c, 50b; Calep [875]b [2 r.]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

Wyrażenie przyimkowe: »pod poduszką« (2): GórnDworz G3v; A ſtąd nędzny/ mizerny/ á nieſpokoyny żywot muśi vrość tobie/ iuż záwżdy pies ná łáńcuchu v wrot twoich/ á miecż krwáwy pod poduſzką twoią RejPos 223.
Przen (4): Chleb tyło iadł [św. Wilhelm] á wodę pił/ [...] łoże iego ziemiá/ á poduſzká drewno/ pierzynká przykryćie ono cháłupki/ byłá. SkarŻyw 166; A kiedy ſię ku nocy/ wdźięcżnym ſnom ráduię/ Fráſunk zwierzchnią pierzyną żal poduſzką cżuię. GrabowSet Ov; Strzeżże ſię prożnowánia poduſzki ſzátáńſkiey: Nie ſtoy prożno: podź robić do winnice Páńſkiey. KlonWor 45.
a) Łóżko (1):
Zwrot: »na poduszkę paść« (1): Nátłukſzy ſie po kąciech ná poduſzkę pádnie/ Iście co w nocy broił/ poránu nie zgádnie. RejWiz 120.
[Wyrażenie przyimkowe: »w poduszkach« = leżący w łóżku: Ránom go w Lewartowie w poduſzkách odiáchał ŁaszczPogrom 14v.]
b. Do siedzenia na niej (4):

poduszka do czego (2): Podusek do Colebek Poduſek Axamitnich czerwonich do kolebek ſeſzcz WyprKr 112.

Szereg: »poduszka albo wezgłowie« (1): y każe mu [sędzia podwojskiemu] ſyedźieć przećiw ſwemu mieyſcu ná ſtołku nákrytym poduſzką álbo wezgłowim GroicPorz g3.
Przen: Pośladki (1): Czemu biodra ſą ſzyrokie. (–) Bowiem cżłowiek potrzebuie ſiedzęnia, á to dla ſpraw nie ktorich czo ich niemoże inaczey fprawować tilko ſiedząc, przetho aby thym dlużey mógł w nich twać [!] dała iemu natura w żadku dwie poduſzcże przyrodzone, bo nie każdy może wezgłowia mieć. GlabGad F3.
2. Podkładka (4):
a. Miękka podkładka pod uprząż, osłaniająca przed starciem skóry (1): Poſłał nam [kniaź] s ſwego ſtołu pirog ná cżterzy gráni ([...] iż iákoby owá poduſzká co v ſzley bywa ná końſkich pierſiach) BielKron 435.
b. Rodzaj peruczki (3):
Wyrażenie: »poduszka włosiana« = capillamentum, capillicium, crines, galerum, galerus Mącz (3): Galerus, vel Galerum, Bieret/ czapká/ też cudze włoſy/ to yeſt poduſzká włoſiána/ yákie pánie w czapkách zwykły miewáć. Mącz 142a; Crines nitorti, tricae, et omne textum, Czepiec/ Siatká/ Poduſzká włoſiána. Mącz 304b, 34c.

Synonimy: 1. podkład; a. wezgłowie, zagłowek.

KW, AL