[zaloguj się]
[pdf]

POLICZEK (122) sb m

o oraz e jasne.

Fleksja
sg pl
N policzek policzki
G policzka, policzku policzków
D policzkóm, policzkom
A policzek policzki
I policzki(e)m policzkami, policzki
L policzkåch, policzk(o)ch

sg N policzek (16). ◊ G policzka (4), policzku (1) SiebRozmyśl. ◊ A policzek (46). ◊ I policzki(e)m (1). ◊ pl N policzki (8). ◊ G policzków (8); -ów (4), -(o)w (4). ◊ D policzkóm (1) Strum, policzkom (1) MurzNT. ◊ A policzki (27). ◊ I policzkami (4), policzki (3); -ami RybGęśli; -i BierRaj, Strum; -ami : -i LatHar (3:1). ◊ L policzkåch (1) Strum, policzk(o)ch (1) SienLek.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Jedna z dwu bocznych miękkich części twarzy; maxilla Murm, Bart Bydg, PolAnt, Mącz, Vulg, Cn; mala Mącz, Calep, Cn; gnanthus (gnathos) Mącz, Calep; gena Mącz, Cn; bucca, mandibula Mącz (24): Maxilla in qua fixi sunt dentes. Eyn kynback Polyczek. Murm 53; BartBydg 87b; V kogo oblicże od cżoła aż do policżkow ſzyrokie á ku brodzie zakoncżone poſpolicie taki bowa [!], chytri GlabGad N2v; Bucca, Gębá/ Vſtá. Policzki. Mącz 27c; Caput et genas radere, Głowę y policzki ogolić. Mącz 345b, 143b, 147a, 206d, 212a; Calep 459b, 631a; Z śinymi policżkámi y z koſmy ożgłymi/ Bláde ćienie lną w ſtáwiech gdźie ſię ſmołá dymi. RybGęśli B2.

policzki czyje (1): Piękne ſą policżki twoie z ſwemi klenoty/ á ſzyiá twa w łáncuchoch. BibRadz Cant 1/9.

Zwroty: »policzki nadąć; nadęte, oddęte policzki« (1;1:1): Bucco, Oddmá/ który nádęte á wypukłe policzki ma/ yáko trębacze. Mącz 27c; Stlopus, Kláskanie yęzikiem álbo gębą gdy zwłaſzczá yeden policzki nádmie á ták vſtámi trzáśnie/ klaśnie/ álbo puknie. Mącz 417a, 27c.

»nastawić (a. nastawować), nadać policzka; nastawienie (a. nastawowanie) policzka« = praebere maxillam PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (3:1;2): A toć ieſt czego ty ſłowa vczą/ któré mowią nadái policzka drugiego/ dái żupicę i ſuknię/ idź po niewoléi rć. MurzNT 21; To iako i ono około naſtawowaniá policzka/ broni włáſnyi pomſty i nienáwiścy przeciwko temu ktory krzywdę czyni MurzNT 176 marg, 21 marg, Luc 6/29; WujNT Matth 5/40, s. 23. [Cf też znacz. 2. »dawać policzek« KromRozm I M2, BielKron 201v.]

»uderzyć, uderzon w policzek« = percutere in maxillam PolAnt, Vulg (2:1): BielŻyw 46; Tęmu cobycię vderzył wpoliczek/ naſtáw i drugiego MurzNT Luc 6/29; WujNT Matth 5/40.

a. U zwierząt: boczna część pyska (1): po onym zápoceniu day mu [koniowi] záćiąć Zauzdnicę po obu ſtronách ná policzkoch SienLek 168v.
2. Uderzenie w twarz, spoliczbowanie; alapa Vulg, Mącz, Cn; colaphus Mącz, Calep, Cn; salapitta Cn (80): Colaphus, Pogębek Policzek. Latine Alapa. Mącz 59b, 6c; SkarŻyw 108; ArtKanc D11v; Calep 213b; Godźieneś P. Iezu Chryſte wſzelkiey cżći y chwały/ do Annaſzá biſkupá w nocy prowádzony/ y tám policżkiem ſrogim roſkrwáwiony. LatHar 539, 275; WujNT Ioann 18 arg; SiebRozmyśl B4v [2 r.].

policzek czyj [= komu dany] [w tym. ai poss (2), G sb (1)] (3): Policżek S. Witaliſzá. SkarŻyw 107 marg, 107 marg; LatHar 730 marg.

W połączeniach szeregowych (5): [Zakon] Dopuſzcżał pomſty zá policżek/ zá ząb/ zá vderzenie CzechRozm 96; GrabowSet O4v; Iezu policżkámi/ poſzyikámi/ zeplwániem/ bicżowániem/ y koroną ćierniową ná rozlicżnych mieścách ſrodze vdręcżony/ zmiłuy ſię nád námi. LatHar 338, 498, 586.

W porównaniu (1): A gdy co ſzkarádego vſłyſzał [św. Bernardyn]/ wnet ſię iáko naucżćiwſza pánná zápłonął/ iakoby policżek iáki odnioſł SkarŻyw 459.

Zwroty: »da(wa)ć policzek; policzek dany« = percutere in maxillam PolAnt; depalmare Calep; dare alapam Vulg [szyk zmien] (23; 1): GDy to Malkuſs vſlyſſál/ [...] dál wielki policżek Kryſtuſowi/ aże ſie mu zęby poruſſyly OpecŻyw 109, 115, 122v, 128v; ForCnR Dv, E; LibMal 7554/189; KromRozm I M2; A wieſz iż záwżdy zacni ten obycżay máią/ Poſpolicie że zá łeſz policżki dawáią. RejZwierz 16v, 16v; BibRadz 3.Reg 22/24; piſmo mowi/ ieſlić kto da policżek/ náſtaẃ mu drugiego BielKron 201v, [842], 93, 275; HistRzym 71; bo towárzyſzy iego [Piotra]/ widząc iſz nań Pan łáſkaw/ wielkie mu krziwdy/ obmowy/ vrągánia cżynili/ y policżki cżęſte dawáli. SkarŻyw 98; ArtKanc D12v; Calep 306b; LatHar 316, 730, 732; Y przychodźili do niego [do Jezusa]/ a mowili: Witayże królu Zydowſki. y dawáli mu policzki. WujNT Ioann 19/3, Ioann 18/22.

»policzek odnieść« (2): SkarŻyw 459; Byłeś y do Annaſzá prowádzony/ gdzieś policżek odnioſł. LatHar 274.

»wybić policzek; (z)bić, ubit policzki(-ami)« [szyk zmienny] (4;2:1): Oto baranek nyezmazani ktori przed ſtrzigαcimy ſyαzamylknαl abocyem polyczky vbyl [lege: ubit] ply⟨u⟩namy zmazań layanym ſromocon vſt ſwoych nyeotworzil BierRaj 23v; Iezu ktorys potym rękoma okrutnemi policżki bić/ włoſy y brodę wyrywáć dopuſcił. ſmi. ſie nad nami. TarDuch [C4]; SkarŻyw 107 [2 r.] 108; Tám policżkámi zbito/ Páná związánego LatHar 306.

»wyciąć (a. wycinać) policzek(-ki)« = dare alapam Vulg; impingere pugnum, infligere colaphum Mącz (4): mowili: Bądź pozdrowion Krolu Zydowſki: y wycináli mu policżki. Leop Ioann 19/3; Impingere pugnum alicui, Wyciąć komu policzek. Mącz 275d, 59b; SkarŻyw 324.

»policzek wziąć (a. podjąć)« [szyk zmienny] (7): OpecŻyw 78; OpecŻywSandR nlb 4; Iezu ktorys od nędznego y złoſliwego biſkupiego ſlugi policzek cierpliwie podiął. ſmi. ſie nad nami. TarDuch C2; Od drugiego też policżek wziąwſzy [...] nic inſzego nieodpowiedział iedno [...] BielŻyw 46; BielKron 84 marg; SkarŻyw 107; SiebRozmyśl B4.

Szereg: »poszyjki, (i) policzki« (2): OpecŻyw 115; Z wielkim tłumem Zydowie tám ſię nań [na Jezusa] rzućili/ [...] Poſzyikámi/ policżki/ okrutnie zmorzyli. LatHar 520. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]
Przen (17):

policzek komu (1): Policżek cżárthowi. RejPos 264 marg.

Zwroty: »dać policzek« (8): A ták tu day ſobie policżek złoſniku/ co nácżyniwſzy wiele złego/ biegaſz po koſcielech RejAp 154; RejPos 14, 71v, 82v, 264; pewnieby dał policżek przyrodzeniu ſwowolnemu/ á nie dałby mu ſie ták iáko niedźwiednikowi zá nos wodzić. RejZwierc 66, 151v; SkarŻyw 353.

»policzek wziąć, brać« (1): Przeto/ iż nas Pan Bóg prze policzek ſwóy/ który od nas wźiął/ y záwſze bierze/ percuſsit furorę, coecitate, et amentia mentis. OrzQuin Y4v.

a) Zniewaga, obraza, upokorzenie (7): Boſmy iednak dlá miłoſci bożyi i naſzégo bliżnégo/ winni wſzyścy [...] raczyi ku policzkum i inſzęm takowęm krzywdám/ [...] ieſzcze śię na więtſzé cięſzkośći nagotowáć MurzNT 21; OrzQuin D3v, Y2v; NiemObr 5; A v ſądow więc o Boże/ co ty policżkow poćierpiſz/ gdyż iuż poſpolićie przyśięgę zá igrzyſko ſobie máią. PowodPr 48.

policzek czyj (1): Wielka krzywdá y vymá Máieſtatu Królewſkiégo to bluźniérſtwo ieſt: [...] ieſliże W.K.M. ten ták wielki Máieſtatu ſwégo policzek mimo ſye puśćiſz bes pomſty. OrzQuin N4v.

Zwrot: »wyciąć (a. [wycinać]) policzek; [policzek wycięty]« [szyk zmienny] (1): Wyćiął nam nie ieden policżek Xsiądz Kánonik/ ále zárázem vpolicżkował ſzcżyrość prawdy w oſobách náſzych NiemObr 5; [ále boię ſie iá o nie [ministrów]; aby pieknie mowiąc/ Ave Rabbi/ wielkich policżkow Doktorom S. niewyćináli. (marg) Policżek Doktorom S. wyćięty. (–) HerbOdpow F4v, F5].
a. [O bierzmowaniu:
Zwrot: »brać policzek«: Potym też/ cżłowiek iuż pomázány y potwierdzony/ ręką Biſkupią zlekká bierze policżek KuczbKat 157 (Linde).]
3. Dolna część przyłbicy osłaniająca policzki (1):
Wyrażenie: »policzki u przyłbice (a. [u przełbice])« (1): Buccula, pars cassidis quae buccam legit, vel in qua defiguntur cristae in summo galeae, Policzki v przilbice. Mącz 27d; [ArtNom M4].
4. Boczne belki w konstrukcji drewnianej (17): Ieſliżebyś nie mógł Progów głęboko włożyć/ thákże y Policzków od téy ſkrzynie/ nie mógł by głęboko wpuścić: tedy dárté drzewo ſzérokié iáko deſzczki biy/ pole ónych Progów/ co możeſz nagłébiéy ieden podle drugiégo/ podla Policzków áż do kóńcá. Strum K; Policzki v téy ſkrzynie ná przodku y ná zádku Palmi mocno zábić/ y śćiánę záłożyć. Strum Kv; A wyprzątnąwſzy/ tákże w Izbicach w Policzkach wſzędy źiemię wzruſz Rydlem Strum Mv, L2v [2 r.], L3 [5 r.], M2v [4 r.], M4 [2 r.].

Synonimy: 1., 2. pogębek; 2. pogębkowanie, policzkowanie.

EB