[zaloguj się]
[pdf]

POŁUDNIE (490) sb n

południe (460), połdnie (27), pułudnie (2), pułdnie (1); połdnie KłosAlg, KochPieś, KochWr, południe : połdnie MiechGlab (1:13), LudWieś (5:9), SkarŻyw (3:2); południe : pułudnie Leop (43:1), Calep (1:1); południe : pułdnie BudNT (1:1).

W południe o jasne, w połdnie pochylone; -é (9), -e (8); -é KochPhaen (3), PudłFr (2), KochFrag; -e GrzepGeom (3), Oczko, ZawJeft, GórnTroas; -é : -e KochPs (2:1), SarnStat (1:1).

Fleksja
sg
N południé
G południa
D południu, południowi, południewi
A południé
I południem
L południu

sg N południé (37); -é (2), -(e) (35). ◊ G południa (169); -a (139), -å (7), -(a) (23); -a : -å Leop (4:4), Mącz (5:1), BudBib (4:1), BudNT (1:1). ◊ D południu (64), południowi (20), południewi (1) LeovPrzep; -owi Oczko, KochPs, StryjKron, BielSjem, GostGosp, WujNT (2); -u : -owi MiechGlab (5:1), BibRadz (14:5), BielKron (27:4), Mącz (2:1), KwiatOpis (1:2). ◊ A południé (158); -é (7), -e (8), -(e) (143). ◊ I południem (12); -em (2), -ém (1) GrzepGeom (2:1), -(e)m (9). ◊ L południu (29).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XIX w.

1. Pora dnia, gdy słońce znajduje się w najwyższym położeniu w ciągu doby; meridies Murm, Mymer1, Vulg, Mącz, PolAnt, Modrz, Calag, Calep, JanStat, Cn; meridianum Vulg, PolAnt; dies medius(-a) Mącz, Vulg; meridianum tempus Mącz; lux media Modrz; hora meridiei JanStat; sol adultus, umbilicus diei Cn (183): Meridies. Mittag Połudnye Murm 13; Mymer1 3; A gdy iuż było Południe ſſydził á pośmiewał ſie ſnich [proroków Baala] Eliaſz/ mowiąc: [...] Leop 3.Reg 18/27, Eccli 34/19; Połud: 19.44. Goski A4v, A5, A5v, A6, A6v, A7 (19); Mącz 349d; HistHel C; Calag 350b, 351a; Południe było. Pirwſze woyſko w ktorym było 50 contorow/ náſzy poraźili. StryjKron 528 marg; PudłFr 21; Meridies – Pułudnie. Calep 655b.

W przeciwstawieniach: »południe ... połnoc (2), noc, rano a wieczor« (4): Strzedz ſye w południe gorącá/ Ráno á wieczor źimná. SienLek 10v; Przijechawſzy do domu z onego głodu pije do połnocy/ á ſpi do południá. RejZwierc 100v; co widźiém ná oko/ że w południe gorąco/ á w nocy źimno Oczko 29; KlonWor 61.

W porównaniach (4): RejPs 54v; LubPs Kv; Leop Is 18/4; Zwal ná Iehowę drogę twoię/ á vfay nań/ á on vcżyni. Y wywiedzie iáko świátło ſpráwiedliwość twoię/ á ſądy twoie iáko południe. BudBib Ps 36/6; [ieſzcże nigdy żaden Polak w ták iáwney rzecży/ á wſzyſtkim ludźiom iáko południe iáśney/ nieważył ſię ták niewſtydliwie powiedáć á piſáć co inſzego [...]/ niż wſzyſtek świát wie Respons B].

Fraza: »południe nadchodzi, przyszło« [szyk zmienny] (2:1): KochZuz A2v; Powiemći ták y o tym/ iáko rozumiem. (–) Iedno krotko proſzę/ bo iuż południe nádchodźi/ á gęś ſye też dopieka. OrzRozm S3; Ieſzcże z ráná Báálá/ wołáli ſwoiego/ Iżeby ich rátował/ y pomogł wſzyſtkiego. Aż iuż przyſzło południe kiedy ták wołáli/ Lecż tám przedſię pomocy żadney nie vználi. HistHel C.
Zwrot żart:»z gałęzi południa wyglądać« = zostać powieszonym (1): Pomożeſz komu złodzieiá vłápić/ to iuż owemu dobre czo go vłápił/ ále owemu drugiemu Pánu bárzo nieſmácżne kiedy z gáłęźi będzie południá wyglądał. RejZwierc 95v.
Wyrażenia: »czasu (godziny) południa« = in tempore meridiano PolAnt (2): dniá áni świátłá żadnego v nich nie máſz iedno noc przez cáłe trzy mieſiące vſtáwicżnie tylko cżáſu godziny południá ták ſię ćiemnośći obiáśni BielKron 295; BudBib Ier 20/16.

»w puł do południa« = godzina pół do dwunastej (1): Z drugiey ſtrony/ dźiwowałem ſię temu/ iż X.K. ták nagle ná rozmowę doćierał/ chcąc ią tegoż dniá zácżąć y odpráwić/ á ono iuż było w pułdopołudń: NiemObr 24.

Wyrażenia przyimkowe: »do południa« = ad meridiem Vulg, JanStat; ad horam mori diei JanStat (24): LibMal 1543/72; RejRozpr H2v; do połdnia było chmurno/ w południe iaſno/ więcz zaſię chmurno LudWieś B2, Bv [2 r.], B2v; Czás oddania Przyſyęgi trwa do południá w dźień ku Przyſyędze nákazány. GroicPorz zv, l2, zv; [król Władysław] w łáźni trzećiego dniá bywał do południá BielKron 387; RejZwierc 32, 100v; ZawJeft 31; SarnStat 785 [2 r.]; KlonWor 61.
~ Szeregi: »od rana (a. od poranku, a. od po ranu, a. od zaranku, a. od zarania), (aż) do południa« (6): Iż dzień pirwy Bożego narodzenia znamionuie nam Stycżeń/ od zarania pocżąwſzy aż do południa był pochmurny LudWieś Bv, B2v, B3; Ktorzy [prorocy Baala] gdy wźięli wolu/ ktorego im był dał/ offiarowáli go y wzywali imieniá Bááłowego pocżąwſſy od záránku áż do południá [de mane usque ad meridiem] Leop 3.Reg 18/26; BielKron 84v; StryjKron 487.

»od wschodu słońca aż do południa« (2): WSzyſcy Ludźie iednego Práwá [...] nie dáley máią Sądu czekáć/ iedno od wſchodu ſłońcá áż do Południá GroicPorz kv; GrzepGeom O3v. ~

»od południa« (6): Iáko ſzáty twoie ćiepłe gdy vſpokaia ziemię od południá [a meridie]? BudBib Iob 37/17.

~ Szeregi: »od południa aż do połnocy« (1): Godował [Nero] záwżdy od południá áż do połnocy. BielKron 145.

»od połdnia do wieczora (a. śrzododwieczora, a. śrzoddowieczerza)« (3): Nazaiutrz nowego lata od rana był mroz y iaſno do poł dnia á od poł dnia mgła dzierżała do wiecżora. LudWieś B2v; Potym od poł dnia wytarło ſie gorące Słońce do ſrzod odwiecżora LudWieś B3, Bv.

»od południa aż do zachodu« (1): Abowiém ćiéń zráná y wieczór bywa wielki/ od ſłońcá wſchodu go vbywa áż do południá/ á od południá go záśię przybywa áż do zachodu ſłońcá. GrzepGeom O3v. ~

»z południa« = po południu (10): BYło dobrze ſpołudniá/ zarze powſtawáły/ Cżyrwone od zachodu/ y wiátrek niemáły/ Tęcżá ſie vkazáłá piękney zyelonośći/ Vkázuiąc ná przyſzły wiecżor odmiennośći. RejWiz 125v; będźie wielkie záćmienie Słońcá/ roku gdy będą piſáć od Národzenia Páńſkiego 1567. dniá dźiewiąthego Kſyężycá Kwietniá trochę s południá LeovPrzep D2v; GrzepGeom O4; HistHel Cv; CzechEp 261, 268; LatHar 55.

~ W połączeniu z liczebnikiem oznaczającym godzinę (1): Godziná pierwſza ná dźień v Zydow byłá/ ktora v nas ná pułzegárzu ſzoſta przed południem. Záś ſzoſta Zydowſka/ v nas ieſt dwánaſta w południe. A dziewiąta Zydowſka/ v nas trzećia z południá. WujNT 121.

Połączenie: »tak w południe, jako przed południem albo z południa« = przez cały dzień, od wschodu do zachodu słońca (1): ieſli laſká będźie dźieśiąta część wieże/ tedy téż ćiéń od niéy będźie iáko dźieśiąta część ćiéniu od wieże. [...] To nigdy nie chybi/ ták w południe iáko przed południem/ álbo z południá GrzepGeom P.

[Wyrażenie: »godziny z połdnia« = prawdopodobnie: o godzinie pierwszej po południu: która [królewna Katarzyna] się ipso die Ascensionis [19 V] godziny z półdnia urodziła RelacSzwec 676.]
Szereg: »z południa i k wieczoru« (1): Máią to zá rzecż bárzo podobną niektorzy/ iż to weſołe niebieſkie poſelſtwo/ dobrze z południá/ y nieco k wiecżoru Anyoł do B. Pánny Máryey przynioſł LatHar 12. ~

»ku południu(-owi)« (3): LudWieś B2; RejZwierc 169; Rzadko chłop bywa trzeźwy/ záwżdy ſie popiją/ Wſtánie ku południowi/ ocży mu zágniją. BielSjem 23.

»na południe« (3):

~ Szereg: »na noc (a. od pułnocy), (a(l)bo) na południe« (3): Ruſzáią ſie od pułnocy w drogę/ ná południe ſtáną BielSpr 53v; A tákiéż gdy ſzláchćicy w dródze będąc/ wſtąpiliby do kárczmy ná noc álbo ná południé/ tákowi ſzláchćicy przy práwiéch ſwych ſzlácheckich záchowáni/ y wedle nich ſądzeni bydź máią SarnStat 622 [idem] 1173. ~

»przez południe« (1): Trzeci dzeń po Nowem lecie wiatr od zachodu Słończa powiewał z przechodzącemi chmurami przez południe LudWieś B2v.

»w południe« = in meridie Miech, Vulg, PolAnt, Modrz; media die Mącz, Vulg; meridiano tempore Mącz; meridiano PolAnt (55): Murm 14; Atila [...] Woyſko z ſzykowawſzy chcząc fortilować nie kazał w połdnie w trąby ku potikaniu trąbić aże ku wiecżoru. MiechGlab 54; RejPs 54v; A gdi thento madeyczik rano wſthall na zacziągu panſkim aſch do poludnia byll wpoludnie do domu prziſchetſchi drzwi v yzdbi zamknione zaſtall LibMal 1543/72; LudWieś B2 [2 r.]; (nagł) Pokuſá. (–) Ieſtem s koru obłocżnikow/ Ieden s páńſkich miłoſnikow/ Farel moie imię właſne/ Wſzytkim brátom dobrze zacne/ Godziny moie w południe/ Iáwnie chodzę nie obłudnie BielKom D2; Vſpráwyedliwienie twe przypráwi ták cudnie/ Ze ſie iuż wyęc rozyáśni iák Słońce w południe LubPs Kv, V; RejWiz 83v; Leop Cant 1/6, Is 18/4; Záráźi ćię Pan ſzaleńſtwem/ ſlepotą/ y zmamieniem ſercá. Ták iż w południe będźieſz mácał iáko ſlepy w ćiemnośćiách BibRadz Deut 28/29, 2.Reg 4/5, Cant 1/6; BielKron 17v, 50, 69v, 189, 261; Media die, W południe. Mącz 213a, 218d [2 r.]; SienLek 10v; GrzepGeom O4; BudBib Ier 6/4, Soph 2/4, Eccli 34/18; Trafiło śię w temże mieśćie/ gdźie był rozmáitego ludu z iazd [!]/ że Sláchćicá [...] Sláchćic zábił/ w południe/ ná rynku/ ná co wiele ludźi pátrzáło ModrzBaz 31; KochOdpr C3; Oczko 29; KochPs 158; SkarŻyw 81; Czeka ćię ſad źielonym liśćiém przyodźiány. W nim trawá doſyć buyna/ gdźie w południé czyśćie Spáć: á od ſłońcá/ z drzewá vbronią ćię liśćie. PudłFr 12; ZawJeft 16; Iáko kiedy záchodźi/ milſzą iáſność dawa Słóńce/ á niż w południe/ gdy nád głową ſtawa. GórnTroas 73; LatHar 54, 55 marg, Aaa3; WujNT Act 26/13; Choćia świeći iáśnie Słońce/ v złego Woytá y w południe gáśnie. KlonWor 80; [Cresc 1549 135].

~ Połączenie: »tak w południe, jako przed południem albo z południa« = przez cały dźień, od wschodu do zachodu słońca (1): GrzepGeom P cf »z południa«.

Zestawienie: »dwanasta w południe« (1): WujNT 121 cf »z południa«: W połączeniu z liczebnikiem oznaczającym godzinę.
Szeregi: »jak w południe, tak w puł nocy« = przez cały czas (1): Bo poćiechy mieć nie mogę/ Im dáley tym więtſzą trwogę. [...] Iák w południe ták w puł nocy/ Záłość mię trzyma w ſwey mocy. WisznTr 26.

»(nie tylko) rano (a. z poranku), (i, albo) wieczor (a. wieczorem, a. z wieczora), (i) w południe (i w nocy)« = przez cały dzień, przez cały czas [szyk zmienny] (5): A iam do Boga wołał/ á pan zbawił mnie. Wiecżor y rano y w południe będę opowiedał/ j obiawię/ á wyſlucha głos moy. TarDuch A5; LubPs O; v nas nie tylko ráno álbo wieczór/ ále y w południe/ ćiéń bywa więtſzy á niż rzecz od któréy pochodźi. GrzepGeom O4; RejPos 60; KochPs 81.

»albo (i) w południe albo (i) wieczor« [szyk 1:1] (2): WujJud 189v; Vrzędnik/ Włodarz/ ma bydź dworu bárzo pilen/ [...] y wiecżor y w południe ma to opátrowáć GostGosp 8.

»(w, na) wieczór, (i) w południe, rano (a. po ranu, a. w zarań)« = trzy razy dziennie, w określonych porach dnia [szyk zmienny] (4): To wſzythko na proch ſtłucż/ á włożywſzy Czukru Iako połtora tego daway pić w zarań/ w południe/ y nawiecżor. FalZioł V 36v; Zbiegło ſie śiłá dzieći/ poránu do niego/ W południe mniey/ á wiecżor nie było żadnego. RejFig Eev; LatHar 302; WujNT 439. ~

»przed południem« (10): á przed południem wſtań ánie ſpi, bo ieſt zle á ſzkodliwie Podrzemać przed południem FalZioł V 65; Dla tego też przed południem poſpolicie odchodzi chęć iedzenia, iż iuż w żołądek w chadzaią złe wilkoſci przerzecżone GlabGad G2v; GroicPorz p2, aa3; GrzepGeom O4; Oczko 28.

~ W połączeniu z liczebnikiem określającym godzinę (1): WujNT 121 cf »z południa«.

Połączenie: »tak w południe, jako przed południem albo z południa« = przez cały dzień, od wschodu do zachodu słońca (1): GrzepGeom P cf »z południa«.

Szereg: »przed obiadem albo przed południem« (1): vkradl sthegoſch ogroda pyącz ſcząpow mlodich kthore do myaſtha thegoſch dnya przed obyadem albo przed poludnyem znyoſl y schymvnowy aptekarzewy za 15 groſchi przedal LibMal 1553/175v. ~

»o południu« = circa meridiem, in meridie media die Vulg; luce media Modrz (18): Y ſtáło ſie gdym iáchał/ á przybliżałem ſie do Dámáſſku o południu/ nagle z niebá oświećiłá mię ſwiátłość wielka Leop Act 22/6, Am 8/9; BibRadz II 52a marg; BielKron 85v; SienLek 189; GórnDworz Ov; GrzepGeom O4; RejPos 60; BudNT Act 22/6; ModrzBaz 31; Tákći/ Pánowie/ wy tu rádzićie/ á w polu Graekowie nas woiuią: wcżorá o południu Pięć gáler ich przypádło ná Troiáńſkie brzegi KochOdpr D2v; y Adam pierwſzy Oćiec náſz/ o południu do grzechu zda ſię być ſzátáńſką zdrádą náchylony. LatHar 55, 55; WujNT 380 marg, 436 marg, Act 22/6; [WerReguła 70].

~ Szeregi: »po ranu, o południu, k wieczoru« = trzy razy dziennie, w określonych porach dnia (1): Słyſzałeś też tu w tey Ewányeliey dziſieyſzey/ iż on do tey winnice/ iedny robotniki zmawiał poránu/ drugie o południu/ trzecie k wiecżoru: á wżdy káżdemu rowną zapłátą było zápłácono. RejPos 59v.

»rano i o południu, z wieczora, o pułnocy« = przez cały czas (1): Do Páná wołáć będę/ á Bog mnie wybáwi/ Ráno y o południu: bo ten ſam wyſtáwi Z wiecżorá/ o pułnocy/ k niemu ręce ſwoie Wynoſzę GrabowSet F2v. ~

»po południu« = horis pomeridianis Modrz (10): FalZioł V 65; A gdy ſie Pan Bog przechadzał po Ráiu ſkoro po południu/ pokryli ſie Adam y Ewá BielKron 1v, 70v, 207; Constituimus inter nos ut ambulationem pomeridianam conficeremus in Academia, Ná toſmy ſie zgodźili/ zmówili ábyſmy po południu przechadzkę nie ná ynſzym mieyſcu yedno w Akademiey miewáli. Mącz 412c; LeovPrzep E; ModrzBaz 31.

~ W połączeniach z liczebnikiem określającym godzinę (2): LeovPrzep A; Aby żaden nie śmiał [...] tákże od trzećiéy do piątéy po południu z Wárſzáwy przez moſt z wozem iecháć SarnStat 17.

Szereg: »rano i po południu« (1): Wychadzáli ná to ćwicżenie [w strzelaniu z łuku] ná káżdy dzień cżáſem y dwá rázy przes dzień/ ráno y po południu ná to mieyſce ktore zwano Campus Marcius BielSpr 4v. ~

»w południu« (1): Namnożyło ſię mi wdow iego/ nád piaſek morſki/ przywiodłem iym ná gromádę młodzieńcow burzyćielá w południu [in meridie] BudBib Ier 15/8.

Przen (1):
Wyrażenie przyimkowe: »w południe« (1):
~ Szereg: »tak w południe, jako i o połnocy« (1): A ták trzebá ſie nam pilnie iſcie ná to oględowáć/ ábychmy w pośrzodku iáſnośći nie tułáli ſie po ciemnoſciach/ á iżbychmy ták w południe nie błądzili iáko y o połnocy. RejZwierc 138. ~
a. Miejsce, gdzie znajduje się słońce w południe (2): A v ktorych ludźi będźie to záćmienie widźieć/ thám ná thym mieyſcu gdźie bywa práwie południe: oni ſye niechay obawiáią odmiány páńſtwá ſwoiego LeovPrzep E.
Fraza: »słońce z południa się schyliło« = nadeszło popołudnie (1): Bo ſkoroby ſię Słońce z Południá schyliło/ Ani tobie áni mnie ná rękę by było. Prot B4v.
b. Posiłek południowy (1): (did) Philip położy ná ſtolik rybę/ y miod/ mowiąc. (–) Awo cżęść ryby piecżoney Ná południe vcżynioney. Y ktemu ieſzcże plaſtr miodu Ktory zoſtał od obiádu. MWilkHist K4v.
2. Południe jako strona świata; meridies Miech, Vulg, PolAnt, Mącz, Cn; auster HistAl, Vulg, PolAnt; meridianum, plaga australis a. meridiana Vulg, PolAnt; africanus, australis pars a. terra, plaga austri Vulg; terra meridiana PolAnt; hibernus sol, media diei regio, medius dies, meridiana orbis pars Cn (304): TEdy wſtąpił Moiżeſz [...] na gorę Newę/ [...] y vkazał mu Iechowá [!] wſzytkę ziemię Gileadſką aſz do Daná. [...] Y południe y rowninę/ dolinę Ierychá miáſtá palmowego aſz do Coará. BudBib Deut 34/3.

W połączeniach z określeniami innych stron świata [w tym: na połnocy (a. ku połnocnej krainie) (2), (na) zachod (2), wschod (1)] (3): Pięć też ieſt rozdziałow niebieskiego okręgu/ z ſtrony połdnia aże ku połnoczney krainie z obudwu ſtron ziemie/ ktore Laćinniczy Zonas zową KłosAlg A2v; KromRozm III O6v; Potym Náftáliemu rzekł [Mojżesz]/ o Naftáli ſyty przyiázni y pełny błogosłáwieńſtwá Iehowinego/ zachod y południe poſiądz. BudBib Deut 33/23.

Wyrażenia: »kraina południa« (1): Sámá rzecz to okázuye/ iż Pyotrá y yego potomki (o pápyeżoch mowi) Kryſtus przełożonym y głową nye tylko Láćinnikow/ Grekow/ y wſſech kráin ná zachod y ná poł nocy/ ále y [...] wſſech kráin wſchodu y połudnya ná wyeki poſtánowił. KromRozm III O6v.

»w stronę południa« (1): Teſz vcżynił ſień w ſtronę południá [ad plagam meridiei]/ á obwieſzenia ſieni zbieli kręconey BudBib Ex 38/9.

»miedzy wschodem (słońca) a południem; miedzy południe a wschod« = na południowym wschodzie, w kierunku południowo-wschodnim, z kierunku południowo-wschodniego; in orientem et meridiem Miech (2;1): MiechGlab 26; BielKron 430v; Wſzákże iſz przez cáłą Ieſień wiátr ſrzedni miedzy wſchodem á południem vſtáwicznie ſrodze wiał/ przegnał wodę morſką od tych kráin ku Angliey StryjKron 26.

Szereg: »wschod, (i) zachód, (a, i) połnocy i (a) południe« = cały świat [szyk zmienny] (3): Wſchod y zachod połnocy mi ſluży y południe [Ortus et occasus ... et auster]. HistAl M8; RejWiz 76; Południé/ y północy/ wſchód ſłoncá różány/ Y zachód twym dowćipem ſtoi zbudowány. KochPs 133.
Wyrażenia przyimkowe: »do południa« (2):

~ W połączeniu z określeniami innych stron świata (2): Otho obłoki od wſchodu ſlońcá/ y od pułnocy/ áż do południá [usque ad meridianum]/ y oblicże ich groźne bárzo/ pełne gniewu y burze Leop 4.Esdr 15/34. Cf Szereg.

Szereg: »od wschodu słońca do zachodu, od pułnocy do południa« = z całego świata (1): ten [krzyż] od wſchodu Słońcá do zachodu/ od pułnocy do południá/ zebrał narody/ y w iednym kośćiele/ w iedney wierze/ pod iedną głową w miłośći/ ſpoił SkarŻyw 399. ~

»od południa« = na południu żyjący; znajdujący się na południu; ab austro, a meridie PolAnt, Vulg; a meridiano, de terra australi Vulg; ad australem plagam, ad meridiem PolAnt (66): Y wnidzie do Kroleſthwá krol od Poludnia/ á wroći ſie do źiemie ſwoiey [intrabit in regnum rex austri]. Leop Dan 11/9, 1.Reg 30/14, Iob 9/9, Dan 11/5; BibRadz Num 34/4, Is 30/6, Dan 11/5, 9; Fenicia kroleſtwo w Syryey/ przyległá Iudee/ od południá ma Gálilęą [!]. BielKron 264v, 33v, 385.

~ W połączeniach z określeniami innych stron świata [w tym: od pułnocy (a. na pułnocy, a. z pułnocy) (41), od(e) wschodu (a. na wschod, a. ku wschodu, a. ze wschodu) (słońca) (37), od zachodu (a. na zachod a. od zapadu) (słońca) (33)] (49): MiechGlab 24, 78; Leop Ios 18/15, 4.Esdr 15/37[38], Is 49/12, Apoc 21/13; Potym ſię wzruſzą gwałtowne á cżęſte dżdże od południá y od pułnocy/ á druga cżęść od zachodu. BibRadz 4.Esdr 15/37[38], Ex 26/6; PAnnonia tá ma od wſchodu ſłońcá Węgierſką źiemię: od zachodu Báworſką: od południá Styrſkie gory. BielKron 289v; Ten Fránkfort ná roſkoſznym mieyſcu záſiadł/ od wſchodu Odra idzie pod miáſtho/ od zachodu/ południá/ pułnocy winnice roſkoſzne. BielKron 291, 39v, 263v [2 r.], 267 [2 r.], 267v [2 r.], 268 (35); Od wſchodu ſłońcá brany trzy/ od pułnocy brany trzy/ od południá brany trzy/ á od zachodu brany trzy. RejAp 181; BudNT Apoc 21/13; KwiatOpis Dv; WujNT Apoc 21/13. Cf Szereg.

W przeciwstawieniu: »od południa ... od pułnocy (a. pułnocny)« (5): A wyzwány krol od Południa wyćiągnie/ y będzie boiował przećiwko Krolowi Pułnocnemu Leop Dan 11/11, Dan 11 arg, 6; ábowiem corká Krolá od Południá prziydźie ku Krolowi od Pułnocy dla czynienia ſpráwiedliwośći BibRadz Dan 11/6, Dan 11/11.

Wyrażenie: »strona od południa« (1): Położyli też [Mojżesz z rzemieślnikami] lichtarz przećiw ſtołowi ná ſtronie od południá BielKron 35v.
Szereg: »od wschodu słońca, od południa i (od) zachodu i pułnocy (a. od Libanu [= od północy])« = na całym świecie [szyk zmienny] (2): Otho/ mowi Pan/ ia wzywam ſpołu wſzytkich krolow źiemie áby ſię mnie bali/ od wſchodu ſłońcá/ od południá/ od zachodu/ y od Libanu [ab oriente, ab austro et ab austro et ab euro] BibRadz 4.Esdr 15/20; SkarŻyw 120. ~

»od południa« = od strony południowej; ab austro Vulg, PolAnt; ab australi parte Vulg; a meridie PolAnt (16): A wroćił ſię [Abram] ſwą drogą od południá áż do Bethel BibRadz Gen 13/3, Num 34/4.

~ W połączeniu z określeniami innych stron świata [w tym: od wschodu (a. ku wschodu, a. na wschod) (słońca) (10), od pułnocy (a. na pułnocy, a. do pułnocy) (7), od zachodu (a. do zachodu) (5)] (10): przeto wynidzie miecż moy z poſſew ſwoich: ná wſſelkiego cżłowieká od południá áż ná pułnocy Leop Ez 21/4, Ios 12/3; BibRadz I 311b marg; BudBib Ios 12/3; A iż Słowieńſki narod rośćiągnął ſię od południá/ to ieſt/ od Włoſkiey ziemie y Wenecyey/ áż ná wſchod ſłońca/ ku Grecyey/ y ná pułnocy/ aſz do końcá Europy/ do Wolgi rzeki/ miedzy temi dwiemá Pátryárchiámi/ Rzymſką y Cárogrocką: iedni ſię po wiárę S. vćiekli do Rzymu/ drudzy do Carogrodu SkarJedn 225. Cf Szeregi.

Wyrażenie: »wiatr (wiejący) od południa« (4): Wiek ieſt iego [węgorza]. 8. lat/ może mieſzkać y być żyw przez wody gdy ieſth wiatr od południa: 6. dni. FalZioł IV 29d; LubPs R6v; Y ku wiátrowi od pułudniá [ad ventum australem] wymierzył pięćſet łokći/ prętem pomiáru w koło. Leop Ez 42/18; A gdy [widzicie] wiátr wieiący od południá [austrum flantem]/ powiádaćie; Iż będźie gorąco: y bywa. WujNT Luc 12/55.
Szeregi: »od południa, na pułnocy« (1) Limes Decumanus, Gránicá Decumáńska od wſchodu do zachodu słóńcá bywa mierzona/ To ieſt w dłuſz/ zás Gránicá. Cardo/ od południá na pułnoćy [!]/ To yeſt/ ná przek wſzerzą. Mącz 194a.

»od wschodu (słońca), od południa, (i) (od) zachodu (słońca), (i) od pułnocy; od wschodu do zachodu słońca a od południa do pułnocy« = ze wszystkich stron; ab oriente (orientibus), et ab occidente, ab aquilone et (a) austro (a. mari) PolAnt [szyk zmienny] (3;1): Tedy ſię ich wiele zeydźie od wſchodu y od zachodu ſłońca/ od pułnocy y od południá/ á będą ſiedzieć w Kroleſtwie Bożym. BibRadz Luc 13/29, Ps 106/3; My Alexánder Bogá nawyſzſſego Iupiterá ſyn ná niebie/ á Filipa krolá Mácedońſkiego ná źiemi/ pan świátá od wſchodu do zachodu ſłońcá/ á od południá do pułnocy [...] BielKron 337v; WujNT Luc 13/29. ~

»wedle południa« = na południowej stronie (1):

~ W przeciwstawieniu: »wedle południa ... przeciw pułnocy« (1): Cardines agrorum, dicuntur, Kopce Gránice á poboczne ſciány wedle południa przećiw pułnocy leżące. Mącz 38b. ~

»z południa« = na południu (12): Krolowá ſpołudnia [Regina Austri]/ powſtanie wſąd zmężami rodzaiu tego/ i potępi ié. MurzNT Luc 11/31; KochPhaen 22; zá nią [rzeczką] niech będźie ogrod w kwádrat wymierzony od niey/ á kęs z południá k ſłońcu náchylony GostGosp 170; WujNT Matth 12/42, Luc 11 arg, 31.

~ W połączeniach z określeniami innych stron świata [w tym: na pułnocy (a. od pułnocy, a. z pułnocy, a. pułnocny) (6), od wschodu (a. z(e) wschodu (słońca)) (5), (od) zachodu (a. z zachodu, a. zachodny) (5)] (6): iż Oceanus ieſt godny ku żeglowániu/ y doświadcżony ze trzech ſtron ſwiátá/ to ieſt z zachodu/ s południá/ y ze wſchodu ſłońcá/ tylko ná puł nocy ieſzcże nikomu nie świádomy BielKron 455, 33, 268; BudBib Ios 14/4; GrabowSet G2. Cf Szereg.

Wyrażenie: »kraj z południa« (1): O wybránych zborze/ Pomoż mi błagáć/ niebieſkiego Páná. Wy ſłońcá wſchodu/ y zachodne zorze/ Kráie z południá/ y pułnocne z nimi/ Rátuyćie/ ná Páná wſzech/ dworze. GrabowSet G2.
Szereg: »tak ze wschodu słońca, jako i z zachodu, z połnocy i z południa« = ze wszystkich stron (1): To thák właſnie mamy rozumieć iż to miáſto káżdemu narodowi s káżdey cżęśći ſwiátá ieſt wolnie otworzone/ ták ze wſchodu ſłońcá iáko y z zachodu/ s połnocy y s południá. RejAp 182v. ~

»z południa« = od strony południowej (23):

~ W połączeniach z określeniami innych stron świata [w tym: ode wschodu (a. ze wschodu) (słońca) (8), od zachodu (słońca) (6), z pułnocy (a. od Akwilona (4)] (11): FalZioł V 62, 72; bowiém ſzturmuią ná nię [wiarę katolicką] ode wſchodu ſłóńcá/ Turcy Arryáńſcy: z południá/ Stánkárowie Neſtoryáńſcy: od zachodu/ Cálwinowie Luterſcy OrzQuin M3v; Gdy vyrzyćie obłok wſchodzący od zachodu/ wnet mowićie: burza idzie/ y bywa ták. A gdy z pułdnia wiátr wieiący [Et cum Austrum flantem]/ mowićie iż ćiepło będzie y bywa. BudNT Luc 12/55; Prózno ſye ſławy/ álbo ode wſchodu/ Albo ſpodźiéwáć od ſłońcá zachodu: Ani z południá przyidźie/ áni oná Od Aquiloná. KochPs 111; KochPhaen 16; KlonFlis H4 marg. Cf Szereg.

W przeciwstawieniu: »z południa ... z pułnocy« (1): Z południa [A meridie] przychodzi wicher/ á z pułnocy zimno. BudBib Iob 37/9.

Wyrażenie: »z południa wiatr(ek)« = auster Murm, BartBydg, Mącz; notus Murm, Mącz; aquilo BartBydg; austrinus flatus, ventus meridionalis Mącz [szyk 9:9] (18): Auster. Sudenwind oder oberwind. Społudnyá wyátr. Notus idem. Murm 19; BartBydg 12b, 117; Z południa wiatr ieſt na gorſzy/ bo ieſt przycżyną powietrza morowego. FalZioł V 62, IV 32c, V 61v, 72; Záburzyć ſie też obłok/ á gdy wiátrek ciepły Powienie nań s południá/ vcieka by wſciekły. RejWiz 10; Mącz 21d, 251b, 408c; BudNT Luc 12/55; KochPs 116; KochPhaen 16 [2 r.]; GosłCast 24; Boiaźń ieſt áffekt záięcży y płochy: ten podobień ieſt Auſtrowi wiátrowi z południá: ktory wiátr ieſt ſłáby/ miękki/ wilgotny y opárzyſty KlonFlis B, H4 marg.
Szereg: »nie z połnocy lub połdnia, nie ze wschodu ani od zachodu« = z żadnej strony (2): Nie zpół lub nocy/ lub dniá: nie ze wſchodu/ Ani czekaymy páná od zachodu: Ten królem będźie/ kog Bóg miánuie KochPieś 40 [idem] KochWr 16. ~

»ku południu(-owi)« = na południu; od meridiem Mącz, PolAnt; in meridie, ad plagam meridianam Vulg; ad austrum PolAnt (38): acżkolwiek dawnych cżaſow nad rzeką Thanais mieſzkali Alani, á wedle ich ku połdniu Koxolani [!]/ wſzakoż ten dwoy narod wſzytek zniſzcżał á zaginął MiechGlab 76, 76 [2 r.]; Leop Ios 12/8; A braná byłá w ſieni we wnętrzney ku południu/ y rozmierzył od brany do brany ku południu [ad viam Meridianam] ſto łokiet. BibRadz Ez 40/27, I 7b marg, Num 34/3, I 131b marg, 1.Reg 30/27, Ier 32/44; BielKron 33, 268v, 271 [2 r.], 430v, 443; Semigália Ziemicá leży miedzy Liflandyią á Kurlándyią/ á ku Południowi Litewſkie Xięſtwo przyległo. KwiatOpis C; BudBib Ios 17/9; Oczko 7v.

~ ku południu czego (1): vmárł [Kazimierz] ná zamku Krákowſkim trzeći dźień przed S. Lenartem/ támże w kośćiele wielkim pochowan ná práwey ſthronie ku południu wielkiego Ołtarzá BielKron 376.

ku południu od kogo, od czego (5): Y poráźił Fud y Lud/ y poborżył wſzytki ludźi z Kaſes y z Izmáel ktorży leżą ku puſzczy ku południu od Cheleyczykow. BibRadz Iudith 2/12[13], I 366a marg, Iudith 2/14; Etiopia Murzyńſka źiemiá/ leży ku południu od Egiptu BielKron 270v, 26v.

W połączeniach z określeniami innych stron świata [w tym: na wschod (a. ku wschodu, a. od wschodu) (słońca) (7), ku pułnocy (a. od pułnocy) (4), na zachod (a. ku zachodu, a. od zachodu) (słońca) (4)] (10): MiechGlab 77; A to wymierzenie iego [miasta]: ku Pułnocży pięćſet y cżterzy tyſiące: á ku Poludniu/ pięćſeth y cżtherzy thyſiące: á ná wſchod ſlońcá/ pięć ſet y cżterzy thyſiące: y od zachodu/ pięć ſet y cżterzy tyſiące. Leop Ez 48/16, Ios 11/16; BibRadz I 463c marg; Azya pierwſza cżęść świátá leży na wſchod Słońcá y nieco ku pułnocy y ku południu. BielKron 263v, 448; Mącz 405a; RejAp 81v; KwiatOpis A4, Cv.

Wyrażenie: »strona ku południu« = plaga a. terra meridiana PolAnt (2): Stroná [miasta] też ku Południu ná czterech tyſięcy y ná piąći ſet/ w niey trzy brany BibRadz Ez 48/33, Gen 20/1.
Zestawienia: »ku południu a wschodu słońca« = na południowy wschód (1): Ten wyſep [Rodys] leży od nas ku południu á wſchodu ſłońcá. BielKron 26v.

»ku południowi i zachodu« = na południowy zachód (I): owaby iákożkolwiek mogli przepráwiwſzy ſię do Pheniki/ źimowáć/ v portu Kretſkiego ktory leży ku południowi y zachodu [respicientem ad africanum et ad corum]. WujNT Act 27/12. ~

»ku południu(-owi, -ewi)« = w kierunku południowym; ad meridiem Vulg, PolAnt, Mącz; contra meridianum PolAnt, Vulg; ad terram meridianam PolAnt (30): ta [Cisa] płinącz z Thatrow ku południowi w dunay w pada. MiechGlab 15, 25, 53; RejWiz 166; Leop 1.Reg 30/14; BibRadz Gen 13/1, 2.Reg 24/7, Act 8/26; BielKron 9, 11, 159, 259v, 286 (15); Pronus ad meridiem locus, Poległe álbo náchilne ku południu mieyſce. Mącz 325d; á zwłaſzczá że to záćmienie w známieniu niebieſkim záráźliwym było tudźież też dla Sáturnuſá Plánety záráźliwego/ ktory nád inſze/ czáſu záćmienia/ podnieſion był ku południewi. LeovPrzep A2v; BudBib Gen 12/9; KochPs 164; KochPhaen 9, 18; Lecz ánioł Páńſki mowił do Philippá/ rzekąc: Wſtań á idź ku południowi WujNT Act 8/26.

~ W połączeniu z określeniami innych stron świata [w tym: ku pułnocy (6), na zachod (a. ku zachodowi(-u)) (słońca) (5), na wschod (a. ku wschodowi) słońca (4)] (9): Leop 3.Reg 7/25; Rzekł tedy Pan do Abrámá [...] Podnieś oczy ſwe/ á poyźry z mieyſcá tego gdźieś teraz ieſt/ ku Pułnocy/ ku Południu/ tákże ná Wſchod/ y ná Zachod ſłońcá. BibRadz Gen 13/14, 2.Par 3/4, Eccle 1/6; BielKron 33v, 79, 439, 465; A ták niktorzy z nich [Litwinów] w Pruſiech zoſtáli [...]/ niktorzy ku południowi poſzli/ iáko Połowcy/ niktorzy ku zachodowi/ iáko Iaczwingowie StryjKron 46. ~

»przeciwko południu« = na południe (1): Antarcticus, Niebieski cyrkiel á okrąg przećiwko południu, Alias, Polus meridionalis. Mącz 11a.

»przeciw południu(-owi)« = w kierunku południowym (2): FalZioł V 61v; ſtrzeż ſie y gontow/ bo ty ogień nawiętſzy mnożą gdy ſie zaymą/ y gáśić ſie nie dádzą: k temu wnet ſie prężą/ co znáć po owym gdźie dách przećiw południowi/ że co lat kilko łátáć trzebá. GostGosp 96.

»na południe« = na południu; ad austrum, ad meridiem Miech, Vulg, PolAnt; in austro, ad plagam australem a. austri a. meridianam Vulg; in meridie PolAnt (65): Australis plaga, na połudnye BartBydg 16b; MiechGlab 26; (marg) Dármo pych/ hethman pychy. (–) A tego ná południe Dármopychem zową/ A wierz mi iż też to pan z niepoſlednią głową. RejWiz 168v, 173; Leop Ex 36/23, Num 2/10, Ios 18/12[13], 1.Reg 30/27, Ier 32/44, 33/13, Ez 48/33; Nád to Filiſtyni położyli ſię też byli po mieśćiech w rowninách y ná Południe w Iudźie BibRadz 2.Par 28/18, Zach 14/10; BielKron 9, 40v, 159, 264, 271 (17); LeovPrzep D4v; BietSpr 1v; Y vsłyſzał Kánáán krol Aradſki/ ktory mieſzkał ná południe w ziemi Kánááńſkiey/ o przyśćiu ſynow Izráelowych. BudBib Num 33/40; StryjKron 330.

~ na południe czego (3): y przyſſli do Berſábee ná południe źiemie Iudſkiey Leop 2.Reg 24/7, Ios 18/13; BudBib Ios 12/8.

na południe od kogo, od czego (2): [Nowogródek] leży ná południe od miáſtá Moſkwy pułtorá ſtá mil BielKron 431, 269v.

na południe komu (3): Thá Dálmácia ieſt Słowáńſka źiemiá ná południe Węgrom BielKron 301, 434v; BudBib Ios 17/10.

W połączeniach z określeniami innych stron świata [w tym: na pułnocy (a. ku pułnocy, a. od pułnocy, a. pułnocny) (15), na wschod (a. ze wschodu, a. od wschodu, a. po wschodzie, a. ku wschodowi) (słońca) (11), na zachod (słońca) (a. ku zachodu, a. zachodni) (10)] (33): MiechGlab 43, 50; Leop Ios 18/16, 20[19], Ez 48/10, 17, 28; O wyſpach morskich nowo náleźionych/ ktore mogą być rzecżone świát nowy/ iż nie były znáiome nigdy ſtárym ludziom/ żeglarzom/ kupcom/ álbo też y Aſtronomom/ ták ná wſchod Słońca iáko y ná zachod/ ná pułnocy/ tákież ná południe BielKron 440v, 39v, 283, 428v, 438v, 443v, 449, 455; Syria, Kráyiná w Aſiey/ po wſchodzie słóńcá ma Euphratem rzekę ná zachód morze. [!] Mediterraneum y Aegipt/ ná pułnocy Ciliciam/ Ná południe Arábiam Mącz 437b; RejAp 182v; BudBib Ios 17/10; PO ſmierći Olechowey Ihor álbo Igor Rurikowicz począł pánowáć ná Kijowie/ [...] y ná wſzyſtkich Xięſtwach y Ziemiach Ruſkich/ w zachodnich/ pułnocnych y ná południe leżących StryjKron 121, 752; KochPhaen 2, 18. Cf Szereg.

W przeciwstawieniu: »na połnocy ... na południe« (1): Poli – Dwa punkti mebieskie [!], ieden na połwczi [!], a drugina południe, koło ktorich wſziftko niebo obracząſie. Calep 817a.

Szereg: »na wschod i zachod słońca, na południe i połnocy« = wszędzie (1): Ale yednák to nyebył koſcyoł powſſechny. Bo w inych źyemyách krzeſciyáńſkich ná wſchod y zachod ſlońcá/ ná połudnye y połnocy/ ná on czás/ áni przed tym tego nye dźyerżano KromRozm III E2v. ~

»na południe« = w kierunku południowym; ad meridiem Vulg, PolAnt; ad meridianum Vulg; a meridie PolAnt; in meridie Mącz (25): RejWiz 166; BibRadz Gen 12/9; Pięć rázy przez dzień modlą ſie [Turcy] Bogu obroćiwſzy ocży ná południe. BielKron 260, 283, 444v, 445v [2 r.], 448, 451v; Mącz 485a; y poſtępuiąc głebiey [!] [Abraham] w onę ziemię ná połdnie: gdzie iedno w polu pod namiotkámi pomieſzkał: wſzędzie pierwey ołtarz ſtáwił P. Bogu SkarŻyw 283; V Strzelcá/ pod przedniémi nogámi/ koroná/ Dáleko ná południé goré zánieśioná. KochPhaen 16; [InwZiemKrak 1577/32].

~ na południe czego (1): y chyli ſie [ziemia synów Beniamina] [...] ná południe gory ktora pátrzy do Bethoron Leop Ios 18/14.

W połączeniach z określeniami innych stron świata [w tym: na wschod (a. od wschodu, a. ku wschodu) (słońca) (7), na pułnocy (a. ku pułnocy) (6), na zachod (a. ku zachodu, a. do zachodu) (4)] (11): W pałacu oney panny Aſenech były trzy okna/ na wzchod ſlońca/ na połudnye y na połnocy HistJóz B3v; BibRadz Ios 19/34, 4.Esdr 15/34; BielKron 82, 278v; Trzebá trębić ná zachod ná wſchod ná południe/ A s tych trzech trąb trzy głoſy náwſzem idą cudnie. RejZwierc 120; Patrzćie iedno ku Pułnocy/ pátrzćie ná Poludnie/ Iáko ſie k nam przymykáią Zágorzánie cudnie. BielSpr b2; BudBib Eccle 1/6; StryjKron 81; Tym twóy dźiad Firléy/ Mikołáiu ſłynie: A póki Wiſła/ póki Nieper popłynie/ Ten ná południé/ oná ná połnocy: Chwałá trwáć będźie iego fpraw/ y mocy. KochFrag 30. Cf Szereg.

Zwrot żart.: »odmierzyć nosem na południe« = umrzeć, leżeć w grobie (1): Gdy kopáią gránice zyemię rozmierzáią/ Cżáſem ſie o máły kęs márnie zábijáią. Zyſkałeś tu nędzniku tey gránice cudnie/ Iużeś ſobie odmierzył noſem ná południe. RejWiz 87.
Szereg: »na wschod i zachod i południe i pułnocy« = we wszystkich kierunkach (1): Iam ieſt Pan Bog Abráhámá Oycá twego/ y Bog Izáákow: ziemię tę ná ktorey ſpiſz/ dam potomftwu twemu/ y będzie plemię twoie iáko proch ziemſki/ rozmnożon będzieſz ná wſchod y zachod/ y południe/ y pułnocy SkarŻyw 347. ~

»pod południe« = od południa (1): Hiſzpani Portugálſcy Afrykę wſzyſthkę okrążáią morzem pod południe BielKron 278v.

Przen (1):
Wyrażenie przyimkowe: »na południe« = w kierunku południowym (1):
~ Szereg: »na wschod, na zachod, na połnocy i na południe« (1): Abowiem od tego ták zacnego celu á od tey ſwiętey cnoty/ y od thákiego káżdego kto ſie około niey báwi/ dáleko ná wſchod/ ná zachod/ ná połnocy/ y ná południe/ á tákże y ná wſze ſtrony cień zálátuie RejZwierc 23. ~
3. [Połowa dnia:
Wyrażenie: »pierwej połdniem« = pół dnia wcześniej: Pan Chriſtus trzeci dźień ſwoym zmartwich wſtaniem/ vprzedził. Bo pierwey wſtał/ poł dniem/ iako Euageliſtowie obmawiąią. FlinsCunDzień E2.]
*** Bez wystarczającego kontekstu (3): Meridies, Południe. Mącz 88a, 218d.
Wyrażenie przyimkowe: »około południa« (1): Circiter meridiem, Około południá. Mącz 54b.

JDok