Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: POPĘDZACZ

Następne hasło: POPĘDZAĆ SIĘ »

POPĘDZAĆ (12) vb impf

-pą- (8) FalZioł (3), Oczko (5); -pę- (4) Mącz, RejPos, Calep, LatHar.

o jasne.

Fleksja

indicativus
praes
	sg
1	popędzåm
3	popądzå

praet
	sg
3	m	popądzåł

fut
	sg
3	f	będzie popądzała

imperativus
	sg
2	popędzåj

conditionalis
	sg		pl
2	m		m pers	byście popędzali
3	m	by popądzåł	m pers
3	n		subst	by popądzały

praes 1 sg popędzåm (2). ◊ 3 sg popądzå (4). ◊ [praet 3 sg m popądzåł.] ◊ fut 3 sg f będzie popądzała (1). ◊ imp 2 sg popędzåj (1). ◊ con 3 sg m by popądzåł (1). ◊ 2 pl m pers byście popędzali (1). ◊ 3 pl subst by popądzały (1). ◊ part praes act popądzając (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII w. s.v. popędzić.

Znaczenia

1. Powodować szybsze poruszanie się kogoś lub czegoś; poganiać, ponaglać (4)
- Przen (2)
  - a) Nakłaniać, zachęcać do szybszego działania (2)
2. Powodować wydzielanie się; usuwać, wydalać (8)
- a. O procesach fizjologicznych w organizmie ludzkim (6)
- b. O procesach cieplnych w głębi ziemi (2)

1. Powodować szybsze poruszanie się kogoś lub czegoś; poganiać, ponaglać; percellere Mącz; extimulare Calep; minare Vulg; admonere, (ex)hortari, fatigare, incitare Cn (4): Mącz 290c; Calep 398a; [I oſiodłał iey ſlużebnik Oſlicę/ y przykazáłá ſludze: Popędzay á pośpieſſáy ſię/ ábyſmi nie mieſſkáłá ná drodze. Leop 4.Reg 4/24 (Linde s.v. popędzić); nie ma ie^mv być gwałt dźiáłan bićim áni oſtrogami/ ále go znienagłá przyucżać wodząc za vzdę lekko popądzaiąc. Cresc 1571 523].

Przen (2):

[Fraza: peryfr. »Febus popądzał koni w niskie kraje« = zachodziło słońce: iáſny Phoebus ná niebie wyſokim Popądzał ſprácowánych koni w niſkie kráie ZbylDroga Dv.]

a) Nakłaniać, zachęcać do szybszego działania [kogo (G, może A)] (2):

W połączeniu szeregowym (1): odwodź mię od wſzelkiey niepráwośći: przymuſzay mię/ ſerce od dobrego odwracaiącego: pobudzay/ myśl ku dobremu ſkłániáiącego: popędzay/ drogámi Páńſkimi idącego LatHar 40.

Szereg: »popędzać a dociskać« (1): [Pan] rozſkázuie poſłom ſwoim: Nákoniec ábyſcie gwałthownie á poniewolnie popędzáli á doćiſkáli wſzytkich narodow/ áby ſzli do domu moiego/ áby były napełniony thy ſthoły moie/ ktorem ia zgotował w páłacoch ſwoich. RejPos 160.

2. Powodować wydzielanie się; usuwać, wydalać (8):

a. O procesach fizjologicznych w organizmie ludzkim (6):

popędzać czego czym (1): niechayże tedy téy wody piją śiłá/ co dźiéń/ á nie przezedni: bo ták wczoráyſzéy dźiśieyſzą popądzáiąc/ rychléy ćiálo przéydźie y wyczyśći Oczko 21.

popędzać co (4): może być s niey [rzeżuchy wodnej] ſałatha vcżiniona [...] ábowiem tą ſałata vrynę będzie popądzała weſpołek s kamieniem FalZioł I 91a, I 26a, 59d; Oczko 13v.

Zwrot: »na doł [czego a. co] popędzać« (1): gdy iuż pácient przez godźinę odpoczywáiąc ſobie wypije/ chodźić y ſobą chwiać mocno powinien/ áby ſye ćiáło rozruchywáiąc zágrzało/ meaty otworzyły/ á ná dół wody popądzáły: y ma chodźić do tąd/ áż wodá przéydźie wſzyſtká Oczko 20v.

Szereg: »popędzać a ciągnąć« (1): gdy wodá/ ćiało ſśie/ kurczy/ á ſuſzy/ ták iż od ſkóry do wnętrza/ od wnętrza do ſkóry/ popądza á ciągnie: zſtąd ówo bywa/ iż do dni kilku śiadſzy/ świerzb álbo kroſtj ſye wyſypą Oczko 13v.

b. O procesach cieplnych w głębi ziemi (2):

Zwrot:»ku górze popędzać« [w tym: czego (1), co (1)] (2): chćieli drudzy/ áby ten ogień źiemny/ wtychtám ſklepiech głębokich pałáiący/ iáko w Alembiku wárząc/ páry ku górze popądzał/ z kthóréy ſtrumienié á rzéczki przez źiemięby [!] ſye ſączyły Oczko 8, 9.

Synonim: 1. poganiać.

Formacje współrdzenne cf PĘDZIĆ.

Cf POPĄDZAJĄCY, POPĄDZANY, POPĘDZANIE