[zaloguj się]
[pdf]

1. PORT (215) sb m

o jasne.

Fleksja
sg pl
N port porty, portowie
G portu portów
D portowi, portu
A port porty
I portem porty, portami, portmi
L porcie porciéch, port(a)ch

sg N port (30). ◊ G portu (92). ◊ D portowi (2) RejZwierz, GórnRozm, portu (2) OrzQuin, RejPos. ◊ A port (24). ◊ I portem (5); -em (2), -(e)m (3). ◊ L porcie (8). ◊ pl N porty (7), portowie (1) RejZwierz. ◊ G portów (17); -ów (2), -(o)w (15). ◊ A porty (16). ◊ I porty (5), portami (2), portmi (1); -y KrowObr (2), RejZwierz, BielKron, Mącz; -ami PowodPr; -ami : -mi SarnStat (1:1). ◊ L porciéch (3), [port(a)ch]; ~ -éch (2), -(e)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

1. Specjalnie wybrane i wyposażone miejsce nad brzegiem morza lub rzeki, gdzie mogły przybijać okręty lub łodzie, a także gdzie wyładowywano i składowano przywiezione towary oraz dokonywano ich wymiany; również miasto nadbrzeżne, którego częścią była taka przystań; portus Murm, Mymer1, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Calep, JanStat, Cn; cothon Cn [portus – port, brzeg. Mymer1; – brzeg morski, gdzie stawają Mącz 314a; portus, locus in litore naves ab hyemis tempestatumque iniuria vindicans – port, stanowisko dla łodzi Calep] (204): y była yemv [cesarzowi] volya dacz porth wſzyſcziek od dvnaya aſz do polonyny y Nyeſtr wſzicziek LibLeg 6/190v; Portus. Ein port do [!] die ſchiſf zuͦlenden. Port. Murm 25; Afer mieſzkał ná brzegu morſkim/ á przemieſzkawał ná porćiech. Leop Iudic 5/17, 2.Mach 12/6; Mądra to ſpráwá byłá/ gdy portowi dano/ Ty práwá/ á koronę/ wſzytkę zwoiowano. [...]. Zażby nie lepiey wyſzſzey/ gdzye portu vdziáłáć/ A Koronne potrzeby/ wżdy tym opátrowáć. RejZwierz 112, 109; BibRadz 1.Mach 14/5; [kupujący i sprzedający sól za złoto w Afryce] ſtrzegą thego iákoby ſobie nic gwałtownie nie bráli/ dla ſkáżenia Portu. BielKron 450, 27 [2 r.], 184v, 252v, 270v, 277, 283, 446v; Celeberrimus portus, Sławny port á prziſtęp morski. Mącz 45d; Azaż nie mamy portow z wielkiemi ſkárby/ [...] s ktorychby ſie mogły ználeść iákie pożytki RejZwierc 187, 108, 187; MycPrz II Cv, D; Ziemiá tá w mocne y wielkie miáſtá/ y zamki/ w bogate porty ieſt oquita. BiałKaz K3; Poki brzegu morſkiego oſtátká nie ſtráćim/ Porty naprzod y zamki pogránicżne ſpiżą Y ludzmi dobrze opátrz KochOdpr C4v; gdy miał v portu w okręt wśiádáć/ krol przyſłał/ y puſzcżáć go nie kazał SkarŻyw 335; [Witold] z Polaki burzył áż do Oki/ Gdzie mu Swidrigieł on port [Niżny Nowogród] záſtąpił głęboki. StryjKron 517, 66, 72, 602; Trzykroć z portu ná morze Nawá wychodźiłá/ Trzykroć záśię do brzegu názad ſye wróćiłá KochPam 85; Kiedy ná morzu wiátr gwałtowny wſtánie/ A od portu ćię dáleko záſtánie [...] Gárdłá tám pewnie wnet pozbędźieſz ſnádnie. PudłFr 43; ActReg 46; Calep 513a, 824b; Vrzędnik/ gdźie ma Pan imienie nád portem/ á drwá Pánu ſpuſzcża/ tedy ten co ie ná mieyſcu odbiera/ tákże ie ma pod tąż miárą ná mieyſcu/ gdźie ie ſpuſzcża/ oddáć GostGosp 80; Pan morzowładny/ y w porthy zamożny [...] Ná Thron dźiádowſki ſzcżeśliwie wſtępuie GrochKal 21; Ow/ co ſam biedny ledwé ſie przygárnie Do portu/ wźiąwſzy wielką ſzkodę márnie Ná morzu/ bogi y ſczęśćié winuie. GórnTroas 67; RAcżże dáć Pánie Boże/ [...] vboſtwu obronę/ pielgrzymom fortunne wrocenie/ żegluiącym port/ fráſunkiem ſtrwożonym poćiechę LatHar 96; A gdyż nie było portu ſpoſobnego ku źimowániu/ wiele ich rády dodawáło puścić ſię ſtámtąd WujNT Act 27/12; Którégo woyſká pożytek ſie pokaże wielki [...] ku doſtániu y dobyćiu tego portu [Narwa] do Króleſtwá należącégo. SarnStat 134, 1045, 1088; GrabPospR L3; Drągiem to zową kędy Port záwárto/ Pod miáſto przyſtęp ſwowolny zápárto/ Przeto ty cżekay/ áżći drąg odwiodą KlonFlis Hv; [ale yſz przecziwny czas nastał, ze myta [arendarz] nie mogł zarobicz [...] bo przyechal bel jego mcz pan beglerbek do woiska y zawarly sie bely porty y gosczińcze y w tym szkodowali. CorfusDocum 1591 nr 190; Ale potym pilnie ſię o tym wywiadowawſzy/ doſzto [= sądzono]/ że to żołnierze morſcy/ ktorzy ná porćie byli/ pobroili/ áby gdźie/ y co/ kráść mieli. BusLic 24v].

port czyj [= kto przybywa] [w tym: pron poss (2), G pron (1)] (2): A ná koniec ninacz iem inego nieprzydzie iedno zoſtáć przy nádziei o pánu ſwoiem [...]/ á on vſtánowiwſſy wzburzone ony náwálnoſći łáſkáwie ie do ich pożądliwych portow raczy przywodzić. RejPs 160v; RejWiz 94v; RejPos 50.

port czyj [= kto rządził] [w tym: G sb (2), pron poss (1)] (3): Drugy ras prziſzly y vderzily na rybytwi szkodj ym nyemale poczinyly y porth tego zamkv naschego skazyly LibLeg 11/89, 11/64; A wierz mi żeć bogowie/ ták cżłeká zacnego/ Nie dármo przypędzili do portu twoiego. PudłDydo A3v.

W połączeniu z nazwą portu [w tym: port, który zową ... (1), port rzeczony ... (1); port w + L (2), port u + G (1); port + nazwa (14), nazwa + port (12)] (26): Potym [się przywiózł] do Mahon portu/ wſzędzye mieli przećiwny wiátr. BielKron 191v; [Barbarosa] poſiadſzy brzeg álbo port Ville france/ obiegł Nicią miáſto w Sábándiey nád morzem. BielKron 192v; Thego też cżáſu Krol Angielſki wypráwiwſzy okręty/ wźiął Port Kroleſtwu Skockiemv/ rzecżony Letá BielKron 222; páłac Krolewſki bárzo koſztownie zmurowány/ z zamku áż do portu Iopy widáć było/ y do Arábiey opocżyſtey. BielKron 266v, 54, 55, 191v, 217v, 293 [4 r.] (19); Cenchrae, Port v Korinthu. Mącz 46d; SarnStat 105 marg, 135, 1044. Cf W połączeniu z nazwą kraju.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy portu [w tym: port + ai (4), ai + port (1)] (5): HistRzym 124; StryjKron 100; Którégo woyſká pożytek ſie pokaże wielki ku zábronieniu Náwigáciiéy portu Narewſkiégo [tj. Narwa] SarnStat 134, 1044; Ktorego Gdańſkiego portu y inſzych nád morzem będących Koronie [kustosz: w Koronie]/ gdybychmy lepiey [...] vżywáć vmieli/ dáleko drożey moglibychmy towáry ſwe przedáwáć ludziom zamorſkim VotSzl D2v; [Leop 2.Mach 14/1 (Linde)].

W połączeniu z nazwą kraju, krainy lub przymiotnikiem od tych nazw [w tym: dodatkowo z nazwą portu (3); ai (6), G n-loc (3), w + L (1); port + nazwa (8), nazwa + port (2)] (10): HistAl H2; BielKron 221v, 447v; Z tychże też Dodoneow obywátele Rodum Inſułę opánowáli/ y wiele Portow y Krain w Aziey/ w Europie/ y we Włoſzech StryjKron 15; Naprzod tedy ieſli ſie puśćił/ od vſcia Tybru Rzeki z Rzymu ná Morze miedzyziemſkie Tirhenum, tedy rzecz słuſzna: wſzákże śłuſznieyſza z portu Hetruriey od Miáſtá ktore zowią Piſas Portowego StryjKron 71, 11; ActReg 45; WujNT Act 27/12; CHELMNO ſtáry port Pruſki vyźrzyſz przez gay KlonFlis G2v; PudłDydo B4v.

W połączeniach szeregowych (3): á wſzędźie porty/ okręty/ żeglárſtwá/ bywałość/ przewagá/ w tych wſzytkich kráiach. GostGospSieb +4; Któré to kupie zboża [...]/ ieſli przerzeczeni kupcy álbo obywátele Zakonniczy wioząc ie zechcą przedáć/ álbo z nimi ſtać ná których mieyſcách/ álbo w Mieśćiéch/ w porćiéch/ ná brzegách wodnych y morzkich/ to niech będźie ná ich woléy. SarnStat 1111 [idem] 1077.

W porównaniach (5):

~ Jako comparatum (1): kupiectwem rozlicżnym/ [...] iáko byſtrymi potokámi: Portámi nowymi iáko rzekámi/ Elekciámi lepak gęſtymi/ iáko morzem wálnym/ wielkie doſtátki do nas wpływáią PowodPr 25.

Jako comparandum (4): kożdy cżłowyek vchodząc nawáłnych grzechów/ żądzey/ á miłosći Wenuſowey/ kwápić ſie ma do mażenſtwá/ yáko do pewnego portu. GliczKsiąż P2; ReszList 142; imię pánſtwá Rzymſkiégo do Niemiec przenieśioné [...]/ w Niemcéch/ iákoby w iákim beſpiecznym porćie ſtánęło OrzJan 64; KołakSzczęśl Cv. ~

W charakterystycznych połączeniach: port bogaty, czysty, dobry (ku staniu) (3), głęboki, nowy, oblężony, odległy, przedniejszy, sławny (3), sposobny ku zimowaniu, stary, zacny, znamienity (2); port nad brzegiem, z wielkiemi skarby; puścić się (wychodzić) z portu (na morze) (2); u portu w okręt wsiadać; daleko od portu; zamknienie portu; port(y) pobrać (wziąć) (4), udziałać (zdziałać) (2), zawarto; w porty zamożny.

Zwroty: »port opuścić« (1): IAko záwdy nieſporo Grékóm port opuśćić/ Y z dómu/ y do dómu gdy ſię máią puśćić. GórnTroas 16.

»nawę do portu przybić« (1): Stanął wiátr/ morze ſpádło/ żegłarze ożyli/ Nawę do portu zdrową przybili. KochPs 165.

[»portem przyjachać«: Trafiło ſię też iż Holandrowie w ten czás do Gdańſká ná S. Dominik według zwyczáiu portem Krolá Duńſkiego [...] przyiácháli StryjKron 725.]

»do portu przyjeżdżać« (1): [Aleksander udzialał wieżę wysoką] láternę z ogniem/ przez ktorą ſie żeglarze znácżą gdy do portu przyieżdżáią. BielKron 270v.

»przypłynąć, przypławić się do portu; popłynąć w port« [szyk zmienny] (3:1;1): (marg) Smierć wiernemu nic nie ſtráſzna. (–) Rownie iáko márinarz gdy z morzá ſrogyego/ Przypłáwi ſie ſzcżęſliwie do portu ſwoiego RejWiz 94v; BielKron 55; HistRzym 124; Bo by to ſzpetny przewóz minąwſzy głębiny/ Do końcá przypłynąwſzy łápáć ſie ſzeliny. [...] Stráſzno gdy kto do portu przypłynąwſzy mija. RejZwierc 120v; Skrzydláſté ſtátki morſkié nie będą trzymáné/ Popłyną dzieląc wody w porty pożądáné. GórnTroas 75.

»stanąć u portu, w porcie« (1:1): Puścili ſie [Jazon z towarzystwem] ná wodę/ á gdy przyiecháli do Frigiey/ ſtánęli v portu Simoentis/ wyſzli z okrętu ná zyemię BielKron 54; OrzJan 64.

»w porcie zawinąć« (1): iáko więc nawá/ nim w porćie záwinie [...] poſłuſzna ſtyrowi/ Poſtępuie znienagłá tyłem ku brzégowi. KochPhaen 14.

Wyrażenia: »port bezpieczny« [szyk 1:1] (2): W.M. do tey ſtolice świętey Apoſtolſkiey/ [...] iáko do portu beſpiecżnego z onych náwáłnośći wiárek kácerſkich/ [...] zdrowo y ſzcżęſzliwie wypłynął. ReszList 142; OrzJan 64.

»port kupiecki, wielkich (a. rozmaitych) kupi« (1:2): Piſzą go [wysep Rodos] być dzyewięć ſet ſtáian w koło/ máiąc port wielkich kupi ze wſzego ſwiátá. BielKron 26v; Ieſt tá źiemiá [Szkania] bárzo rybna/ portow kupieckich/ ſkłádow ma doſyć známienitych á pożytecżnych BielKron 292v, 291v.

»port miejski« (1): thedy Alexandey [!] [chcąc zdobyć miasto Tyr] przykazał ſpráwić dom wielki [tj. rodzaj twierdzy] ná morzu ná okzęciech [!]/ [...] iż też dla niego żadne łodzi áni ſzykowániá okrętow do porthu mieyskiego [portum civitatis] nie mogły mieć przyſtępu HistAl B7v.

»port morski, na morzu, nad morzem« = portus maris JanStat (6:2:2): PLyńże ma miła Wiſło/ do portu morſkiego/ A rátuy wżdy cżym możeſz/ Kroleſtwá Polſkiego. RejZwierz 112, bb2v, 112; NOrdwegia wykłáda ſie pułnocną drogą/ ieſth pod mocą krola Duńſkiego wielkimi trybuty śćiśnioná y odięćim portow ná morzu. BielKron 293, 277v, 408, 436v; Limenarcha. Graeca vox est, Latine portuum praefectus, Stároſtá álbo porucznik nád porty morskiemi. Mącz 194a; [król] winien będźie woyſko morzkié potrzebné/ doſtátecznie/ ku obronie portów morzkich/ y zádźierżeniu Dominium maris, Páńſtwá Koronnégo/ [...] ſwym koſztem chowáć. SarnStat 134; VotSzl D2v.

»pewny port« [szyk 2:1] (3): GliczKsiąż P2; ReszList 141; drogá dobrego żyćiá bywa náydowáná ná świećie/ iáko drogá płynącżym ná morzu/ do portu pewnego. KołakSzczęśl Cv.

»pożądliwy (a. pożądany) port« [szyk 2:1] (3): RejPs 160v; káżdy Márinarz záwżdy ma więtſzą rádosć y pociechę/ gdy w przygodach á w niebeſpiecżeńſtwie żywotá ſwego pływáiąc/ przypłynie do pożądliwego portu ſwoiego/ niżli on ktory ćichym wiátrem á ſpokoynemi wodámi przypłynie. RejPos 50; GórnTroas 75.

»port na rzece, u rzeki« (1:1): Druga Antiochia á tá trzy mile od morzá odchodzi/ gorámi wielkiemi záwárta/ ma port v rzeki Orontes BielKron 267; SarnStat 1044.

»port wielki« [szyk 5:1] (6): W Kándyey głownym mieśćie Stároſtá od Wenetow vſtáwiony rządzi wſzytko y ſpráwuie/ tám theż y port wielki ieſt. BielKron 273v; Ma Máioriká ná wſchod ſłońcá známienite miáſto/ ktore Málorká zową/ ma port wielki/ y ieſt główne miáſto tych tám wyſpow BielKron 280, 293 [2 r.], 440v, 457v marg.

»port wolny; wolność portu« (2;1): MycPrz I [C]2; O Wolnośći portu/ ná rzéce Niewiázy: iż w Kieydánách port wolny/ y grobla hámowána bydź nie ma SarnStat 1044.

»żeglowanie do portu« (1): Bo z Egiptu bárzo bliſkie ieſt żeglowánie do portu mnieyſzey Aziey/ w ktorey leży Lidia StryjKron 11.

Szeregi: »port, (a(l)bo, a) brzeg« = portus et litus Vulg [szyk 3:3] (6): Mymer1 36; Potim [Aleksander] z onąd ruſzywſzy záſtępy przyciągnął do portow ábo brzegow Kaſpi⟨e⟩y [venit ad portas Caspias]/ á thám namioty poſtánowili HistAl H2; BielKron 192v; Statio, Ut Statio navium, Brzég morski/ port. Mącz 417d; IEſt to rzecż przyrodzona/ Mćiwy Pánie/ tym ktorzy z náwáłnośći Morſkich/ po długim mordowániu do pewnego portu ábo ná brzeg leda ktory wypływáią/ iż on dźień y ono mieyſce ſobie pilno znácżą ReszList 141; OrzJan 28. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»miasto, (i, albo) port; dwie mieście i z porty« [szyk 8:3] (10;1): WIęc w tey zyemi obfitość/ więc ſławni portowie/ Więc wielkie zacne miáſtá/ więc wieldzy ſtanowie. RejZwierz 109; poſthąpili mu dwie mieśćie/ y z Porty Epidaurum y Nauplią. BielKron 217v, 156, 221v, 457v marg, 459, 460; [Turcy] Opánowáli Słowaki/ Rodys/ Modon/ Hidrunth/ y wiele innych Portow y Miaſt známienitych pod Krześćijány. BielSpr 57v; któré to kupié zboża y rzeczy/ [...] ieſli przerzeczeni kupcy [...] z nimi iádąc zechcą ie przedáwáć álbo ná którym mieyſcu z nimi ſtać v Miaſt/ álbo portów nád brzégi: to niech będźie ná ich woléy. SarnStat 1121, 1077, 1111.

»morze i port« (1): Swiádomám ia ieſt morzá/ y portu Włoſkiego/ Dobry y zły ma przyiazd PudłDydo B4v.

»porty i nawigacyje« (1): Portowe miáſtá z ich portámi y náwigáciiámi SarnStat 105.

»port i okręty; port z łodziami« = portus cum navibus Vulg, PolAnt; portus et scaphae PolAnt (2;1): Leop 2.Mach 12/9; A ćiągnął ná ony morderze bráćiey ſwey/ y zápaliwſzy port w nocy y okręty popaliwſzy/ pomordował ony/ ktorzy byli ná ono mieyſce zućiekáli. BibRadz 2.Mach 12/6, 2.Mach 12/9.

[»port abo przewoz«: POthym we trzy láthá/ dowiedział ſie Iudás [...]: że Demetrius [...] z gwałtownym mnoſtwem ludzi y okrętow/ przez port (ábo przewoz) Tripolimſki [per portum Tripolis]/ ćiągnął ná mieſcá ſpoſobne á potrzebne Leop 2.Mach 14/1 (Linde).]

»port i (albo, to jest) skład« (8): nie tylko oycżyzny bronili/ ále ieſzcże [...] porty álbo ſkłády pożytecżne nád morzem dziáłáli. BielKron 339v; ſzli przez morze Arábſkie y Perſkie áż do brzegow Indiyſkich gdźie rzeká Gánges/ gdźie dźiś ieſth nawiętſzy Port álbo ſkład rzecży Kupieckich ná ſwiećie/ zową Kálekut BielKron 445v, 270v, 292v, 293 [4 r.].

Przen (66): niemáſz nigdźiey thák żacnego [!] porthu ná źiemi kędyby moc ábo doſtoieńſtwo przedawano ktore pochodźi od ſámego Bogá BibRadz I 311b marg.
a) Cel, ku któremu ktoś dąży, kres działania (14): A pytay ſie do portu kędy prawdá mieſzka RejWiz 10; Wiátr im ſzkodliwy nie ſzkodzi [panom z Górki]/ Káżdy do portu vgodzi. RejZwierc Av, Av, [121]v; [i w szczęściu przez modlitwy Boga wzywać mamy] Nie kiedy nam żáłoſné ſczęśćié wiátry ſwémi/ Portu nie da doſtępić/ bywáć nabożnémi. ZawJeft 21.

W charakterystycznych połączeniach: port wdzięczny; port na burliwym morzu.

Zwroty: »portu chybić; port minąć« (2;1): OrzQuin A4; Tákże też ty w ſtárośći moy namilſzy brácie/ Chociay poſtronne wiátry przypadáią ná cię. Miey ſie rádzęć ná pieczy byś portu nie minął RejZwierc 120v, Av.

»dojść portu« = umrzeć (2): KochFr 34; OMylny świećie/ iákoć ſie tu widźi/ Doſzedłem portu/ iuż więc z inſzych ſzydźi. KochFrag 39.

»portu dosiąc« (1): Wiém iż ſie godźiło dawniéy ie wydáć [fragmenta pieśni J. Kochanowskiego]/ czegobym był y ſobie ſam życżył: ieno W.M. móy M. Pan wiedźieć raczyſz/ gdźie człowiek velis fortunae in diversos scopulos huc atque illuc impellitur, á pewnégo portu dośiąc/ y mocnégo máſztu viąć ſie niemoże/ tám trudno ináczéy. KochFragJan 4.

»przypławić się do portu« (1): wybacżáiąc nie zgody s tey náuki y owoce złe [...] toſmy ſie iuż przypłáwili do brzegu y do portu/ kthory zową Boniportus/ to ieſt do náuki ſwię⟨t⟩ey SarnUzn H6v.

»rzeczy do swego portu przywieść« = doprowadzić sprawy do skutku (1): A proſzę áby W.W. [...] z Iáſnie Wielebnym Pánem Iego M.X. Stániſłáwem Kárnkowſkim [...] wiernie authońtate primaria dopomogli, iákoby tá praca moiá ná ſwym mieyſcu zoſtáłá. [...] gdyż W. Wieleb. té rzeczy do ſwégo portu y do célu przywiéźdź mogą. SarnStat 834.

Wyrażenie: »pewny port« [szyk 1:1] (2): Co COMPAS każe? Drogi Morſkié/ Gwiazdy niebieſkié/ wiátry ſłuſzné/ Porty pewné/ ná thym burliwym Morzu/ vkázuie Polſkiéy Koronie. OrzQuin A4; KochFragJan 4.
Szeregi: »brzeg i port« (1): SarnUzn H6v cf »przypławić się do portu«.

»port i cel« (1): SarnStat 834 cf »rzeczy do swego portu przywieść«.

b) Bezpieczne, spokojne miejsce, bezpieczna sytuacja (43): ná lewo ku Niemcom nieuchodźćie/ wiátrow zachodnych ſye bóyćie/ Polſkimi pływayćie/ ku portu ſztyr dźierżćie OrzQuin A3v.

port czego (1): GliczKsiąż Pv cf »port a przystęp«.

W przeciwstawieniu: »port ... zginienie« (2): Sądy Boże pędzą was/ iáko wiátry ná morżu okręt/ á co wiedźić ieſli ku portowi/ czy ku zginieniu. GórnRozm M2v; PowodPr 3.

W charakterystycznych połączeniach: port ojczysty, w potopie; portu nie dać dostępić; do portu ugodzić; ku portu sztyr dzierżeć; otworzyć [komu] port.

Zwroty: »port mijać« (1): Ták którym oczy záſzły ćiemnośćią krnąbrnośći/ [...] Niechcąc ſtárſzych ſwych ſłucháć/ ná błędy wpadáią/ A zá tym pożądny port Oyczyſty mijáią. ZawJeft 35.

[»portu nie uchybić«: Aby też każdy vćześnikiem będąc łáſki iego [Boga]/ tu ná tym burzliwym świátá tego morzu/ do ſczęſliwośći pływáiąc brodu y portu nie vchybił BzowRóż 13.]

»ku portu żagle obrocić« (1): Bóg mi odiął wiarę/ Vkaſzciéſz mi gdźie bych śię miał vciec/ abo ſobie odpoczynąć/ otworzcie mi port/ ku ktoręmu bych ſwé żágle obroćił MurzHist E4.

Wyrażenia: »napewniejszy port« (1): GliczKsiąż Pv cf »port a przystęp«.

»pożądny [= pożądany] port« (1): ZawJeft 35 cf »port mijać«.

»port spokojny« (1): mocen był Bog niebo wſpák nákierowáć do przedłużenia żywotá Ezechiaſzowi: dáleko gotowſzy będźie nákierowáć tę Nawę R.P. od zginienia do portu/ y tu ſpokoynego/ y potym wiecżnego. PowodPr 3.

»port wieczny« (1): PowodPr 3 cf »port spokojny«.

Szeregi: [»brod i port«: BzowRóż 13 cf »portu nie uchybić«.]

»port a przystęp« (1): Abowiem małżeńſtwo wſſelákyego grzeſſenya á zwłaſſcżá nyerządney miłosći y żądzey/ yeſt napewnyeyſſy port á przyſtęp GliczKsiąż Pv.

»stanie pewne i port« (1): W tym imieniu IEZVS [...]/ będzieſz miał/ [...] moc w oſłábieniu/ pokryćie w niepogodzie/ ſtanie pewne y port w potopie SkarŻyw 4.

»port ani ucieczka« (1): niech niema táki żadnego portu/ áni żadney vćiecżki [portus nullumque perfugium esto] do tych miaſt/ ktore ſą ná to tylko tym pozwolone/ ktorziby bliżnego nieobácżnie zábili. ModrzBaz 79.

α) Miejsce pośmiertnej szczęśliwości, niebo (35):

port czego (2): [Chrystus Pan] ćię do nawyżſzego ſtopniá mądrośći/ y wſzytkich Cnot portu ſzcżęśliwośći y błogośłáwieńſtwá prawdźiwego bez żadney omyłki przyprowádźi. KołakSzczęśl C2. Cf »port wiekuistego zbawienia«.

port komu (1): GórnDworz Mm6 cf »najpewniejszy port«.

port czyj [= kto przybywa] [zawsze: pron poss] (12): iedno miey ſtałą wiárę o Pánu ſwoim/ [...]/ á pewnie będzieſz przywiedzion do wdzyęcżnego porthu ſwoiego. RejPos 50v, 51v; Będzieſz tego pewien iż wdzięcżnie á beſpiecżnie płynieſz po bárzo ſpokoynym morzu/ [...] áż dopłynieſz od [!] onego wdzięcżnego portu obiecánego ſwego/ w ktorym maſz wiecżnie vżywáć roſkoſzy ſwoich. RejZwierc 127, 103, 126v, 127v [2 r.], 136, 176v (9); KołakCath B4.

port czyj [= kto rządzi] [w tym: pron poss (2), G sb (1)] (4): Spráwuyże ſie gwiazdámi á pátrz pilnie w niebo/ Tám gdzie on ieſt ſławny port iuż páná twoiego. RejZwierc 120v, 120v, 176v; GrabowSet M3v.

W charakterystycznych połączeniach: port obiecany (4), prawdziwy, sławny, wdzięczny (11), zacny; port wedle (według) [czyjej] wolej (2); portu pragnąć, brnąć bezpiecznie do portu; być [komu] portem w tonieniu.

Zwroty: »brać się do portu« [szyk zmienny] (3): Brodząc w ſwieckich tych burzkach/ wiárą ſie podpiráć/ Nádzyeią ſobie świećić/ á do portu ſie bráć. RejZwierz 113; Przepłynąłeś theż iuż wſzytki burzliwe cżáſy młodośći twoiey/ á iuż ſie też bierzeſz y gotuieſz do portu ſwoiego/ ábyś oglądał Páná ſwego RejZwierc 136, 127v.

»do portu ciągnąć« (1): Ták Anieli/ ták świátá wſzyſtkiego Mocarze/ Do Portu ſwego ciągną iák morſcy żeglarze. KołakCath B4.

»płynąć (a. dopłynąć, a. przypłynąć), przychodzić (a. przyść) do portu; wpłynąć w port« [szyk zmienny] (10:2;1): Iednák ty przedſię przypłynieſz do portu wdzyęcżnego/ Gdzye ſie rozmnożą pociechy weſela twoiego. LubPs ktv; Nautz nas pánie/ [...] iżeby oná [Maryja] byłá wodzem/ [...] iże byſmy ſtego ſwiátá niebeſpietzeńſtwá byli wybáwieni/ y do portu zbáwiennego przyſſli. KrowObr 162; RejPos 50; A brni beſpiecżnie/ á płyń beſpiecżnie do tego porthu obiecánego ſwoiego. RejZwierc 177, 103, 126v, 127, 127v, 176v, 180; GrabowSet R; SYnu móy/ ſłuſznie ſie zły człowiek śmierći boi/ [...] Bo zły mniema/ że wſzytek iuż ná wieki ginie/ A dobry práwie w ten czás do portu przypłynie. KochFrag 51; SkarKaz 384b.

»przyprowadzić (a. doprowadzić) do portu, na port; przywieść do portu; przywiedzion(y) do portu, ku portu« = deducere in portum Vulg [szyk zmienny] (4:2;2;2:1): I przyprowadził ie pan bog na port według woley ich [Ps 106/30]. (koment) Na porth) to ieſth na odpocżynienie żywota niebieskiego. (–) WróbŻołt kk7v [przekład tego samego tekstu LubPs, Leop]; LubPs Y5v; Leop Ps 106/30; gdyż tho pewnie wiemy/ iż łodká wiernych Páńſkich/ niechay ſie iáko chce kołyſze/ záwżdy będzye ku wdzięcżnemu portu przywiedzioná RejPos 50, 50v, 51v; RejZwierc 120v, 176v; LatHar 632; KołakSzczęśl C2.

[»na porcie stanąć«: Nieſráſuyże ſie tedy/ á miey vfność w Bogu/ Zeć oná niezoſtáłá w Plutonowem progu/ Ale w mieyſce weſołe záraz przepłynęłá/ y ná porćie zbáwiennym/ do tych cżás ſtánęłá. KmitaTreny A2v.]

Wyrażenia: »port bezpieczny« (3): (marg) Port beſpiecżny. (–) [puszczaj żagle po wiatru] ktory cie ciągnie do portu obiecénego twego/ á nie ogląday ſie nic ná [...] ſpráwy ludzkie ſwiáthá tego RejZwierc 177, Bbbv; Teraz w porćie beſpiecznym śiedzę bez kłopotá/ Doſtałem zá doczeſny wiecznégo żywotá KochTarn 78.

»najpewniejszy port« (1): Tu [w niebie] będzie naipewnieyſzy port nam wſzytkim/ ktorzy ná ſwiecie/ iáko ná rozgniewánym/ á niebeſpiecżnym morzu mieſzkamy. GórnDworz Mm6.

»port prawdziwy« (1): Weś ſtyr/ ſam Pánie/ łodki vtrapioney/ Wieś iák żeglarz życżliwy/ A gdy ćiężar vlżony Z towárow będźie/ co kładł świát zdrádliwy/ Wnet wpłynę w port prawdźiwy. GrabowSet R.

»port wieczny« (1): O iák błogofláwieni/ co w twoie porty wiecżne Wpádli GrabowSet M3v.

»port zbawienny, wiekuistego zbawienia« (2:1): KrowObr 162; Wódzu prawdźiwy/ y wieczna świátłośći/ Vſkróm z łáſki ſwéy morſkié náwáłnośći. A podnieś ogiéń [= światło] portu zbáwiennégo KochFrag 15; O Pánie Boże/ [...] rácż nam dáć/ [...] ábyſmy do portu wiekuiſtego zbáwienia byli przywiedźieni. LatHar 632; [KmitaTreny A2v].

Szereg: »port i kres drogi« (1): ma [dusza]/ nieſmiertelność. z ćiáłá iáko z więźienia [...] wychodźi/ ná lepſzy żywot y pokoy/ do portu y kreſu ſwoiey drogi przychodząc. SkarKaz 384b.
c) Ten, kto daje bezpieczeństwo (4): GDyſz miły panie tu pływáiąc prawie po ſrogich nawalnoſciach morskich tego doczeſnego zywota ynego portu niepragniemy iedno ku tobie przypłynąc iako ku panu ſwemu RejPs 82v.

port komu (1): KochOdpr A4 cf Przysłowie.

port czyj (1): Swięty Ephrem zowie ią [Maryję] iedyną nádzieią roſpaczáiących/ pomocą opuſzczonych/ portem vtrapionych/ poćiechąą świátá WujNT 397 [idem] [WujPosŚw 1584 336].

W połączeniach szeregowych (2):Bądź nam/ Pánie/ w wypráwie pomocą/ w drodze poćiechą/ [...] w pośliźnieniu podporą/ w tonieniu portem LatHar 633; WujNT 397; [WujPosŚw 1584 336].

Przysłowie: Ręká vmywa rękę/ nogá nogi Wſpiera: przyiaćieł port przyiaćielowi. KochOdpr A4.
d) O Kościele katolickim (2): [aby heretycy] z tych náwáłnośći nie vſtáwicżnych wiárek/ w ktorych z łodki ś. Piotrá wypadſzy/ mizernie bobruią/ do tegoż portu kośćiołá Rzymſkiego/ do teyże ś. ſtolice ſię obroćili. ReszList 143, 143.
e) Miejsce, ktorym się wchodzi, wejście, wrota (2): A on ſtáry przewoźnik cżekáiąc ſie ſmieie. Kthory v porthu ſthrzeże v piekłá ſámego/ Szkodá byś miał ná ſtárość być goſciem v niego. RejZwierc 120v.
Zwrot: »na porcie stać« (1): A Charon z czarną łodzią tuſz ná porcie ſtoi/ A iuſz ſię y ſam więcey Duſz przewozić boi/ Gdy tyſiąc zá tyſiącem cięniow mu przybywa StryjKron 255.
2. Skład, magazyn (2):

port czego (1): Ma Vrzędnik doſtátek węgla mieć w dworze/ kędy Kowal ieſt we wśi. Smoły też do wozow źimie przycżynić/ áby tego nie ſzukáć kiedy trzebá: ma to wſzyſtko cżáſu ſwego rządnie przycżynić/ kędy porth tego. GostGosp 82.

port do czego (1): GostGosp 72 cf Szereg.

Szereg: »port albo czyn [= skład]« (1): Támże záraz Vrzędnikom rozdáć pámięty/ gdźie cżego trzeba źimie budowáć/ iáko máteryey przyczynić/ tákże ſtátkow wſzelákich/ gdźie á iako/ do cżego port álbo cżyn ieſt. GostGosp 72.
3. Rodzaj podatku; portus JanStat (3): Też y w źiemi Pomorzkiéy Dań álbo wybiéránié/ któré Portem alias Márſard zá ſtárym poſtánowieniém Kśiążąt Polſkich było zwáné/ náſzą Królewſką ſczodrobliwośćią káſsuiemy SarnStat 1118 [idem] [HerburtStat 747 (Linde); Jeszcze czo sie tycze o porcie czo owcze przewodzą [...] zaprawdę wielkie myto odmienia się 15 dnia augusta o pannie Mariey Zielnei, ale ten port owczowy tedy otrzyma pierwszy mytnik do s. Dimitrusza 26 dnia octobra CorfusDocum 1591 nr 190].

W połączeniach szeregowych (1): S thych káżdy powiáth ma ſwoie miáſthá známienite/ niekthore nád morzem/ niektore nád gorámi Máią też rzeki/ gory/ láſy/ imienia/ porty/ y wſzelkie dochody BielKron 271v; [otrzymali sprawiedliwoscz według prawa tak w mytach yako y portach y w cyrographiech CorfusDocum 1591 nr 190].

Zwrot: »porty darować« = zwolnić od podatku (1): Bacżąc Alexánder wielką ſpráwiedliwość ich bez łákomſtwá/ obiáwił ſie im/ á niechał ich ſpokȯiem/ porty wielkie y wolnośći im dárował BielKron 126.
4. n-loc (1):
Zestawienie: »Dobre Porty« (1): podpłynęliſmy pod Kretę podle Sálmonu. A ledwie ią przeminąwſzy/ przyſzliſmy ná mieśce nieiákie/ ktore zową Dobre porty [qui vocatur Boniportus] [MurzNT piękné porty, Leop Dobry Porth, BibRadz Putne porty, BudNT Dobre przyſtánia, CzechNT Piękne przyſtánia] WujNT Act 27/8.
*** Bez wystarczającego kontekstu (wszystkie cytaty o majątku papieża) (5): izali Papieſz [...]/ niewymamił [...]/ na Ceſárzach/ [...]/ rozmáite Páńſtwá/ Kroleſthwá/ Kxięſtwá/ Powiáty/ Miáſtá/ Porty/ Zamki/ Wśi/ Cżyńſze/ Mytá/ Folwárki/ y inſze rozmáite płáty. KrowObr 75, 23, 30v, 32v, 242.

Synonim: 1. przystanie.

MC