[zaloguj się]
[pdf]

ROZUMNIE (37) av

rozumnie (36), rozumno (1), [rozumnie a. rozumno]; rozumno LibLeg.

o jasne; -e (4) Oczko, GórnTroas (2), SarnStat, -é (1) Calep; -o prawdopodobnie jasne (tak w -o av).

[comp rozumni ListyPol.]

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII w. (z Cn).

Przysłówek od „rozumny” (37):
1. Z pomocą rozumu, kierując się intelektem, wiedzą, mądrze; racjonalnie; też: sprytnie, przebiegle; rationabiliter HistAl, Cn; intelligenter Mącz, Calep; gnare, gnariter, mature Mącz; cum scientia PolAnt; ingeniose, perspicaciter, sapienter, solerter Calep (32): Miſtrzu ty twoie obiády/ Práwieć ſą mądrych bieśiády. Wſzyſtko rozumnie ſpráwiono BierEz D; Chceſzli weſele á rozumnie żyw być niechciey wielkich vrzędow brać naſię, bo w wielkich praczach vmnieyſzony w żywocię [!] będzieſz. BielŻyw 130; A ſnadz co dobra myſl płodzi Wſſytko wielkim ſtanom ſzkodzy Bo to trzebá rozumnie kryć Ná co máią wſſytci pátrzyć Bo káżdy rozno ſſácuie Choćia chwaląc pochlebuie RejRozpr D2v; HistAl G4; Widzę że ćię náuká mierźi. (–) Nie mierźi/ ále tho przekwintowánie wáſze mię bárzo mierźi. [...] po náſzemu ze mną moẃ/ nie po Szkolſku. [...] (–) Powiem/ áleć tho wżdy muſzę rozumnie pokázáć pewnym dowodem/ czego bez náuki vczynić niemogę. OrzRozm B2v, D2; MAchomet po ześćiu bráćiey/ kroleſtwo przez krwie roźlánia othrzymał/ ktore ſpráwował y rządził rozumnie y ono rozſzerzył. BielKron 241, 141; ani pewnieyſzych potporow ku żyćiu/ rodzice ſynom ſwoym zgotować mogą/ iedno yeſliże ye rozumnie przyłączą podćiwym naukam/ y czwicżeniom wyzwolonym KwiatKsiąż A2; Abowiem to Rzeczypoſp. należy/ iżebj młodziencj w mieſćiech byli obycżaini/ á ieśliżeby byli młodźeińcżykowie [!] rozumnie wjćwicżeni/ y madrze [!] wjchowáni tedy [...] KwiatKsiąż C4; niemoc w pokoiu ſye mnoży/ á przetoż roboty á prace potrzebuie: á wſzákoż rozumnie/ áby od zbytniey prace ograżká ſye niepoczęłá. SienLek 94; A ták/ iáko káżdy ten młody cżłowiek/ ktory chćiwośći ſwe ma ná wodzy/ á miłuie rozumnie/ v mnie ieſt máło nie Anyołem GórnDworz Ll3v; Káżdy chytrzec cżyni (wſzytko) rozumnie/ lecż głupi wywieſza ſproſność. BudBib Prov 13/16; BiałKaz I; niechay przepurgowány dobrze/ wątrobę/ żołądek/ y mieyſcá przednieyſze po wiérzchu opátrzy/ á rozumnie ſye ſpráwuiąc/ pilno przypátruie/ ieſly choroby w Cieplicách vbywa Oczko [40]v; Pogáńſka ſtara mądrość/ piſałá hiſtorie/ ſławiąc ludzie wboiu mężne y w ſpráwách dzielne: ktorzy oycżyzny y rzecżypoſpolitey ćiáły ſwemi y krwią bronili/ abo rozumnie y wiernie o niey rádzili SkarŻyw A3v; á ktore źwierżętá wielkośćią podnioſłe [...]/ tedy tym onęſz ogromność [...] dał ku obronie. Owá inym wſzyſtkiem káżdego rodzáiu źwierżętom rozumnie iedno drugim nágradzáiąc/ ták wſzyſtko obmyślił/ iżby z świátá zginąć rodzáie nie mogły. GórnRozm Nv; Calep 548a, 945a, 989a; Ale w tym człowieku mężność ieſt/ cnotá ná świećie zacna/ który o niebeſpieczeńſtwo niedbáiąc/ rozumnie czyni to dla R.P. co dobrému czynić przyſtoi. GórnTroas 4; Nędze nie poznáć/ ácż kczemu ſztychuiąc/ Y rzecz do rzeczy rozumnie ſtoſuiąc. GórnTroas 67; wſzákże zdáło ſie nam y Rycérztwu náſzému rzecz ſłuſzna y rozumnie poſtánowiona [aequum consonumque rationi JanStat 552]/ iż [...] SarnStat 781; SkarKaz 80a; [rozvmnye rospravicz, vicladacz pissmo dissero, i⟨d est⟩ tractare, dicere, sapienter loqui, confirmare, exponere, declarare, eloqui lucide {diffuse tractare} ReuchlinBartBydg O3v].

W charakterystycznych połączeniach: czynić rozumnie (3), mowić, odpowiedać, radzić, rządzić (2), sprawić, sprawować (się) (2), zabiegać; rozumnie postanowiony, wyćwiczony.

Zwroty: »rozumnie rozmyślać« (1): Senatorum ſwo[im powiadał] [Cato] rozumnie rozmyſlaycie, ieſtliſci[e swą pracą nie]co dobrego á vżytecżnego vcżynili. BielŻyw 127.

»rozumnie wymyślać (a. wymyślić)« = myśleć (2): Gdy był pytan [Demokryt] iaki ieſt rozdział miedzi ludzmi á zwierzęti, odpowiedział rozumnie wymyſlać. BielŻyw 65; Rycżerzowie tłuſci długo trwać nie mogą ani żywi być, bo żyły ich zbytnią krwią zatopione nic rozumnie, nicz o niebieſkich rzecżach wymiſlić niemogą, ale zawżdy o cieleſtnych á o krewkoſci. BielŻyw 140.

Szeregi: »bacznie, (i) rozumnie« [szyk 2:1] (3): Iuvenis est quidem sed maturissime iudicat, Ieſzcze w prawdzie młodziencem yeſt/ ále ták bácznie y rozumnie mówi/ by mu było ſto lat. Mącz 211d, 147a, 188a.

»słusznie i rozumnie« (2): Skázuiem też/ iż obiáśnienie y wyłożenie słow onych y od ſyná/ dla pokazánia prawdy y dla potrzeby ná on cżás/ słuſznie y rozumnie do wyznániá wiárj ábo Credá włożono ieſt. SkarJedn 272, 315.

2. Jako ten, który ma rozum (1): Dziwnać to ieſt Beſtya co ią Małpą zową [...] gdy ią máią łowić [...] Tedy przed nią ſie ẃiążąc zaſię odſtępuią. Oná záſię przyſzedſzy ták że ſie poẃiąże [...] Tákże też ſtán Rycerſki [...] Gdy Pánoẃie co tzynią ná to przyzwalaią [...] Stworzeniśćie rozumnie iedno ſie w tym tzuyćie/ Oney Máłpie Beſtiey w tym ſie nie rownayćie WierKróc A4v.
3. Zrozumiale, jasno (2): y yeſcze tak powyez yego m. krolowy abi nas nie widal wtich to naſſich rzeczach [...] abi tego zadnim obiczayem Turczi nievznaly bo gdi beda wiedziecz Turczi tedi bedzie czieſzko panv naſchemv [...] a mi poſlowie niebedziem miecz glow [...] y bedzieczie sye v.m. tego kayacz czo bedzieczie sprawowacz bo barſo rozvmno ya daye znacz w m. LibLeg 11/59; Explanate, Iáſnie/ Iáwnie/ Rozumnie. Mącz 303b.
[Zwrot: »rozumni czyść«: A to s mych ust i se mego rozkazania poseł Waszej Krolewskiej Miłości pisał językiem Waszej Krolewskiej Miłości ziemie, aby tak było rozumni czyść. ListyPol I 1534/51.]
4. [Stosując przypowieść, aforyzm, alegorię: przipovyednye, Rozvmnye sinodochice ReuchlinBartBydg Y4.]
*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Diserte, disertim, lucide, sapienter, facunde, eloquenter rozvmnye BartBydg 243; Calep 937b.

Cf NIEROZUMNIE

PP, AN