[zaloguj się]
[pdf]

POŚCIEL (117) sb f

o jasne; -él (4), -el (7); -él KochFr, PudłFr, SiebRozmyśl; -el Mącz (6); -él : -el KochPs (1:1); -el- (Cn e pochylone).

Fleksja
sg pl
N pościel pościeli
G pościeli, pościel(e)j pościeli
A pościél pościeli
I pościelą pościelmi
L pościeli pościelach
inne sg G a. pl G a. A - pościeli

sg N pościel (40). ◊ G pościeli (14), pościel(e)j (1); -i : -(e)j SienLek (1:1). ◊ A pościél (23). ◊ I pościelą (3). ◊ L pościeli (28). ◊ pl N pościeli (1). ◊ G pościeli (1). ◊ A pościeli (2). ◊ I pościelmi (1). ◊ L pościelach (2); -ach (1) WujNT, -åch (1) BudBib. ◊ sg G a. pl G a. A pościeli (1).

Sł stp: pościel, pościela, Cn notuje, Linde także XVII(XVIII) – XVIII w.

Pierzyny, poduszki itp. oraz bielizna pościelowa; lectus Mącz, PolAnt, Modrz, Cn; lectistemium(-a) Mymer1, BartBydg, Calep, JanStat; grab(b)atus Vulg, Mącz, PolAnt; stratum a. stratus Vulg, PolAnt; cubile Mącz, PolAnt; torus Mącz, Cn; lectulus PolAnt; cadurcum, substratus, stratus Cn (117): Mymer1 30v; powyada yſch omyenyonemv ſchimunovi poſzczyeli kthora ſzyą yey poczyothcze doſtala poziczila LibMal 1544/92; PAnná w mieſcie iednemu ná pokoy biegáłá/ Gdy go domá nie było/ poſciel rozmiotáłá. RejFig Aa6v; (nagł) Poſciel. (–) VKażyſz kędy legaſz/ owożći nowiny/ Ze ſłomą nową powlokł/ ſtáre grochowiny. Piernat żurem pomázał RejZwierz 140; Na te poſcziel brunatną tlumoky wielkie Lvnſkie czteri WyprKr 95; Dotei ze poſczieli tlumok Lvnski czerwoni wielki 1 WyprKr 96, 95v, 97v [2 r.], 98, 105, 105v, 108; BielKron 272v; Dapsilis lectus, Koſztowna pościel. Mącz 78a; Grabatus, Pośćiel/ Piernaty. Mącz 147c, 495c; SienLek 141v; GórnDworz S8; ná łáwieby mogł rzepy náſiać/ poſciel brudna/ izbá źimna á nie vmieciona RejZwierc 61v; pośćieli z ſobą żadney nie noſzą/ okrom kocow á kołder. BielSpr 53; WerGośc 236, 251; PudłFr 78; Ná gołey słomie leżał/ bo pośćieli inſzey nie miał ArtKanc B15v; Calep [588]b; [panewek 8 i kociełki 2, pościelej sztuk 20, zbroja InwMieszcz 1555 nr 66].

pościel czyja (1): Nie zoſtáwiayćie w Rzymie téy moiéy pośćieli: Koc ten/ [...] té dwie guni kniému/ Pómoc wielką dáły mi leżeniu miękkiemu PudłFr 78.

W połączeniu z nazwą tkaniny lub przymiotnikiem od tej nazwy [w tym: ai (6), czego (3), z czym (3), z czego (1)] (13): Poscziel Atlasu czerwonego. WyprKr 95v; Poscziel Kitaiczana czerwona. WyprKr 96; Poscziel trzeczia wląkoscz sczerwonim Iadwabiem, a ze zlotem WyprKr 105, 95 [2 r.], 97v, 98, 105v [2 r.], 107v; BielKron 443; HistLan C3v; SkarŻyw 140.

W połączeniach szeregowych (5): SZátá piękna/ koſzulá/ poſciel/ Koń vbrány/ To też może policżyć/ miedzy roſkoſzámi. RejZwierz 135; BielKron 427v; SkarŻyw 238; GórnRozm L3v; kleryki/ żaki/ ſtudenty/ [...] ze wſzytkimi ich rzeczámi/ to ieſt/ końmi/ kśięgámi/ ſzatámi/ pośćielmi/ pieniądzmi/ y ſprzęty od wſzelákich płac [...] wolné czynimy SarnStat 202.

W charakterystycznych połączeniach: pościel atłasu [jakiego] (2), biała, brudna (2), brunatna, czarna (3), czerwona, droga (3), jedwabna (3), z jadwabiem (2), kędzierzawa, kitajczana (2), kosztowna, krolewska, lepsza (3), pstra, ugrzana, wiązana.

Zwroty:»na pościeli leżeć; w pościeli się ukłaść; pościel ku leganiu« (1;1;1): [Ligurgus] przykazał aby im żadnych poſcieli ku leganiu nie dawano. BielŻyw 27; Wtym obacżywſſy gdyby ſie ſnadź nye obácżnye á nye wposcieli vkładł/ każe podłożyć co miękkyego yemu wgłowy GliczKsiąż E5v; BielKron 349.

»łoże posłać pościelą« (1): pothym łożá poſłano trafną pośćielą s ſubtelnych ſzath á z bawełny. BielKron 443.

»pościel powlec« (1): A ták ſkoro ty rzecży iuż tám przenieſiecie/ Wnetże poſciel koleńſką białą powlecżecie. HistLan C3v.

»spać w pościeli« (1): Coś pirwey ſpał ná łáwie/ teraz w pſtrey pościeli RejWiz 60v.

»pościel zwłoczyć« (1): IEden pan wielomożny niedawno powiedźiał/ W Polſcze ſláchćic iáko by też ná kárczmie ſiedźiał. Bo kto iedno prziiedźie/ to z káżdym pić muśi/ A żoná poſćiél zwłócząc nieboga ſię krtuśi. KochFr 34.

Wyrażenia: »mchowa [= puchowa] pościel« (1): Plumeus – Mchowo [!] poſcziel Calep 814b.

»miękka pościel« (3): miękkie á iedwabne y drogie pośćieli/ niech ſię wtwárdość włośienic obrocą. SkarŻyw 140, 140; GórnRozm Nv.

»pościel nienasypana« (1): Poscziel Tawti czerwonei nienasipana WyprKr 97v.

»pościel wyszywana, (h)aftowana« (3:2): Poscziel czerwona wiſziwana iedwabna WyprKr 107v, 105, 108 [2 r.]; pościel háwtowána. Kołdry álbo drotowem złotem przeſzywáne, Albo z brzegow drogimi perłami oſute. CiekPotr 31.

Szereg: »pościel i łożko« = lectulus ac grab(b)atus PolAnt, Vulg [szyk 1:1] (2): Ták iż też ná vlice wynaſzáli niemocne/ y kłádli ie ná łożkách y ná pośćieli BibRadz Act 5/15; WujNT Act 5/15.
Przen (8):

pościel czyja (1): Pan go będzie ćieſzył w niemocy łożney/ á odmieni poſćiel iego w niemocy iego. BibRadz Ps 41/4.

a) O spaniu bez wygod (3): Szopá zgniła byłá tám páłacem/ ſtáynia pokoiem/ żłob łoſzkiem/ drábiny namiotem/ śiáno pośćielą SkarŻyw 27, 411.

pościel czyja (1): Moyá poſciel goła łáwá/ Lzámi opłynęłá ſtráwá BielKom G2.

b) O zwłokach [czyja; w tym: pron poss (2), G pron (2)] (4): Gdyż ſłyſzyſz od Ezáiaſzá/ iż poſciel twoiá cżyrẃ/ á przyodzianie twoie robacy. RejPos 164v, 201, 228, 317.
a. Posłanie, łoże (51): Lectisternium, lectus stratus et praeparatus, vel locus, ubi lectuli sternuntur, poscyel BartBydg 80; Cubicularis lectus, Komornicza pościel. Mącz 70b, 70a.

pościel czyja [w tym: pron poss (14), G pron (4), ai poss (1)] (19): LubPs B5; Leop Ps 131/3, Is 57/8; BibRadz Ps 6/7; iſz pościel ich krwią opłynęłá gdy byli oſzukani BudBib Iudith 9/2, Ex 8/3, 2.Reg 4/7, 3.Reg 17/19, Iob 7/13, Prov 7/17; Ziemiá táką żab ſproſnych hoyność zrodźiłá/ Ze y królewſka pośćiél bez nich niebyłá. KochPs 158; SkarŻyw 140; SiebRozmyśl F. Cf »poszkaradzić pościel [czyją]«, »na pościeli«.

W porównaniu (1): Chcąc być prętko bogatym/ cżęſto śiada w bieli: Pieſzo/ boſo/ w koſzuli/ iáko do pośćieli. KlonWor 72.

W połączeniu szeregowym (1): Y zpłodzi przekop żaby/ y wylázą y przyidą wdom twoy/ y w komorę łożnice twey/ y nápoſćiel twoię/ y wdom sług twoich BudBib Ex 8/3.

Zwroty: »na pościel brać, rozprowadzić« = brać na nocleg (1:1): Ná ktore nie máiąc intraty żadney ſámi z Compánijey ſkłádáć ſię muſieli/ iedni pieniędzmi/ drudzy ſtráwą zákłádáli/ drudzy do ſwych domow ná pośćiel bráli ReszList 167, 163.

»do pościeli lec; położyć (się) na pościel; w pościeli legać« = incubare toro Mącz; facere iacere super lectum PolAnt (2;2;1): BierEz N3v; Mącz 70b; przyłoż mu ná to ćiepłych pácześi/ gdy do pośćieli lęże SienLek 142, 141; wniosł go ná ſalę/ gdzie ſam mieſzkał/ á położył go ná pośćieli ſwey. BudBib 3.Reg 17/19.

»(prawie jako, mało nie) na śmiertelnej pościeli leżeć, leżący« = być ciężko chorym, umierać [szyk zmienny] (6:2): Valetudine novissima conflictari, Ná śmierć niemoć/ ná śmiertelney pościeli leżeć. Mącz 474c, 130c; RejPos 81, 324v; RejZwierc 73; Bucerus kácerz ná śmiertelney pośćieli leżąc/ zeznał/ iż nie wierzył/ áby Meſſyaſz iuż ná świát przyſzedł ReszPrz 78; LatHar [+9]; KlonWor 70.

peryfr. »pościel oblewać (a. skrapiać) łzami, płaczem napoić; opływa pościel; na pościel łzy wypłynęły« = płakać po nocach [szyk zmienny] (2:1;1;1): Przez cáłą noc ocży moye nigdy nye oſchnęły/ Ná poſcyel mą obficye z nich me złzy wypłynęły LubPs B5; ná káżdą noc opływa poſćiel moia [natare feci lectum meum]/ á łoże moie mokre ieſt od łez. BibRadz Ps 6/7; KochPs 9; SkarŻyw 140; á ia przedśię leżę w boleśćiách obléwáiąc łzámi pośćiél moię SiebRozmyśl F.

peryfr. »poszkaradzić pościel [czyją]« = mieć stosunek z cudzą żoną (1): boś wſtąpił ná łoże oycá twego/ á poſzkárádziłeś pościel iego. BielKron 18v.

»spać na pościeli« (1): Kthory wyſſedſſy w wiecżor ſpał na pośćieli ſwoiey [dormivit in strato suo] z ſlugámi Páná ſwego/ á do domu ſwego nie ſſedł. Leop 2.Reg 11/13.

»usikać się, usikanie, kąpać się w pościeli; pościel moczyć; pościeli pierzący« [szyk zmienny] (1:1:1;1;1): FalZioł V 85; (marg) Od vśikánia wpośćieli. (–) I to też ieſt niedoſtátek przykry/ [...] iż ich wiele pośćiel moczą [...] thym też rády potrzebá/ coby ſye nie rádźi w pościeli kąpáli. SienLek 107v, 108 żp.

Wyrażenia: »łoże (a. łożnica) pościeli« = lectus strati Vulg; lectus PolAnt (2): Leop Ps 131/3; A wſzedſzy wdom á on ſpał ná łożu ſwjm w łoznicy pośćieli ſwey BudBib 2.Reg 4/7.

»twarda pościel« (1): niech ie [synów swoich] zwycżáią ku wyćierpieniu źimná y gorącá/ y twárdey pośćieli [ad ... lectique duriciem] ModrzBaz 10.

Szereg: »łoże (a. łożko), pościel« = lectus, stratum a. cubile PolAnt [szyk 3:2] (5): BibRadz Ps 6/7; Mącz 460a; vćieſzy mię łoże moie/ á narzekania mego vlży mi pościel moiá. BudBib Iob 7/13, Am 6/4; SkarŻyw 140.
Wyrażenia przyimkowe: »na pościeli(-ach)« (17):

~ na pościeli czyjej (6): Leop 2.Reg 11/13; ktorzy zábili cżłowieka ſpráwiedliwego wdomv iego na pościeli iego? BudBib 2.Reg 4/11; Ktorzy ſypiáią ná łożach słoniowych/ á rozćiągáią ſię ná pośćielach ſwych BudBib Am 6/4, 3.Reg 17/19, Prov 26/14, Dan 4/13.

Wyrażenie: »na śmiertelnej (a. śmiertnej) pościeli« = przed skonaniem, umierając (11): Boyem ſię wnim wſytko pſuye Cziało Duſſi niefolkuie A theſz oba obliſſelij Prawie na ſmierthney poſcżelij RejKup q2v; RejZwierc 133; [Konstantyn Wielki] dopiero ná śmiertelney pośćieli ochrzcżony był. NiemObr 147; [SzczerbSpecSax 61 (Linde)]. Cf »na śmiertelnej pościeli leżeć«.
Cf »spać na pościeli«. ~

»w pościeli« (4): Naſz dobry doktór ſpáć ſię od nas bierze/ Ani chce z námi doczekáć wieczerze. Dayćie mu pokóy: naydźiem go w pościeli KochFr 33.

~ Wyrażenie: »w miękkiej pościeli« (1): Loże twoie ná kámieniu/ Twárde ku odpocżynieniu: Ia w miękkiey pośćieli legam/ Gdy chcę krolową cáłuwam. BierEz N3v.
Cf »w pościeli legać«, »usikać się w pościeli«. ~

Przen (2):
Zwrot: »na śmiertelnej pościeli leżeć« [szyk zmienny] (2): y wroćił ſie záſię okrutnik do Konſtántynopolim [...] y leżał dwie lećie około niego/ y iużby ie był wźiął/ bo iuż ná śmiertelney pośćieli leżáło/ by był Támerlan Ceſarz [...] gwałtownym ſwym przyiechánim do Azyey onego od Konſtántynopolim nie odwiodł BielKron 240v; A pomni iż nie ſyn twoy/ ale ſam leżyſz ná ſmiertelney poſcieli vſtáwicżnie w nędznym grzechu twoim. RejPos 245.

Synonimy: a. łoże, łożko, posłanie.

AL