[zaloguj się]
[pdf]

ŁOŻE (407) sb n

o oraz e jasne (w tym w o 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N łoże łoża
G łoża łóż
D łożu, łożowi
A łoże łoża
I łożem
L łożu łożach

sg N łoże (62). ◊ G łoża (101). ◊ D łożu (7) BierEz, BibRadz, BudBib, KochOdpr, KochPieś, GrabowSet, RybGęśli; łożowi (2) SkarŻyw, KuczbKat. ◊ A łoże (93). ◊ I łożem (15); -em (1), -(e)m (14). ◊ L łożu (107). ◊ pl N łoża (4). ◊ G łóż (3); -ó- (1), -(o)- (2). ◊ A łoża (6). ◊ L łożach (9); -ach (5) BibRadz, Calep, LatHar, WujNT (2); -åch (4) BibRadz, BudBib, RejPosWstaw, GostGosp; -ach : -åch (1:1) BibRadz.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Miejsce lub urządzenie służące do spania i leżenia; lectus Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; torus Mącz, Calep, Cn; lectica BartBydg, Cn; cubile Calep, Cn; carista, currus BartBydg; cubitus, hexaclinos, hexaphorus, intestinum opus, octophorus, sponda Mącz; accubitum, Gygarthus, stibadium Calep; latebrae, lectulus, lustrum, spelaeum Cn (387): BierEz C3v, N3v, Pv [2 r.], P2v; Cżlonki twé [Jezu] mlodziuchné/ ij koſtki niewinné/ w oſtré loże wlożoné/ w chuſtky obwinioné. OpecŻyw 19, 19, 43v, 58v [4 r.]; ForCnR E2; Lectus. eyn beth ader eyn ſydel bey dem tiſch. Loże. Murm 146; Mymer1 29v; HistJóz B3v; BartBydg 23, 80; TarDuch B3; FalZioł I 134d, IV 56a, V 62, 65 [2 r.], 69, 110; Obacż tu iaka ſromota ieſt ieſtli promień ſlonecżny ciebie na łożu naydzie, mowi ſwięty Auguſtin. WróbŻołt pp5; RejPs 92; Zeznala yſch panyey ſwoyey Zuchowſkyey v kthorey ſluzila yeden raſz 11. grzyvien a drugi raſſ polgrzywny vkradla wgisdebcze zmyeſzka pod pyerzyna na lozu LibMal 1546/116v, 1546/116, 1547/128v, 133v, 1550/155v (6); HistAl A4, L6v, Nv, N3v [2 r.]; A gdy to wyrzekł/ ryczáł iako Lew/ po łożu śię przewrácaiąc/ i proſząc aby daléi nieczytáno. MurzHist Gv, Ov; MurzNT Matth 9/7, Mar 7/4; LubPs hh5v, hh6v; GroicPorz hh4; RejWiz 31; Leop 2.Reg 4/11, Eccli 41/27, Ez 32/25; RejZwierz 24v, 140; WyprKr 98v, 99 [4 r.], 99v, 100 [3 r.], 100v (15); Widźiałem ſen ktory mię przaſtráſzył/ y wſzytki myſli me ktorem miał ná łozu ſwym [cogitationes in cubili meo]/ [...] zátrwożyły mię. BibRadz Dan 4/2, Lev 15/4, 5, Rom 13/13, Apoc 2/22, II 135d marg (14); Iudás ſyn Iakobow [...] iż ſie przećiw przyrodzeniu záchował/ vmarł podle żony ná łożu. BielKron 19v, 24 [3 r.], 37v, 42, 66, 131v (16); Lectus etiam Loże ná którich przed czáſy do ſtołá ſiadano. Mącz 186d; Tabulae quibus aliquid praesepiretur, Item pro fulcro tori discubitorii, Zádnia deſzczká ná łożu którey ſie grzbietem ſpieráyą Mącz 307b, 57b, c, 63c, 71a (17); OrzQuin G3v [2 r.]; SienLek 4v, 5, 11, 22, 34, 92v; GórnDworz T3 [2 r.], Gg6v; HistRzym 56 [2 r.], 59v, 80v [2 r.], 81, 81v; RejPos 74; BudBib Iob 7/13, 2.Par 24/25, Canti 3/1, 7, Dan 4/10 [7], Tob 14/13 (9); BudNT i8 marg, Rom 9/10; Oczko 19v, 26v; Calag 81b; KochPs 9, 61; [Jakub] wziął kámień/ y włożył pod głowę ſwoię/ y ſpał ná mieyſcu onym/ ná ták twárdym y vbogim łożu: miáſto poduſzki kámień/ á niebo miáſto pierzyny máiąc. SkarŻyw 346, 153, 160, 166, 286, 411; zá gośćiów groſz miło mu ſię nápić/ Nie każe ſię do łożá goſpodyniéy kwápić. KochFr 134; ReszPrz 45; ReszList 168; Y iuż mię noclég potkáć vczćiwſzy nie może/ A ten źimny prog muſzę przyymowáć zá łoże? KochPieś 29, 24; KochPam 81; PudłFr 66; ArtKanc B20; KochWr 28; PaprUp I4; Biclinium –Mieſce o dwu łozach. Calep 130b; Gygarthus łozena ktorim ſzalone albo opetane prziwiezuią. Calep 467a, 243a, 274b, 588b, 1005b, 1075b; GrabowSet O2v; LatHar 4, 110; RybGęśli B2v; Odpowiedźiał mu on chory/ Pánie/ /nie mam człowieká/ ktoryby mię wpuśćił do ſadzáwki gdy bywa poruſzona wodá: Bo niż ia przyidę/ inſzy wnidźie przedemną. Rzekł mu Ieſus: Wſtań/ weźmi łoże twe á chodź [Surge, tolle grabatum tuum et ambula]. WujNT Ioann 5/8 [przekład tego samego tekstu: OpecŻyw 43v, 58v [3 r.]; RejPos 74; WujNT Matth 9/6, Ioann 5/11, 12], Matth 9/6, s. 101 marg, Mar 6/55, s. 319, Ioann 5/9 (9); KmitaSpit A3; Przy kącie pyſzne łoże, nád nim záwieſzony Namiotek z rozmáitych vtkány iedwabiow CiekPotr 31; CzahTr C2; GosłCast 23; ZbylPrzyg B3; Sławie będę godźił/ nie tylko we zbroiey/ Ieſt śmierć y ná łożu. Y ták pierzchliwego Smierći grzbiet ieſt odkryt/ iák pierśi śmiáłego. SzarzRyt C2.

W charakterystycznych połączeniach: łoże brzydkie, chędogie, ciężkie, cudze, dobre, królewskie (2), kwitnące, miękkie, mokre (od łez), nieczyste, ostre, pozłociste, pyszne, stołowe, ubogie (2), wiszące, własne, złote; łoże sprawione [z czego]; łoże nieobrzezańcow; łoża [czyjego] dotknąć się; łoże chować, mieć, nakrywać żałobą, nosić, odnieść, postawić [gdzie], przenieść [gdzie], puścić, umyć (łzami), wziąć (7); łoże na kamieniu, na powroziech; łożem brzydzić się; do łoża kwapić się, posłać [kogo], (przy)chodzić (2); ku łożu przystąpić (2), przywieść [kogo]; na łoże obalić się (3), położyć [co], porzucić [kogo]; na łożu ducha wypuścić, naleźć [kogo], nosić [kogo], obudzić się, podnieść się, poklęknąć, posadzić [kogo], przywiązać [kogo], siąść (3), szukać [kogo, czego] (2), ubić [kogo], ubrać [co], udawić [kogo], umrzeć (3), zabić [kogo] (3), zastać [kogo] (4); na łożu obracanie; krom łoża sprawiać [co]; po łożu przewracać się; pod łoże zakraść się; pod łożem kopać doł, naleźć [co]; przy łożu stawać; u łoża być, stać; w łoże kłaść [co], nasłać [czego] (2); w łożu naleźć [co], niebaczyć [kogo]; za łoże przyjmować [co]; z łoża podnieść się, porwać się (3), ruszyć się, spaść, ukraść [co], wziąć [kogo] (4), zepchnąć [kogo] (2); za łoże przyjmować [co].

W połączeniach szeregowych (8): BielKron 255; Intestinum opus, Nieyákie naczynie Teſzárskie w dóm potrzebne/ yáko yeſt ſtół/ łóże/ skrziniá/ ſzafá. Mącz 173b, 259b; ſtárzy óni ludźie nákłádáli bárzo wiele/ áby łázienné albo ćiepliczne páłace były co na koſztownieyſzé/ á co naweſelſzé/ [...] z tąd wonné perfumy/ wódki/ máśći/ łożá/ kąpánia/ y inſzé niéoſzácowáné koſzty Oczko 18v; SkarŻyw 480; ReszPrz 54; GórnRozm N2; GostGosp 10.

Przysłowie: Iáko choremu pozłoćiſte łoże/ Tákże też złemu ſzcżęſcie nie pomoże. RejZwierc 229v.
Zwroty: »być na, w łożu« (4:1): Nie vprzykrzay mi ſię/ iuzći drzwi zámkniono/ á dźiatki moie ſą ná łożu zemną [in cubili sunt]/ y nie mogęć wſtáć ábychći dał. BibRadz Luc 11/7; Powiedamći wam Oney nocy będą dwá ná łożu iednym [erunt duo in lecto uno] BibRadz Luc 17/34; BudNT 11/7; WujNT Luc 11/7, 17/34.

»iść (a. pość) na łoże, do łoża« (3 : 1): BierEz C3v; BierRozm 13; Ieſlić o ſławę idźie/ kto więcéy pić może/ Dáięć przodek w tym męſtwie: ſam póydę ná łoże. KochPieś 20; Wzywałem ćię wieczny Boże/ Idąc wieczór ná ſwé łoże KochFrag 19.

bibl. »kłaść (a. stawiać, a. włożyć) pod łoże; łożem zgasić« = chować, ukrywać tylko dla siebie; sub(tus) lecto a. lectum ponere PolAnt, (7:1): Nadto mowił iem/ Záli świécę zapálaią aby była podkorzec abo pod łoże włożona? MurzNT Mar 4/21; BibRadz Mar 4/21, Luc 8/16; Tego dáru Bożégo/ zákazał Pan Kryſtus kłáść pod korzec/ álbo pod łoże OrzQuin G3v; Stáráć ſye o to pilnie mam/ ábym téy łáſki mnie dánéy/ y mnie raz ku ſzáfunku vrzędnie zwierzonéy/ niezátłumił korcem iákiem/ álbo łożem ſwym niezgáśił. OrzQuin G3v; WujNT Mar 4/21, s. 139, Luc 8/16.

peryfr. »mieć chędogie łoże« = żyć dostatnio (1): Nie vtracay dobr ſwoich miey chędogye łoże/ Nędzá dobrze żadnemu vcżynić nie może. BielKom C5.

»odpoczywać w łożu« (1): nie ieſt podobno/ aby krol był w boiu/ a ſluga odpocżywál w lożu. OpecŻyw 103.

»łożem opatrywać (a. podejmować) [kogo]« = zapewnić nocleg, mieszkanie [szyk zmienny] (2): ReszHoz 126; ći [Trynitarze] poſpolićie pielgrzymow do Rzymu z poſtronnych kráiow przychodzących przez trzy dni podeymuią/ ſtráwą/ łożem/ y inſzym opátrzeniem potrzebnym ich zákładáiąc. ReszList 166.

»paść na łożu« (1): [Asenech] pokutowała za ono iż bałwaný chwaliłá maiąc wolą nigdy tego nye tzynitz/ a padſzy na łożu barzo rzewno płakáłá HistJóz B4v.

»(po)leżeć na łożu, w łożu; (u)kłaść się (a. położyć się, a. ledz itp.) na łożu, na łoże; leżący na, w łożu« [szyk zmienny] (12:2;6:6;8:2): Lezancz wlozu Pan Florian Bothurzinsky bendącz nyemoczny na ſwim czielie, [...] wezwal ksobie naprzoth mnye iawnego piſarza nyzey napiſanego MetrKor 59/75; BierEz Ev; FalZioł V 94 [2 r.]; BielŻyw 61; LibMal 1551/165v [2 r.], 166 [2 r.]; Gdy wſzedł Alexander s Kxiążęty ſwemi w on páłac/ nalezli cżłowieká leżącego ná onym łożu złotym HistAl Lv; GroicPorz 11v; Leop 3.Esdr 3/6; BibRadz Cant 1/11, Lev 15/4, Mar 7/30; BielKron 62v, 83, 115v; GórnDworz Y7; HistRzym 41, 45v, 48v, 53, 54v, 84v; HistHel Dv; BudNT Act 9/33; Inn das Bett legen. Ná łoze położyć. Ponere in lectum. Calag 294b; KochPs 195; Accubitum – łoze naktorim wednie legąmij. Calep 14a; WujNT Matth 9/2, Mar 7/30, Act 9/33; Cżáſem chorobę zmyśli [chytry dłużnik]/ kłádzie ſię ná łoże KlonWor 73; PudłDydo B4v; Częſto ty rzewno płáczeſz ná ſwym łożu leżąc/ Niebożątko młodźiuchne przez niego ſię trwożąc. ZbylPrzyg B3.

»położyć [kogo] na, w łożu, do łoża« [szyk zmienny] (4:2:1): Wzyął tedy Heliaſz ſyná iey [wdowy] y położył ná łożu [et posuit super lectulum suum Vulg 3.Reg 17/19]/ prośił Páná Bogá áby wroćił duſzę k niemu BielKron 84v; HistRzym 81, 115v, 116v; BudBib 2.Par 16/14; ReszList 172; Károlus Ceſarz/ [...] vyźrzał chłopá opiłego/ á on opiwſzy ſię ná vlicy leżał/ kazał go dworzáńſkim chłopiętom do páłacu Ceſárſkiego przynieść/ y w koſztownym łożu położyć WerGośc 245.

»(po-, u)słać łoże; słanie łoża; (po-, u)słane łoże« = stratus lectus Mącz [szyk zmienny] (5;1;9): BierEz B4v; BartBydg 80; Nazrzałem tam okienkiem Tamci łoże vflane [!] Na nim leży pan z panią LudWieś A2v; GroicPorz gg3v; BielKron 443; Mącz 189b, 414d; HistRzym 52v; KochMon 33; Kobiercámi vsłáłám łoże moie [cubile meum]/ kołdrámi y ſznurámi Micraimſkiemi. BudBib Prov 7/16; SkarŻyw 552; ReszHoz 120; Córy ſzlácheckié (zal ſye mocny Boże) Pſóm Biſurmánſkim brzydkié śćielą łoże. KochPieś 37; OstrEpit A2v; PudłDydo B4v.

»porzucić [kogo] na łoże« = ukarać chorobą (1): Oto porzucę ią ná łoże [mittam eam in lectum] (marg) złożę ią chorobą. (–)/ á ktorzy z nią cudzołożą/ w vćiſku wielkim będą WujNT Apoc 2/22.

»posłać [kogo] na łoże« = ukarać chorobą (1): [Pan BÓg za grzechy] otho nas chce poſłáć ná łoże/ to ieſt/ ſrogiemi kaźniámi/ wrzody/ niemocami pokáráć ciáłá náſze. RejAp 31.

»(po)wsta(wa)ć z łoża« = cubitu surgere Mącz [szyk zmienny] (7): [Heliasz] mowił ku poſłom: [...] wroćcie ſie á powiedzcie krolowi: To mowi Pan Bog/ iż z łożá ſwego nie wſtánie [de lectulo ... non descendes Vulg 4.Reg 1/4] á vmrze. BielKron [842]v, 70v; Mącz 435b; Y wſtał [król] iedney nocy z łożá ſwego á ſzedł ku ſieſtrze ſwey HistRzym 31, 76v, 77; ReszPrz 45.

»siedzieć (a. siąść) na łożu, przy łożu, u łoża; przy łożu siedzący« [szyk zmienny] (2:1:1;2): przy nim [Popielu] ſiedzieli v łożá BielKron 342; Ládáco powiádáią/ przy łożu ſiedzęcy/ Miod/ Wino/ Máłmázyą/ s koſmátym pijęcy. BielSat D2v [idem BielRozm]; BudBib Gen 48/2; bogoboyni kápłani v chorych przy łożu ſiedząc [...] do ćierpliwośći y vfánia w Pánu Bogu nápominaią ReszHoz 118; BielRozm 27; GosłCast 56.

»sypiać (a. spać), śpiący, sen na łożu« = dormire in lectis a. super lectum PolAnt [szyk zmienny] (5:1:1): Thakze wnoczi do dworu wſchedſchi pana ſpyaczego na lozu myeczem aſch do ſmyerczi vkloll LibMal 1548/145v; BibRadz Amos 6/4; HistRzym 116; Popędliwość/ zawiść/ záfráſowánie/ wzruſzenie/ lękánie śmierći/ gniew/ nieprzyiazń y cżáſu odpocżynienia nocny ſen ná łożu/ tyć rzecży rozmáićie káżdego vmysł trapią. BudBib Eccli 40/5, 2.Reg 4/7, Amos 6/4; Przez wiele lat [św. Bernardyn] ná łożu nie ſypiał/ iedno ná łáwie nie rozebrány. SkarŻyw 460.

»wstąpić na łoże« (2): Iż gdy kto żonę poymuie: A idzie z domu do oycá/ Bywa iey podaná świecá: [...] Pierwey niż wſtąpi ná łoże/ Drugą świecę od ſwey záżże. BierEz S2v; LubPs dd2v.

bibl. »łoże [czyje] wywrocić« = uzdrowić kogo (1): A tys miły panie wſzytko łoże iego wywrocił w niemoci iego [Dominus opem ferat illi super lectum doloris eius]. Uywrocił [!] skaził aby iego niepotrzebował. WróbŻołt 40/4.

Wyrażenia: »łoże boleści« (1): Pan bog iego wſpomoże na łożu boleſci iego [super lectum doloris eius]. WróbŻołt 40/4.

»głowa łoża, u łoża« = caput lecti PolAnt (2:1): HistJóz E3v; [Dawid] gdy ſie krył ná puſzcży przed krolem onym [...] cżáſzę ſrebrną y oſzcżep w nocy wziął był w głowach v łożá iego. RejZwierc 204; BudBib Gen 47/31.

»śmiertelne łoże« (3): Zadna rzecz gniewu tego hámowáć nie może/ Chybá moc nie człowiecza/ y śmiertelne łoże. Prot A3v; ZapKościer 1581/23, 1589/86.

Zestawienia: »łoże francuskie« (1): Namiotek do loza Franczuſkiego, czerwoni Adamaskowi WyprKr 100.

»włoskie łoże« (2): Namiot Kitaiki szarei a czerwonei. Do wloſkiego Loza, s frandzią Iadwabiu czerwonego a ſzarego i s Capturem do wierſchu WyprKr 100v, 101.

Szeregi: »ława albo łoże« [szyk 1:1] (2): ſtrachi cżartowſkie zrzuczaią ludzie ſpiące z ław albo z łoż, drugie z domow wynoſzą MiechGlab *5v; Mącz 57b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»łoże, posłanie« (2): Ieſliż wſtąpię ná łoże ſwe do poſłánia ſpokoynego/ A ieſliż dam ſen ocżom mym áby wżdy odpocżynęły/ [...] Do tąd áż wżdy znaydę mieyſce ku mieſzkániu Pánu temu LubPs dd2v; Cubitu surgere, Z łożá z posłánia wſtáć. Mącz 435b.

W przen (16): Leop Is 57/7, 8; RejPos 264, 264v; BudBib Is 57/8 [2 r.]; A gdy wnętrzność źiemſką/ ćiáłu daſz zá łoże/ Niech ćię duſzá wielbi/ moy odkupićielu. GrabowSet H, Hv; Kto ſię/ [...] Pátrząc ná iáſnych gwiazd błáſk [!] niezdumiwa? Abo gdy świátłem vderzy go w oczy Słońce/ ogniſtym gdy ſie kołem toczy? Ktore gdy z łożá powſtawa ſwoiego/ Iák oblubieniec obleczon z ſzczyrego Złotá vbiorem SzarzRyt A3.
Zwroty: »w sercu łoże mieć« [szyk zmienny] (2): TWego rátunku/ Boże Pełny łáſki/ lutośći/ Przećiw wężowej złośći Wzywam: bo w ſercu łoże/ Moim ma: pewnie/ bez ćiebie mnie zmoże. GrabowSet D3, F4v.

bibl. »słać [komu] łoże« (1): Pan go [wiernego] w przypadku iego łáſkáwie wſpomoże/ Y ſwoią właſną ręką będźie mu ſłał łoże. KochPs 60.

Wyrażenia: »nieśmiertelne a niepokalane łoże« = symbol życia wiecznego (1): [Chrześcijanki] nie tylko ſercem/ ále y ćiáłem ſię poświęcaią. pocżytáiąc ſobie zá rzecż nieprzyſtoyną/ áby roſkoſzy ſłużyć miáło nacżynie ná przyimowánie mądrośći zgotowáne: á żeby to rodzić miáło wedle ćiáłá/ ktore naśienia ſłowá Boſkiego y niepokalánego á nieśmiertelnego łożá prágną: z ktorego rodzą nigdy nieumieráiące potomſtwo. SkarŻyw 363.

»łoże serca« (2): A thák potym naydzieſz ná łożu ſercá twego Bogá/ z ktorym prziydzieſz do chwały wiecżney. HistRzym 117v, 117.

»łoże żądości cielesnych« (1): ieſt przykazánie Boże/ ktore nas wieźie do weſela wiecżnego/ ále muſiem pierwey oględáć fryierkę/ to ieſt ćiáło ktore ſie przećiwi duſzy/ á naydzie ie leżące ná łożu żądoſći ćieleſnych. HistRzym 66.

Przen: metonimicznie: małżeństwo i współżycie płciowe (56): Złym żonam czas nie [po]może, Im dalej, tym cięższe [łoż]e BierRozm 4; RejPosWstaw [212]v; Niech Towárzyſzá życżliwego/ Iednemu łożu przyiaćielá Mam z łáſki twoiey: inſzy więcey Chcąli/ niech proſzą. KochOdpr C4; KochWz 137; BielKron 104v; Chodźmy vczćiwie/ iáko we dnie: nie w bieśiádách y piiańſtwách: nie w ćieleſnośćiách (marg) wł: w łożách [in cubilibus], to ieſt, nie w porubſtwie áni w cudzołoſtwie. (–) y roſpuſtnośćiách: nie w zwádźie áni w zazdrośći WujNT Rom 13/13 [przekład tego samego tekstu RejPosWstaw].
Zwroty: peryfr. »być nieprawego, nie z własnego łoża [czyjego]« [szyk zmienny] (1:1) Ale Rochmidá iſz wiedziáłá/ Włodimirzá być niepráwego łożá/ (Bo go Swentosław z Maluſſą miłosnicą miał) niechciáłá ná to [małżeństwo swoje z Włodzimierzem, bratem Jaropełka] pozwolić StryjKron 130, 452.

»chować (w uczciwości) łoże« = żyć cnotliwie (1): Będzie też was obudwu ſerce/ łáſką ſwą świętą ſpráwował/ że ſię ſpołecżnie zgádzáć y w miłośći żyć będziećie/ chowáiąc w vććiwośći łoże wáſze. KarnNap F4v.

»(od) łoża się chronić, strzymać« = żyć wstrzemięźliwie (1:1): BielKron 70; Pothym Melánkolia pánuie od onego czáſu/ áż do Czternaſtego dniá Grudniá: á tedy [...] Lożá ſye chronić. SienLek 42.

»czynić (krzywdę) łożowi« = cudzołożyć [szyk zmienny] (2): Abowiem ieſliby Mąż z wolną niewiáſtą nierządu pátrzył/ tedy łożowi ſwemu krzywdę cżyni KuczbKat 320; Bo naprzod ſtárſzy ſyn iego [Jakuba] Ruben/ wielkiego ſię grzechu dopuśćił przećiw oycu/ krzywdę cżyniąc cżći iego y łożowi iego. SkarŻyw 349.

»łoże mazać; łoże się maże« (1;1): A ieſliby Mąż wolny z cudzą Żoną ſpráwę miał/ tedy cudze łoże plugawośćią cudzołożną śie máże. KuczbKat 320; iáko możeſz nędzny oycże do ták wielkiey [...] ſproſnośći/ przywodzić myśl ſwoię/ áby corká oycowſkie y máćierzynſkie łoże mázáć miáłá? nigdy tego nieucżynię. SkarŻyw 487.

»spolne [z kim] miewać łoże« (1): w páłácu ſwoim dał był [Aristodemus] ná powietrzu záwieśić komorecżkę máłą thák wyſoko/ gdzie áż po drábinie muſiał chodzić/ á tám ſpolne z białągłową ſwoią miewał łoże GórnDworz Gg6v.

»uchodzić łoża« = uniknąć małżeństwa (2): [mówi Dydona] Bom AEneaſzá iáko żywá nie widźiáłá/ Anim w Troiáńſkié burdy Afriki poznáłá: Ale vchodząc łożá Iárby ſrogiégo/ Pusćiłám ſię ná oſtrosć mieczá śmiertelnégo. KochFr 92; KochDz 108.

»uznać łoże w grzechu, złościwe« (2:1): Leop Sap 3/13; BibRadz Sap 3/13; Szcżęśliwa/ práwi/ niepłodna y niepokalána/ ktora nie vznáłá łożá w grzechu [quae nescivit torum in delicto Vulg Sap 3/13]/ będzie miáłá owoc/ y oſobną chwałę miedzy duſzámi świętymi. WerKaz 293.

»wstąpić na łoże [czyje]« = cudzołożyć (1): [Jakub do synów swoich] Ruben pirworodny ſynie/ tyś ieſt moc moiá á pocżątek boleśći moiey/ [...] rozlałeś ſie iáko wodá/ nie rość/ boś wſtąpił ná łoże oycá twego/ á poſzkárádziłeś pościel iego [ascendisti cubile patris tui et maculasti stratum eius. Vulg Gen 49/4]. BielKron 18v.

»wykroczyć z łoża« [o zdradzie małżeńskiej] (1): Fidem coniugii violare, Wykroczić/ z łożá/ zgwałćić małżeński ſtan. Mącz 498b.

»wypowiedzieć [komu] łoże« (1): póydźie ná ćię ſztuką/ Poczet ſzwágrów wielki/ bydź może/ że y ſłuką. Nie zliczyſz trzech przed nimi/ wypowiédź y łoże GosłCast 46.

Wyrażenia: »łoże małżeńskie« (9): OpecŻyw 4; LibMal 1549/150v; Wierę bych ia tego ták bárzo Dworney pániey zá złe niemiał/ kiedyby sie oná/ widząc niemiłość mężowę [...] y wzgárdę małżeńſkiego łożá/ kogo inego rozmiłowáłá. GórnDworz Cc, Y6v; KochPieś 50; A iáſnowdźięczny związek łożá małżeńſkiégo/ Poczćiwą ieſt roſkoſzą człowieká káżdego GosłCast 59, 59. Cf »dziatki łoża małżeńskiego«, »syn łoża małżeńskiego«.

bibl. »łoże niepokalane« = małżeństwo; torus immaculatus PolAnt, Vulg (6): SeklKat K4v; Vtćiwe małżeńſtwo we wſſytkich/ á łoże nyepokaláne. Ale kurewniki y cudzołożniki będźye Bog ſądźił KromRozm I C2; KrowObr 235; BibRadz Hebr 13/4; Vcżćiwy ieſt Stan małżeńſki/ Záleca gi Páweł święty; Y łoże niepokaláne/ Cżyſte w tym to świętym ſtanie. W ktorym Pan Bog ten ślub ſpráwił/ ArtKanc V2v; WujNT Hebr 13/4.

»łoże niepomazane« (4): Kthorzy vććiwe małzeńſtwo ſromoćićie/ łoże nie pomázáne/ pomázánym/ y nietzyſthym zowiećie/ záco Panu Bogu dnia oſtátetznego odpowiedáć/ muſićie y będziećie. KrowObr 227, 221, 227, 228.

»porządne łoże« (1): Cudzołoſtwo/ ieſt krzywdá porządnego łożá/ choćiażby ono cudzym/ chocia właſnym było. KuczbKat 320.

»społeczność łoża urzędnego« (1): Chce [cię] ten w świętą ſpółeczność łożá vrzędnégo/ Który możnym królem ieſt páńſtwá ſzérokiégo. GórnTroas 58.

Wyrażenia peryfr. oznaczające prawowite urodzenie:»syn cnego łoża« (1): Dźielił ſię Kukułcży ſyn gniazdem y obłowem Z ſynámi cnego łożá: Y był brátem nowym KlonWor 63.

»dzieći dobrego łoża« (2): temu ſądowi Duchownému należy dowiedźieć ſie y ſądzić/ któré dźieći dobrégo łożá ſą álbo nié [de legitimi vel illegitimi tori liberis natalibus JanStat 237]. (marg) Dobrowolne. (–) SarnStat 214 [idem] 643.

»dziatki łoża małżeńskiego« (1): Poſtánowił Bog niebieſki: By ſię ludźie rozmnażáli/. A ten to świát nápełniáli. A nierządu poniecháli/. Cnotliwie ſię tu chowáli; Dźiatki łożá małżeńſkiego/. Wychowáli ku cżći iego. ArtKanc V2v.

»syn łoża małżeńskiego« (1): WujNT Luc 5/34 cf »łożnica abo łoże«.

»potomek uczciwego łoża« (1): [przykazanie to] tak mamy rozumieć/ ábyſmy [...] zoſtawily po ſobie potomky vczcywego łoża ktorzy by go też chwalily. SeklKat Lv.

»(syn) własnego łoża« (2): Yeſcze też ktemv dvchownemv ſądv przyſluſſe naidovacz y ſądzicz wlaſnego abo nie wlaſnego loza i vrodzenia. ComCrac 20v; Murm 168.

Szereg: »łożnica abo łoże« (1): Zali możecie vczynić/ żeby ſynowie oblubieńcowi (marg) Synowie łożnice ábo łożá małżeńskiego. G. Hebraiſm. to ieſt ſwátowie. (–) pośćili/ poki z nimi ieſt oblubieniec? WujNT 211.
Wyrażenia peryfr. oznaczające nieprawowite urodzenie: »syn cudzego łoża« (1): Naturalis filius, eyn elicher ſun ader eyn vnelich ſun. Właſnego łożá álbo cudzego ſyn Verum apud Suetonium pro legitimo accipitur et opponitur adoptiuo. Murm 168.

»nierządnego łoża dziatki« (1): Dla cżego też Bog/ y podziſieyſzy dzień/ nie ſkąd inąd/ iedno z porządney małżeńſkiey miłośći/ chwalce ſobie obiera. A mámzerom [!]/ to ieſt/ nierządnego łożá dziatek nie rad ćierpi CzechRozm 163.

»od nieprawego łoża plemię« (1): A ſynowie cudzołożnikow/ w wyniſſcżeniu będą/ á od niepráwęgo [!] łożá/ plemie będzie wygłádzone [et ab iniquo toro semen exterminabitur]. Leop Sap 3/16.

»nie poczciwego (a. nieuczciwego) łoża syn« = spurius PolAnt (2): Diogenes cżłowyek yeden vcżony/ z nyeucżćiwego łożá ſynowi gdy ćiſkáyąc kámyeńmi ludzyom ſye przykrzył/ rzekł: Wyáruy ſye ábys w oycá ktorego nye tráfił/ znácżąc tho iż nyewyedzyeć było/ kto mu był práwym/ pewnym/ y iſnym oycem. GliczKsiąż B2v; BibRadz Deut 23/2.

[»złego łoża syn«: gdyśćie zákazáli Mámzerów ábo złego łozá ſynow do Krztu przypuſzczáć ŚmiglAbsurda 32.]

»potomstwo łoża złościwego« (1): Ale ſynowie cudzołoznikow od rzeczy świętych zábronieni będą/ á potomſtwo łożá złoſćiwego będzie wygładzone. BibRadz Sap 3/16.

2. Narzędzie tortur; catasta, eculeus BartBydg (5):
Wyrażenie: »łoże żelazne« (1): Catasta, eculeus, osząka, genus fuit tormenti, martyrii, loze zelyazne BartBydg 24b.
W przen (4):
Wyrażenia: »krzyżowe (twarde) łoże« = o narzędziu męki i ofiary Chrystusa [szyk (3:1)] (4): á temu ktoremu ták [Matko niepokalana] śćieleſz ty pieluſzki/ łożá krzyżowego będzie trzebá. SkarŻyw 112; Godźieneś P. Iezu Chryſte wſzelkiey cżći y chwały/ zbáwiennym śiedmi ſłow teſtámentem/ wſzyſtkim ná krzyżowym łożu zálecony. LatHar 543; IEzu teſtámentem śiedmi ſłow/ ná twárdym krzyżowym łożu/ świátu zá kápłaná/ krolá/ páſterzá/ sędźiego/ Bogá y cżłowieká prawdźiwego oſobliwie vdány/ zmiłuy ſie nád. LatHar 339, 248.
3. Prawdopodobnie rodzaj lektyki (1):
Wyrażenie: »łotrowskie łoże« (1): Decaphorus, Lectica quae fertur a decem hominibus, Lotrowskie łoże. Mącz 78d.
4. Koryto, rów; alveus, fossa Cn (5): Wybráwſzy łoże Vpuſtowi wedle potrzeby/ vłóż chróſtem pięknym długim Brzozowym/ álbo Choiną równiuchno warſtwę Strum M4, I4v [2 r.], L2v [2 r.].

W charakterystycznym połączeniu: łoże wybrać (5).

5. Obsada czegoś, podstawa, na której coś jest wsparte czy umocowane (3): pobrano im theż wſzyſtki hákownice żelázne/ kthorych było w iednym łożu po ſześći y w drugim po ośmi ná dwu kołkách lekkich przypráwione BielSpr 69v; Ná lozach máią [łodzie] ſtać/ ktore máią bydź záwżdy ná zamiar w domu álbo we dworze GostGosp 88; [młynarze [...] uznali to [...]; ku temu żeby u Nowego młyna progi, łoża były więcej niż pół łokcia podwyższone OpisyPozn 1592 nr 19, 1592 nr 19 [3 r.]].
a. Podstawa broni palnej, do której przymocowana jest lufa (1): Kędy ſády/ tedy ſtárą drzewinę/ wiśninę/ zbieráiąc palić/ z tych naylepſzy popioł: á z drzewá ieśli niezbucżniáłe/ łożá do ruśnic/ álbo inſze ſtátki. GostGosp 124; [Działo żelazne na półtora łokcia samo w sobie, oprócz łoża, nieoprawne. LustrWpol I 89; Moździrzyk 1 nikczemny i zardzewiały, a drugi moździrzyk w łożu niedobry, a trzeciego jedno łoże, sam się spadał w sztuki. LustrWpol I 110; ŹródłaEkMalb II 87 [4 r.], 88 [9 r.]].
6. anat. Błona tworząca rodzaj worka, w której rozwija się płód w łonie matki; bulga, volva Cn (4): WOdka Balſamowa [...] wywodzi/ Theż Loże w kthorym dziecię leży w żywocie vmarłe. FalZioł II 4d, I 143b; Krolewnie ſmrod morſki á wzburzenie morſkie przekażáły/ á cżás ſie przybliżał dziećięćiu: á ták z boleśćiámi okrutnemi/ łoże ſie w niey záwroćiło/ á przeto niemogłá porodzić dźiećięciá bárzo długo. HistRzym 15v.
W przen (1): Y rzekli kniemu [Izajaszowi]/ ták mowi Chyzkijahu/ dzień kłopotu/ łáiánia/ bluznierſtwá dzień ten przyſzedł płod áz do łożá/ á śiłi niemáſz ku rodzeniu [venerunt filii usque ad partum, et vires non habet parturiens]. BudBib 4.Reg 19/3.
7. bot. Miejsce nasienia w łupinie (1): mnieyſzi ſkocżek ieſt prędſzi á iako ſkoro zezra: tak wnet s ſwego łoża [ſiadłá SienHerb 76b] wyſkocży FalZioł I 62d.

Synonimy: 1. posłanie; 3. koryto, row; 4. podpora, podstawa, stojak; a. osada, podsada; 5. sekundina; 6. siadło; 7. siadło.

Cf ŁOŻKO, ŁOŻNICA, ŁOŻYSKO

DJ