[zaloguj się]
[pdf]

ŁOŻNICA (106) sb f

-ó- (25) Mącz (7), Oczko, KochPs (2), KochTr, KochJez, KochFr, KochBr, KochWz, KochPam, ZawJeft, GórnTroas (3), OstrEpit, GosłCast (2), PudłDydo; -o- (8) OpecŻyw (3), MurzNT (4), KochFrag (Cn o pochylone); a jasne.

Fleksja
sg pl
N łóżnica
G łóżnice łóżnic, łożnić
D łóżnicy
A łóżnicę łóżnice
L łóżnicy łóżnicach

sg N łóżnica (11). ◊ G łóżnice (50). ◊ D łóżnicy (1). ◊ A łóżnicę (7). ◊ L łóżnicy (28). ◊ pl G łóżnic [w tym: łożnić (1)]. ◊ A łóżnice (2). ◊ L łóżnicach (4); -ach (3) BibRadz, BudBib, Oczko, -åch (1) KochSz.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

Miejsce lub urządzenie do spania i leżenia, także pomieszczenie, pokój sypialny; fulcrum Murm, Mymer1, BartBydg; cubiculum, dormitorium, pastophorium, thalamus Mącz; grabatus, sponda Calep; accubitus BartBydg (106): Muchá mrowce przygániłá/ Nieśláchetność wymiotáłá: [...] Záwżdy mieſzkaſz w iámie grubey/ Ia z krolem w łożnicy cudney BierEz N3, Sv; náſwiętſſá panna ſama zamknąwſſi ſie wſwé łóżnicy/ cżtla kſięgi Izaijáſſa proroka OpecŻyw 7v; Fulcra numero plurali, Die bet ſtat. Lożnycá. Sponda lecti latus Murm 146; Mymer1 29v; Accubitus, loznycza, przebitek BartBydg 4b, 61b, 70a; BielŻyw 67; March2 D4; Filary onego páłacu y łożnić były s kámienia Porphirikowego HistAl L6v, M6v; [człek złościwy] W łożnicy ſwey nye myſli nigdy nie dobrego/ Bo ná káżdey drodze ſwey prędſſy yeſt do złego LubPs I4v; Leop Esth 2/13; RejZwierz 140; BibRadz 2.Reg 13/10, Am 6/4; BielKron 73v, 178, 234, 388v; Adornare Thalamum, Łóżnicę kobiercy obić y przichędożić dla młodych małżonków. Mącz 269c; Thalamus, Łóżnicá/ kownátá/ przibytek młodegó páná s młodą pánią/ pokłádziny. Mącz 454a, 95a, 283b; SienLek 111; KochMon 33; BudBib Ps 149/5, 1.Mach 1/28; CzechRozm 152; Nie zoſtáło ná łożnicy iedno dwoie máłych dziewecżek. Zácżną iutrznią/ ledwie pirwſzy Pſalm zácżną/ á vłożnice ſię mur obálił y wielki grom y trzaſk że ſię ziemiá zſtrzęſłá/ vcżynił. SkarŻyw 193, 193 [2 r.], 227; StryjKron 607; KochFr 45; A tobie zły człowiecze miáſto łóżnice grób/ á miáſto weſela pogrzeb/ przyiaćiele/ y krewni twoi ſpráwią. KochWz 139; ReszList 168; Trzy ſłowá śrzodek nieśie nagrobnéy tablice: TV MIASTO OBIECANEY KROLEWSKIEY LOZNICE, IANIE TENCZYNSKI, LEZA TWE KOSCI VSPIONE: O PROZNE TROSKI LVDZKIE, O NADZIEIE PLONE. KochPam 88, 84; á iam dźiśia v ćiebie w łóżnicy Nie záſtáł téy Biblijéy PudłFr 18; Raz v rozbierania bydz chciał [Wojnicki] ale Kr IM do dalszego pokoiu w Loznyczę szedszy (?) zawarł się. ActReg 142; Grabatus – łoznica. łozko małe. pielieſz. Calep 460b, 1000a; GórnTroas 73; A wy o zacné Muze/ w ſławnym Helikonie/ [...] Przygotuyćie łożnicę/ w któréy on ofiáry/ Słuſzné Cyprydźie odda zá tákowé dáry. OstrEpit A2; GosłCast 22.

W przeciwstawieniu: »w łożnicy ... na ziemi« (1): Weſelcie ſie ij raduycieſie/ botz buog ſtál ſie vbogim ſpolu ſwami/ nieleżytz w roſkoſſy anij w iaſné lóżnicy/ ale na ziemi kamienné/ wſtayni ſmierdzące OpecŻyw 16.

W porównaniu (1): Ogiéń ſłoneczny: który kiedy wſtáie/ Iáko z łóżnice nowy oblubieniec/ Nioſąc ná głowie swiétny złoty wieniec. KochPs 26.

W charakterystycznych połączeniach: łożnica cna, cudna, jasna, krolewska (2), marmurowa, nie ręką robiona, niewymownej piękności, osobna, pańska (2), pięknie sprawiona, złotem i drogimi kamieniami przychędożona; łożnicę poczynić, przygotować; w łożnicy rozciągać się, mieszkać, widzieć [kogo], zagrzewac [kogo], zastać [co]; do łożnice kołatać, puścić [kogo].

Zwroty: »legać w łożnicy« (2): S cżegoż ſie weſelicie o ludzie bogacij/ tzo legácie w roſkoſſné lóżnicy? OpecŻyw 16; Krolowie ſmutni po ſwych miłoſnicach/ Teſknią/ że ſámi legáią w łóżnicach. KochSz B4v.

»odpoczywać w łożnicy« (1): á będzye odpocżywal w łożnicy ſwoiey/ ktory záwżdy chodził w ſłuſznośći ſwoiey. RejPos 321v.

»na łożnicy położyć [kogo]« (1): Rodzicy ſą twoi/ ktorzy ćie bárzo długo ſzukáli: á iam ie dla tego ná náſzey łożnicy położyłá. HistRzym 116.

»przesypiać się w łożnicy« (1): ſynowie Remmoná [...] weſzli w dom Izbozethow/ A on ſie przeſypiał w łożnicy ſwey [dormiebat in cubiculo] w południe. BibRadz 2.Reg 4/5.

»przyjść do łożnice, w łożnicę« (1:1): A gdy przyſzedł do łożnice gdźie Krol leżał/ tám ieſzcże przypráwnieyſze okazánie wſzytkich rzecży było. BielKron 453; GrochKal 15.

»do łożnice przyprawić [kogo]« (1): [Sara] ſkoro wdom krolewſki weſzłá/ nim ią do łożnice Páńſkiey/ wedle zwycżáiu máśćiámi y oleyki przypráwiono: káráć P. Bog pocżął Pháráoná krolá ná dziatkach iego/ ná ſługách/ ná máiętnośći. SkarŻyw 283.

»do łożnice, na łożnicę, k łożnicy (przy)wieść [kogo], (do)prowadzić, (być) (w)prowadzonym; z łożnice wyprowadzenie« = ingredi a. reducere in cubiculum HistAl; ductus ad cubiculum Vulg [szyk zmnieny] (4:1:1:3:2;1): poiąwſzy krolowa zá rękę Alexandrá y w wiodłá go ſamego do łożnice/ ktora byłá złotem y drogim káminim przychędożona HistAl L7, L7v, N2; Leop Esth 2/16; Nuptiales faces, Láne ſwiece s któremi prowádzą do łóżnice. Mącz 252c, 201c; SkarŻyw 234; KochTr 8; miła/ poćieſzna y weſoła rzecż byłá/ tákie Páná młodego do ślubu z łożnice wyprowádzenie: ták miłe y weſołe ludźiom bywa po odſtąpieniu ćiemney nocy ſłońcá pogodne wſchodzenie. CzechEp 167; Ciebiem ią moiá coro do łóżnice miáłá Doprowádźić/ y miłé dźiatki widźieć chćiáłá ZawJeft 38; GórnTroas 73; KlonFlis D.

»w łożnicy siedzieć, posadowić [kogo]« [szyk zmienny] (2:1): Wenus máiąc nád nią [kotką] lutość/ A chcąc złącżyć táką miłość: Kotcżą iey twarz przemięniłá/ Slicżną pánną vczyniłá: Więc kiedy w łożnicy siedziáłá/ Miłemu śię podobáłá BierEz I3; KochMon 32; ActReg 142.

»słać w łożnicy« (1): Swátayże iuż bezecna/ konay coś záczęłá/ Vbiéray/ śćiél w łóżnicy/ iákś ſie podięłá. GórnTroas 59.

»do łożnice udać się« (1): A pani do łożnice prosto sie udała. KochMon 34.

»wniść do łożnice« = ingredi in cubiculum HistAl (8): BierEz A4v; HistJóz Dv; March2 D4; Alexander potym wſzedł do łożnice y ſzukał iákiego piorká áby wpuſćiwſzy w gárdło mogłby wzięty iad wyrzućić. HistAl Nv, F8v, L5; A pan był przykazał: Ty kyedy ſye będźyeſz modlił/ wnidź do łożnice ſwoyey/ á zámknąwſſy drzwi po ſobye/ modl ſye oycu twemu potáyemnye KromRozm II xv; á wſzedſzy do łożnice (chćiał źonę [!] ſwą obudzić) y nálazł dwoie ludzi weſpołek leżące HistRzym 115v.

»wstać z łożnice« (1): á gdy ſlońce wzeſſlo/ náſſlo ſie łudzi pelen dwor á Sálomon wſtawſſy złożnice ſiadl ná ſwem ſtolcu. March2 D3.

»z łożnice (a. z łożnicy) wychodzić, wyniść, wychodzący« [szyk zmienny] (1:1:1): Niech wynidźie oblubieniec z gmáchu ſwego/ y oblubienicá z łożnice [Prodeat et sponsus ex suo penetrali et sponsa ex thalamo]. ModrzBaz 114; CzechEp 167; KochFr 22.

Wyrażenia: »komora łożnice« (1): Y zpłodzi przekop żáby/ y wylázą y przyidą wdom twoy/ y w komorę łoznice twey [in cubiculum lecti tui]/ y nápoſćiel twoię/ y wdom sług twoich/ y miedzy lud twoy/ y wpiece (chlebowe) twoie/ y w potráwy twoie. BudBib Ex 8/3.

»odziewy łożnice« (1): [Król Kazimierz zapisał w testamencie swoim córkom] wſzytki vbiory álbo odźiewy łożnice ſwey/ y innych pokoiow/ ktorych było bárzo wiele. BielKron 375v.

»łożnica pościeli« (1): A wſzedſzy wdom á on [Iszboszet] ſpał ná łożu ſwjm w łoznicy pośćieli ſwey [et ipse dormiebat super lectum suum in cubiculo strati sui] BudBib 2.Reg 4/7.

»stroż łożnice« = opiekun sypialni (1): Dánil Murzá od niego [Kniazia] z Stárice Do śiebie był viechał/ iego stroż łożnice. KochJez B2v.

Szeregi: [»łożnica albo gniazdo«: Abowiemći przyrodzenie królá wymyſliło/ bo dobrze [...] poznać możemy/ iáko ná imię ze pſſcżoł/ między ktoremi krol łożnicżę albo gniazdo ſwe naprzeſtrzeńſſe ma LorichKosz 136b (Linde).]

»łożnica i komora« (1): á gdy [Witenn] podroſł/ był Komornikiem ſtárſzym ná dworze Wielkiego Xiędzá Troydená w łożnicy y w komorze/ á wſzelką rzecz Xiążęcą porządnie y chędogo chował StryjKron 365.

»kownata albo łożnica« (1): w kownátách/ álbo w łóżnicách ią [wodę ciepliczną] dáć/ á tám ćiepło mieć Oczko 22.

W przen (4): BOg wiecżny/ [...] Pozowie źiemię od wſchodnéy gránice/ Aż do ſłonċczney poznéy łóżnice. KochPs 74; Dziękuję miłośniku duſz ludzkich/ iżeś mię do ráiu twego przyzywaſz/ á do łożnice twey Boſkiey prowádziſz. SkarŻyw 126; otoſz maſz z Chryſtuſem zmowę/ bądzże iego oblubieńcą/ ábyś godná byłá łożnice niepokaláney iego. SkarŻyw 224, 125.
a. O małżeństwie (8):
Zwrot: »zaniechać łożnice« = powstrzymać się od stosunków małżeńskich (1): ſpoſobćie zebránie do nabożeńſtwá: zgromadźćie ſtárce/ zbierzćie poſpołu młodź: młodożeńſkie ſtadło niech zaniecha łożnice ſwoiey. PowodPr 81.
Wyrażenia: »łożnica małżeńska« (5): Przes ty ſyny łożnice máłżeńſkiéj niektórzy wedlé ięzyka żydowſkiégo [...] rozumieią/ [...] że miedzy żydy był ten obyczái/ iſz na weſelách/ inſzy goście/ za ſwoi groſz ſtrawę miewali MurzNT 38v, 38v; CzechEp 169; WujNT 211 marg; GosłCast 45.

»syn łożnice (małżeńskiej)« = o ślubnych dzieciach (6): MurzNT 38v [4 r.]; Chriſtus mowi/ iż ſynowie łożnice małżeńſkiey/ ſmućić ſię nie mogą poki z nimi ieſt oblubieniec CzechEp 169; WujNT 211 marg.

Szereg: »łożnica abo łoże« (1): Zali możećie vczynić/ żeby ſynowie oblubieńcowi (marg) Synowie łożnice ábo łożá małżenskiego. G. Hebraiſm. to ieſt ſwátowie. (‒) pośćili/ poki z nimi ieſt oblubieniec? WujNT 211.
b. Zwrot: »ustąpić z łożnice« = stać się nieatrakcyjnym (1): [włos do Wodnika] ále ſye rzućiłá Przed czáſem [broda] ná twarz twoię, czym ćię ohydźiłá Iowiſzowi/ żeś muáiał vſtąpić z łóżnice: Ty wiéſz/ iákiéyieś vżył ná ten czás teſknice. KochBr 152.

Synonimy: komnata, komora, pielesz, przebytek, przybytek

Cf ŁOŻE, ŁOŻKO

DJ