[zaloguj się]
[pdf]

ŁOŻYSKO (69) sb n

Oba o jasne.

Fleksja
sg pl
N łożysko łożyska
G łożyska łożysk
A łożysko łożyska
I łożyski(e)m łożyski
L łożyskach

sg N łożysko (14). ◊ G łożyska (25). ◊ A łożysko (17). ◊ I łożyski(e)m (4). ◊ pl N łożyska (2). ◊ G łożysk (1). ◊ A łożyska (1). ◊ I łożyski (1). ◊ L łożyskach (4); -ach (2), -åch (1), -(a)ch (1); -ach Strum; -ach :-åch Leop (1:1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Miejsce na ziemi, teren (12): MiechGlab 54; Y będą polá chlewámi trzod/ á padoł Achor łożyſkiem stad ludu moiemu [vallis Achor cubile armentorum populo meo] Leop Is 65/10.
W przen (1): Trzodą ſtráconą stal ſię lud moy: páſterze ich zwiedli ie/ y dopuśćili ſie im tułáć po gorách: z gory ná pagorek zeſſli/ zápomnieli łożyſká ſwego [obliti sunt cubilis sui]. Leop Ier 50/6.
a. Naturalne lub sztuczne zagłębienie w ziemi, w którym zbiera się woda; koryto; alveus Vulg (9): Nieuyżrzyćie wiátru/ áni dżdżá/ á tho łożyſſko [!] będzie pełne wody/ y będziećie pić Leop 4.Reg 3/17, Is 19/7, 27/12; á gdyby ktho ſwoiem dowćipem obroćił rzekę ktora grániczy inſzem łożiſkiem po ſwey dzyedzinie/ tedy oná rzeká ma być gránicą/ kt horey [!] máią obiedwie wśi vżywáć iáko rzeki grániczney UstPraw Iv; Támże w ónym mieyſcu wybierz łożyſká żłobóm/ kędy żłoby máią być/ do ſpuſczenia Stáwu Strum T4v, Gv [2 r.], G2v; KochOdpr Dv; [Drugie jezioro Nierzostowo Wielkie i Małe, ktore odległo dalej od mianowitych jezior. Mają łożysko swe w boru LustrPom 83].
2. Nora, miejsce w którym gnieźdźi się zwierzę; cubile Vulg, Cn; cubiculum Mącz; habitaculum ModrzBaz; latebra ferarum, lustrum, spelaeum ferae Cn (10): WróbŻołt 103/22; A poroſtą w domiech ich ćiernie/ y pokrzywy/ á oſet po murzech ich: y będzie łożyſkiem ſmokow [cubile draconum]/ á páſtwiſkiem Struſom. Leop Is 34/13, Is 35/7, Ier 4/7, 9/11; BibRadz Ez 25/5; Iż nigdy dármo nie rycży Lew ná puſzcży/ á nigdy dármo nie podawa głoſu z łożyſká ſwoiego. RejPos 197v.
Zwrot: »leżeć w łożysku« (1): Y zaſz wydrzeſz Lwicy łup/ á duſſę Lwiąt iey náſyćiſz? Kiedy leżą w łożyſkách/ á w iáſkiniách cżynią załogi? [quando cubant in antris, et in specubus insidiantur?] Leop Iob 38/40.
Szeregi: »łożysko a gniazdo« (1): Excutere feras cubiculis, Zwierz z łożisk á z gniasd ich wykołátáć. Mącz 339b.

»łożysko a jaskinia« (1): Leop Iob 38/40 cf »leżeć w łożysku«.

»peles i łożysko« (1): Chodźćie ſám ludźie: á cżego ſię ſámá ludzkoáć domaga obácżćie. Niepodobáią ſię wam gory y láſy/ dźikiego źwierzu peleſy y łożyſká [ferarum habitacula]. ModrzBaz 143.

3.Legowisko, mieszkanie człowieka (1): vpátrzył tám pod gorą drożyſko/ Gdźie miał Cacus rozboynią y ſwoie łożyſko KlonWor 23.
4. Siennik, wysłanie łóżka; culcitra Mącz (1): Culcitra, Łożysko/ to yeſt/ Sák słomą/ ſiánem álbo liściem násłány/ który w łoże ná deſzczki álbo ná dno kłádą Mącz 71a.
5. anat. Błona tworząca rodzaj worka, w której rozwija się płód w łonie matki (45): Abowiem richłe á prędkie vrwanie Lożyſka/ cżyni trudnoſć rodzenia ſluſznego FalZioł V 18a; Zaſię gdy by ſie nieczo łożiſka zniewiaſty vkazowało/ tedy ma baba lekko rękamy wyczięgać á ſtrzedzy vgadzać że by ſie nie przerwało FalZioł V 26; Też łożyſko w ktorim dziecię w żywocie przemieſzkawało/ zową po łacinie Secundina FalZioł V 84v, I 107d, 130a, IV 27a, V 16 [3 r.], 18a (27); Albo weźmi łożyſko w kthorym ſye koźlę rodźi/ á vſuſzywſzy vtłucz/ dayże ie pić w czym chceſz/ toć martwe dźiećię thákże y łożyſko wywabia. SienLek 114v; Lożyſko wywodźi gdy niewiáſtę podkurzáią pierzym [!] kokoſzym álbo kuropátffim SienLek 114v; Gdy łożyſká pozbyć niemoże położnicá: Náwarz białey ſzánty z octem á z ſolą/ dayże iey tego s trunczek máły pić/ ieſt bárzo pomocno. SienLek 114v, 108, 114, 115 [5 r.], 158v, Sss3 (13).

W charakterystycznych połączeniach: łożyska cienkość, miękkość; łożysko przerwane, roztargnione; łożyska odeście, rychłe a prędkie urwanie, wyjście (3), zadzierżenie, zbycie; łożyska pociągać; łożysko nosić, (po)zbyć (3), wyciągać, wyjąć, wymiatać, wypądzać, wyrzucać, wywabiać (2), wywodzić (3); około łożyska zbiera się [co]; w łożysku przemieszkawać; z łożyskiem [co] wywabiać.

Szereg: »(nie tylko) łożysko (ale) i płod (a. dziecię)« [szyk zmienny] (5): Też niewiaſta która nie może łożiſka zbyć, ma być nadole okadzona rogiem znogy oſley/ acżkolwiek przikra wonia, ale taiemną ſprzirodzenia ma moc wyciągać/ nietelko łożiſko: ale y płod vmarły z żiwota. FalZioł V 26, I 147b; Mirrę też tártą z winem zágrzawſzy dobrze dáć pić/ dla prętkiego á lekkiego odeśćia płodu y łożyſká SienLek 114v, 110, 114v.

Synonimy: 1.a. koryto, row; 2. legowisko, leża, leżysko, posłanie; 5. błonka, czepek, sekundina.

Cf ŁOŻE

DJ